Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającej dyrektywę 2011/36/UE w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar

· W grudniu 2022 roku Komisja Europejska przedstawiła projekt nowelizacji dyrektywy 2011/36/UE w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar.

· Propozycja nowelizacji zawiera szereg istotnych zmian, obejmujących m.in. wprowadzenie nowych sankcji za przestępstwa określone w dyrektywie czy ustanowienie nowych mechanizmów pomocy dla ofiar.

· Szczególnie ważny jest zawarty tam postulat uznania zjawiska „wykorzystywania macierzyństwa zastępczego” (surogacji), „przymusowego małżeństwa” czy „nielegalnej adopcji” za formę „wyzysku”, które z kolei jest jednym z podtypów przestępstwa dotyczącego handlu ludźmi.

· Takie zakwalifikowanie surogacji doprowadzi do uznania „wykorzystywania macierzyństwa zastępczego” za „przestępstwo europejskie” w rozumieniu art. 83 ust. 1 TFUE.

· Przyjęcie dokumentu stanowi istotny krok w celu przeciwdziałaniu zjawisku surogacji.

            Wprowadzenie

            Wniosek^[1] Komisji Europejskiej, zaprezentowany w grudniu 2022 roku, mający na celu nowelizację dyrektywy 2011/36/UE w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, motywowany był „pojawieniem kilku nowych wyzwań” w obszarze regulowanym przez ten akt normatywny^[2]. Jak podkreśla się w dokumencie, potrzeba zmiany przepisów dyrektywy spowodowana jest nowymi zjawiskami, takimi jak m.in. wzrost odsetka przypadków handlu ludźmi do celów innych niż wykorzystywanie seksualne i wyzysk pracowników^[3] (w tym nielegalne adopcje)^[4] postęp technologiczny i rozwój mediów społecznościowych, które umożliwiają handlarzom ludźmi nowe sposoby działania^[5], czy wreszcie potrzeba wzmocnienia instrumentów prawa karnego, służących zwalczaniu tego typu przestępstw^[6].

            Ostatnią wersję propozycji nowelizacji dyrektywy w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczaniu tego procederu oraz ochrony ofiar przyjęto na połączonym posiedzeniu Komisji Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych (Committee on Civil Liberties, Justice and Home Affairs, LIBE) oraz Komisji Praw Kobiet i Równouprawnienia (Committee on Women’s Rights and Gender Equality, FEMM) Parlamentu Europejskiego w dniu 15 lutego bieżącego roku^[7].

Zakres nowelizacji

            Zaproponowane zmiany^[8], w kształcie przyjętym wspólnie przez Komisję LIBE i Komisję FEMM, odnoszą się do ponad 20 artykułów dyrektywy.

            W art. 2 w którym stypizowano przestępstwa dotyczące handlu ludźmi, postuluje się zmianę zawartej tam definicji pojęcia „wyzysk” (exploitation) przez poszerzenie jego znaczenia, w ten sposób, że na końcu tego przepisu dodaje się sformułowanie włączające w jego zakres „wyzyskiwanie macierzyństwa zastępczego, przymusowego małżeństwa lub nielegalnej adopcji” (the exploitation of surrogacy, of forced marriage, or of illegal adoption – art. 2 ust. 3).

            Powyższą zmianę należy ocenić pozytywnie, zwłaszcza w zakresie w jakim odnosi się do przymusowych małżeństw oraz nielegalnej adopcji. W aktualnie obowiązującej wersji dyrektywy problematyka ta jest bowiem poruszana tylko i wyłącznie w pkt. 11 preambuły, dlatego też włączenie tych dwóch zjawisk do definicji pojęcia „wyzysku” jak najbardziej zasługuje na uznanie, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę nasilenie się tej formy wykorzystywania ofiar handlu ludźmi^[9].

