Analiza projektów ustaw dot. zmiany regulacji instytucji klauzuli sumienia wniesionych przez TR oraz SLD

W lipcu bieżącego roku ze strony Twojego Ruchu oraz Sojuszu Lewicy Demokratycznej do laski marszałkowskiej wpłynęły dwa odrębne, choć dotykające tej samej materii projekty ustaw. Miałyby one na nowo uregulować problematykę zgłaszania sprzeciwu sumienia przez osoby wykonujące zawód lekarza lub lekarza dentysty.

 

I. Obecne uregulowania podlegające zmianie w następstwie nowelizacji.

 

Instytucja klauzuli sumienia znajduje swoje odbicie w następujących aktach prawnych, które chcą zmienić politycy SLD i TR.

 

1. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (UZL)

„Art. 39. Lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30, z tym że ma obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby ma ponadto obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego.”

2. Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej:

„Art. 12. 1. Pielęgniarka i położna są obowiązane, zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami zawodowymi, do udzielenia pomocy w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować stan nagłego zagrożenia zdrowotnego.

2. Pielęgniarka i położna mogą odmówić wykonania zlecenia lekarskiego oraz wy-konania innego świadczenia zdrowotnego niezgodnego z ich sumieniem lub z zakresem posiadanych kwalifikacji, podając niezwłocznie przyczynę odmowy na piśmie przełożonemu lub osobie zlecającej, chyba że zachodzą okoliczności, o których mowa w ust. 1.
3. W przypadku, o którym mowa w ust. 2, pielęgniarka i położna mają obowiązek niezwłocznego uprzedzenia pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego bądź opiekuna faktycznego o takiej odmowie i wskazania realnych możliwości uzyskania tego świadczenia u innej pielęgniarki, położnej lub w podmiocie leczniczym.
4. W przypadku odstąpienia od realizacji świadczeń zdrowotnych z przyczyn, o których mowa w ust. 2, pielęgniarka i położna mają obowiązek uzasadnić i od-notować ten fakt w dokumentacji medycznej.”

 

II. Projekt ustawy o zmianie ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej (TR).

 

Projekt posłów Twojego Ruchu zmierza do uchylenia kolejno art. 39 w ustawie z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (instytucja klauzuli sumienia w zawodzie lekarza i lekarza dentysty) oraz art. 12 ust. 2-4 w ustawie z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (uregulowania instytucji klauzuli sumienia w zawodzie pielęgniarki i położnej).

 

Cel projektu jest niezwykle czytelny. Już pierwszy akapit uzasadnienia do projektu TR wyraża w sposób zwięzły i konkretny zamierzenia jego autorów. Jak czytamy: „Projektowana ustawa ma na celu wyeliminowanie z polskiego systemu prawnego wzbudzającej liczne kontrowersje, tzw. klauzuli sumienia, która stanowi rodzaj szczególnej regulacji prawnej, zgodnie z którą lekarz, pielęgniarka, położna mogą powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z ich sumieniem.”

 

Przedmiotowy projekt budzi szereg poważnych zastrzeżeń. Pierwsze z nich dotyczy jego ewentualnej zgodności z Konstytucją RP. Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny: „Wolność sumienia nie oznacza jedynie prawa do reprezentowania określonego światopoglądu, ale przede wszystkim prawo do postępowania zgodnie z własnym sumieniem, do wolności od przymusu postępowania wbrew własnemu sumieniu.”¹

 

Należy pamiętać, że do utrzymywania klauzuli sumienia dla lekarzy w wewnętrznym porządku prawnym Rzeczpospolita Polska jest obowiązana także na podstawie wiążących ją umów międzynarodowych, z których najdonioślejszą rolę odgrywa Europejska Konwencja Praw Człowieka (EKPCz). Przypomnieć należy, że prawo do sprzeciwu sumienia w tym także prawo do powstrzymania się od działań sprzecznych z przekonaniami jest, w świetle ustaleń całej linii orzecznictwa prezentowanej przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPCz), gwarantowane przez art. 9 EKPCz.² Taką wykładnię gwarancji wolności myśli, sumienia i wyznania zawartych w EKPCz przyjmuje i konsekwentnie stosuje w swoim orzecznictwie także Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TS UE) uznając, że jeśli gwarancje wolności sumienia umieści się jedynie w sferze prywatnej jednostki bez gwarancji poszanowania dla „zewnętrznej manifestacji tej wolności”, wolność sumienia byłaby na gruncie Konwencji konstrukcją martwą, a prawo do działania zgodnie z posiadanymi przekonaniami religijnymi lub moralnymi wyraźnie rozciąga się na publiczne manifestowanie tych przekonań.³ Gdyby wolność sumienia nie zawierała w sobie gwarancji poszanowania dla płynącego z sumienia rozeznania moralnego, nie mogłaby zostać zaliczona do praw podstawowych, których ochrona jest zagwarantowana przez Konwencję.

 

Towarzyszące przedmiotowemu projektowi uzasadnienie jest co najmniej nierzetelne. Autorzy projektu argumentują w nim, jakoby klauzula sumienia była w praktyce często nadużywana. Nie podają przy tym żadnych konkretnych danych statystycznych ani liczbowych. Zważywszy, że ustalenia poczynione w tej mierze przez MZ jaskrawo przeczą tym twierdzeniom, można je uznać za całkowicie bezpodstawne myślenie życzeniowe.

 

Zawarty w uzasadnieniu opis tzw. sprawy prof. Bogdana Chazana, poza tym, że stanowi potwierdzenie czysto subiektywnego, emocjonalnego i życzeniowego charakteru zaprezentowanych tam mniemań ("Ale w Polsce takich Chazanów może być tysiące", "na szczęście były już dyrektor") ma niewiele wspólnego z jej rzeczywistym przebiegiem. Formułowane oskarżenia o spowodowanie zagrożenia dla życia matki i insynuacje dotyczące rzekomo większej liczby tego typu przypadków nie są poparte żadnym prawomocnym orzeczeniem sądu. Trudno też oczekiwać by wyrok taki mógł zapaść, skoro, jak wykazywał Instytut Ordo Iuris, prof. Chazan działał w sprawie jako lekarz konsultujący przypadek Pacjentki, a wyrażona przezeń odmowa przeprowadzenia aborcji nie miała wpływu na realizację praw Pacjentki przez strukturę organizacyjną Szpitala. Na marginesie wypada wspomnieć, że w prowadzonym przeciwko prof. Chazanowi postępowaniu w sposób rażący naruszono prawo do obrony.

 

Zebrany w postępowaniu kontrolnym materiał wskazuje na to, że Pacjentka została powiadomiona przez lekarza prowadzącego o możliwości dokonania aborcji już 27 marca. Na wniosek o wykonanie aborcji, sformułowany przez Pacjentkę dopiero 14 kwietnia prof. Bogdan Chazan, będący lekarzem konsultującym, odpowiedział niezwłocznie odmową, ujętą w formę pisemną 15 kwietnia, odebraną przez Pacjentkę 16 kwietnia. Wówczas Pacjentka zwróciła się do lekarza prowadzącego, który niezwłocznie (17 kwietnia) wystawił pacjentce pisemne, szpitalne skierowanie do Szpitala Bielańskiego, po uprzednim telefonicznym uzgodnieniu konsultacji na następny dzień – 18 kwietnia br. Jest zatem ewidentną nieprawdą jakoby prof. Chazan "stwarzał wrażenie iż zwleka z decyzją, żądał kolejnych badań, byle tylko doprowadzić do tego, by nie mogła zgodnie z prawem przerwać ciąży". Wszelki badania wydłużające proces diagnostyczny były zlecone przez Instytut Matki i Dziecka jako szpital referencyjny III stopnia, którego decyzje były wiążące dla lekarzy Szpitala Świętej Rodziny.

 

Projektodawca odwołuje się także do treści stanowiska Komitetu Bioetyki przy Prezydium PAN nr 4/2013 z dnia 12 listopada 2013 roku w sprawie tzw. klauzuli sumienia i zawartych w nim uwag oraz zaleceń. Jednakże stanowisko to nie wydaje się stanowić uzasadnienia adekwatnego do proponowanych w projekcie TR zmian. W jego treści bowiem nie znajdują się wskazania do postulowanego otwarcie w analizowanym projekcie zniesienia prawa do powołania się w uzasadnionych przypadkach przez lekarzy, lekarzy dentystów, pielęgniarki oraz położne na klauzulę sumienia, a jedynie zalecenia co do ewentualnych zmian proceduralnych w kontekście praktyki jej funkcjonowania. Postulaty te są w znacznej mierze bezprzedmiotowe wobec pełnego wykonania przez Polskę przywołanych wyroków ETPCz. Autorzy projektu bezzasadnie klasyfikują także rzeczone stanowisko jako popierające go badania naukowe, co wydaje się być błędem, gdyż trudno jako takie traktować wyraz poglądów i opinii pewnej grupy naukowców na dany problem społeczny, które wywoływały kontrowersje już w łanie samego Komitetu (głosy przeciwne i zdanie odrębne). Co więcej, Komitet też forsuje tezę o rzekomym nadużywaniu klauzuli sumienia, mimo że dostępne dane statystyczne wyraźnie przeczą tej tezie.

 

W uzasadnieniu do projektu autorzy przytaczają również stanowisko agendy ONZ jaką jest Komitet przeciw Torturom. Warto tu wspomnieć o kontrowersjach narosłych wobec tego organu, zwłaszcza co do jego bezstronności. Istotne nieprawidłowości w działaniu Komitetu zostały szerzej przedstawione w analizie „Działania Komitetu przeciwko Torturom ONZ (CAT) w świetle raportu Solidarity Centre for Law and Justice”. Uzasadnienie posługuje się też skrajnie nierzetelnymi informacji o rzekomej liczbie 80-190 tys. nielegalnych aborcji w Polsce. Już sam rozstrzał podanych liczb (różnica blisko 250%) wskazuje na "sufitowy" ich charakter. Liczby te, mając swoje źródło w nader nierzetelnym raporcie prezentowanych przez Federację na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny z 2000 r.⁴, czyli największej organizacji lobbującej w Polsce za wprowadzeniem aborcji na życzenie i współdziałającej z organizacjami promującymi to rozwiązanie na całym świecie. Dane te są całkowicie niemiarodajne dla oceny faktycznej skali zjawiska nielegalnej aborcji w Polsce⁵.

 

III. Projekt ustawy o zmianie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (SLD).

 

1. Dodanie art. 133a do ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

 

a) treść proponowanej zmiany

 

Pierwsza z proponowanych przez posłów SLD zmiana, zawarta w art. 1 przedmiotowego projektu ustawy, polega na dodaniu do ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych art. 133a w następującym brzmieniu:

„Art. 133a. 1. W przypadku , gdy lekarz wykonujący zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby złożył u świadczeniodawcy informację o możliwości odmowy udzielenia świadczenia w sytuacji określonej w art. 39 ustawy z dnia 5 grudnia 11996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634, z późn. zm.) świadczeniodawca jest zobowiązany do posiadania umowy z podwykonawcą zapewniającej wykonanie tego świadczenia.
2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio w przypadku, gdy okoliczności, o których mowa w ust. 1 , wystąpią w okresie wykonywania umowy z Narodowym Funduszem Zdrowia.”

Proponowany art. 133a nakłada zatem w sposób bezpośredni na tego świadczeniodawcę, którego lekarz, wypełniając obowiązek z art. 39 UZL, zawiadamia uprzednio o odmowie wykonania określonego świadczenia, dodatkowy obowiązek w postaci znalezienia innego podwykonawcy, który to dane świadczenie wykona i zawarcia z nim stosownej umowy.

 

b) uwagi i ocena

 

Proponowana zmiana powinna być traktowana jako swoiste rozwinięcie i umocnienie funkcjonującego już na gruncie art. 39 UZL obowiązku, który już w obecnym brzmieniu wzbudza liczne kontrowersje dotyczące przede wszystkim konstytucyjności tego rozwiązania, pośród których często przywoływanym argumentem przeciwników jego utrzymania jest możliwość realnej ingerencji w sferę wolności sumienia danego lekarza. Wątpliwości takie zgłaszane są między innymi przez Rzecznika Praw Obywatelskich, Prof. Irenę Lipowicz, która w swojej opinii wskazuje: „Aktualnie treść art. 39 ustawy nie jest rozwiązaniem funkcjonalnym, które dawałoby możliwość pozbawionego obaw korzystania z „klauzuli sumienia” przez lekarzy. Szczególna, niezwykle osobista i wymagająca zaufania nawet w kwestiach intymnych relacja pacjent – lekarz, jest elementem europejskiego dziedzictwa i podlega ochronie w europejskim systemie prawnym. Lekarz czyniący użytek ze swojego prawa skorzystania z „klauzuli sumienia” powinien móc uczynić to w sposób pełny, bez bezpośredniego przymuszania do wskazania innego lekarza ze względu na niebezpieczeństwo relatywizacji samej istoty korzystania z „klauzuli sumienia” – a więc odmowy określonego działania; byłoby to swoiste „wydrążenie” treści tego prawa.”⁶

 

Podobnie w dyskusji na temat rzeczonego obowiązku wypowiada się Naczelna Rada Lekarska. W stanowisku Prezydium NRL z dn. 6 grudnia 2013 r. zaznacza, że „lekarz, tak jak każdy, ma prawo do odmowy podejmowania działań, które są niezgodne z jego sumieniem. Prawo do działania w zgodzie z sumieniem i przekonaniami zapewnia bowiem każdemu art. 53 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Prawo lekarza do kierowania się w życiu zawodowym normami moralnymi w sposób szczególny potwierdza także rezolucja nr 1763 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie prawa do klauzuli sumienia w ramach legalnej opieki medycznej z 2010 r., w której akcentuje się, że w razie odmowy przez lekarza wykonania świadczenia z uwagi na jego sprzeczność z sumieniem lekarza, ewentualny obowiązek wskazania pacjentowi legalnych możliwości uzyskania świadczenia powinien ciążyć na podmiotach odpowiedzialnych za organizację ochrony zdrowia.”⁷ Należy także nadmienić, że Naczelna Rada Lekarska złożyła wniosek do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zbadania zgodności z Konstytucją obecnie obowiązujących przepisów ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, które dotyczą klauzuli sumienia.

 

W obecnym stanie prawnym ustawodawca nie bierze w ogóle pod uwagę sytuacji, że lekarz odmawiający wykonania świadczenia nie dysponuje z reguły wiedzą pozwalającą mu na skuteczne wskazanie innej placówki bądź lekarza, który takie świadczenie wykona. Również Minister Zdrowia⁸ przyznaje, że nie dysponuje takimi danymi. Ustawa wymaga natomiast takiej wiedzy od lekarza korzystającego z klauzuli sumienia.

 

Projekt SLD wydaje się rozwiązywać kwestię techniczną związaną z brakiem informacji o lekarzach nie zgłaszających sprzeciwu sumienia w przypadku aborcji. Jednocześnie jednak generuje inne poważne problemy. Przyjęcie proponowanego rozwiązania oznaczałoby faktyczne zobowiązanie lekarzy do wcześniejszych deklaracji co do swego światopoglądu. Stanowiłoby to ewidentne pogwałcenie art. 53 ust. 7 Konstytucji. Wskazuje na to również Prezydium NRL w cytowanym wyżej stanowisku.

Co więcej, proponowane rozwiązanie z pewnością stawiałoby w zdecydowanie gorszym położeniu na rynku pracy lekarzy sprzeciwiających się wykonywaniu aborcji i innych świadczeń, co do których wiadomo, że będą wywoływać zdecydowany sprzeciw sumienia. Podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych musiałby się bowiem liczyć z dodatkowymi kosztami, które mogą wyniknąć dla niego w związku z zatrudnieniem takiego lekarza. Rozwiązanie takie nie likwiduje zatem sytuacji konfliktu sumienia ale jedynie przesuwa powstanie go na inny moment. Tym samym, regulacja taka generować sytuację strukturalnej dyskryminacji na tle światopoglądowym lub religijnym.

 

2. Dodanie nowego ust. 2 do art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty.

 

a) treść proponowanej zmiany

 

Druga z proponowanych przez posłów SLD zmiana, zawarta w art. 2 przedmiotowego projektu ustawy, polega na dodaniu do art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty nowego ust 2. W konsekwencji art. 39 przybrałby następujący kształt:

"Art. 39. 1. (...)
2. Świadczenia, o których mowa w ust. 1., nie obejmują wydawania opinii i orzeczeń określonych w art. 2 ust. 1 ustawy, skierowań oraz wystawiania recept."⁹

 

Postulowana zmiana wyłącza więc z zakresu czynności, od których wykonania lekarz może się powstrzymać powołując się na klauzulę sumienia, wydawania opinii, orzeczeń i skierowań oraz wystawiania recept.

 

b) uwagi i ocena

 

Pozornie nieznaczna zmiana, wyłączająca spod zakresu obowiązywania klauzuli sumienia pewne formy działalności lekarza, budzi zasadnicze wątpliwości wynikające ze sposobu ich zdefiniowania. O ile bowiem w przypadku obecnego art. 30 UZL przesłanki wyłączające zastosowanie klauzuli sumienia sprowadzają się do wyliczenia konkretnych okoliczności wyłączających możliwość powołania się na klauzulę sumienia, do tego mających charakter wyjątkowy¹⁰, o tyle konstrukcja nowego, proponowanego przepisu jest zupełnie inna.

 

Postulowane, nowe przesłanki uchylające istotnie ograniczające wolność sumienia osób wykonujących zawód lekarza, definiowane są bowiem nie przez wskazanie okoliczności, w których, ze względu na ochronę konkretnych konstytucyjnych wartości, ustawodawca decyduje się na tak kontrowersyjne posunięcie, jakim jest uniemożliwienie lekarzowi zgłoszenia sprzeciwu sumienia. Projekt wyłącza całą określoną kategorię aktywności lekarskich, niezależnie od tego, czy chronią one jakiekolwiek wartości konstytucyjne. Z tego też powodu, proponowane rozwiązanie jest sprzeczne z, wynikającą z art. 31 ust. 3 Konstytucji, zasadą proporcjonalności. Co więcej, wolność sumienia lekarzy w tym zakresie była wyraźnie afirmowana również w orzecznictwie Sądu Najwyższego w dwóch wyrokach: z dnia 13 października 2005, IV CK 161/05 oraz w wyroku z dnia 12 czerwca 2008, II CSK 16/08. Wydaje się zatem, że nie istnieją przyczyny, dla których, za uzasadnione można byłoby uznać, całkowitą likwidacje klauzuli sumienia w zakresie, w jakim proponuje to projekt.

IV. Podsumowanie

 

Projekt TR zmierzający wprost do wyeliminowania z polskiego systemu prawnego gwarancji wolności sumienia przy wykonywaniu zawodu lekarza jest jaskrawo sprzeczny z Konstytucją RP i budzi podstawowe zastrzeżenia w świetle ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych. Z kolei projekt SLD, choć nie eliminuje instytucji klauzuli sumienia jako takiej, to w sposób całkowicie nieproporcjonalny zawęża ją, wyłączając możliwość powołania jej w odniesieniu do określonych obszarów aktywności lekarzy. Ten, na pozór mniej restrykcyjny projekt, generuje również inne istotne problemy. Nade wszystko generuje on stan sprzeczny z art. 53 ust. 7 Konstytucji ale również prowadzić będzie do powstawania strukturalnej dyskryminacji określonej grupy lekarzy, ze względów sumienia. Z powyższych względów oba projekty powinny zostać odrzucone.