Wyzysk macierzyństwa zastępczego jako forma wyzysku

            Na szczególnie pozytywną ocenę zasługuje zwłaszcza postulat włączenia do definicji przestępstwa „wyzysku” nowego podtypu tego czynu zabronionego, mianowicie „wyzyskiwania macierzyństwa zastępczego”. Macierzyństwo zastępcze, zwane również surogacją, to umowa, w ramach której kobieta zobowiązuje się do zajścia w ciążę w drodze zapłodnienia pozaustrojowego, urodzenia dziecka oraz przeniesienia praw rodzicielskich na rzecz „klienta”. Taka „umowa” budzi liczne wątpliwości natury etycznej i prawnej, czego wyrazem są chociażby rezolucje Parlamentu Europejskiego, potępiające to zjawisko. W rezolucji z 2011 roku PE wezwał państwa członkowskie do „uznania macierzyństwa zastępczego za poważny problem będący formą wykorzystywania ciała kobiety i jej narządów rozrodczych” oraz wyraził przekonanie, że „kobiety i dzieci są poddawane tym samym formom wykorzystywania oraz że zarówno kobiety, jak i dzieci mogą być postrzegane jako towar na międzynarodowym rynku rozrodczym, a nowe zjawiska w dziedzinie rozrodczości, takie jak macierzyństwo zastępcze, przyczyniają się do zwiększenia handlu kobietami i dziećmi oraz liczby przypadków nielegalnej adopcji ponad granicami”^[10]. Natomiast w rezolucji z 2015 roku PE potępił „praktykę macierzyństwa zastępczego, która podważa godność ludzką kobiety, ponieważ jej ciało i funkcje reprodukcyjne wykorzystywane są jako towar; uważa, że praktyka ta, która obejmuje reprodukcyjne wykorzystywanie ciała ludzkiego dla osiągnięcia zysku lub innych korzyści, zwłaszcza w przypadku kobiet znajdujących się w trudnym położeniu w krajach rozwijających się, powinna być zakazana i traktowana jako pilna kwestia w ramach instrumentów z zakresu praw człowieka”^[11]. Dużo wcześniej, bo w 1989 roku, Komitet Ekspercki Rady Europy ds. postępu w naukach biomedycznych potępił wszelkie formy macierzyństwa zastępczego i wskazał, że „żaden lekarz lub instytucja nie może używać środków sztucznej prokreacji w celu poczęcia dziecka u surogatki” (zasada 15.1). Oprócz tego zalecał, aby „każdy kontrakt czy porozumienie między surogatką a osobą lub parą, dla których donosiła ona dziecka powinien być uznawany za nieegzekwowalny” (zasada 15.2)^[12].

            Nowe sankcje

            W ramach nowelizacji proponuje się dodanie nowego przepisu (art. 6 ust. 2), w którym określa się, obok już obowiązujących, dodatkowe sankcje dla osób prawnych, odpowiedzialnych za przestępstwa stypizowane w art. 2, 3 oraz nowym 18a (o czym dalej) dyrektywy. Wśród tych sankcji wymienia się:

a)    pozbawienie prawa do korzystania ze świadczeń publicznych, w tym z procedur przetargowych, dotacji, koncesji i licencji,

b)    cofnięcie zezwoleń i pozwoleń na prowadzenie działalności, która doprowadziła do popełnienia przestępstwa,

c)     zamknięcie obiektów służących do popełnienia przestępstwa,

d)    w przypadku gdy przemawia za tym interes publiczny, publikacja wszystkich części orzeczenia sądowego, które odnoszą się do popełnionego przestępstwa oraz nałożonych sankcji lub środków, bez uszczerbku dla przepisów dotyczących prywatności i ochrony danych osobowych

            Postulowana nowelizacja w zakresie sankcji dla osób prawnych, odpowiedzialnych za popełnienie przestępstw określonych w dyrektywie jest znacząca, jako że proponuje się umożliwienie nakładania dodatkowych i bardzo dotkliwych kar czy środków na tego typu podmioty. Musimy jednak pamiętać, iż dotyczą one osób prawnych odpowiedzialnych za przestępstwa związane z handlem ludźmi, które są czynami o znacznym ciężarze gatunkowym i wysokiej szkodliwości. Dlatego także tę propozycję należy ocenić pozytywnie.

Pozostałe zmiany

            W ramach kolejnych zmian zaproponowano ustanowienie krajowych mechanizmów ukierunkowanej pomocy oraz krajowych punktów kontaktowych, obejmujących m.in. ustanowienie minimalnych standardów dla wykrywania i wczesnej identyfikacji ofiar oraz udzielania im pomocy i wsparcia, w tym zakwaterowania i wsparcia materialnego (art. 11). Tą część zmian należy generalnie ocenić pozytywnie, jako że odnoszą się one do zapewnienia ofiarom odpowiedniego poziomu wsparcia.

            Pozostałe propozycje poprawek odnoszą się np. do możliwości ustanowienia krajowych funduszy dla ofiar handlu ludźmi (art. 17) czy szkoleń w zakresie zapobiegania i zwalczania przestępstw związanych z handlem ludźmi (art. 18b).

            Głosowanie w Parlamencie Europejskim nad nowelizacją dyrektywy 2011/36/UE w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar przewidziane jest na przedostatni tydzień kwietnia bieżącego roku.

Wnioski

            Zaprezentowana w ostatnich tygodniach propozycja nowelizacji dyrektywy 2011/36/EU powinna zostać oceniona zdecydowanie pozytywnie. Szczególnie istotnym elementem zawartych tam propozycji jest postulat zakwalifikowania „wyzyskiwania macierzyństwa zastępczego” jako jednej z form „wyzysku” (art. 2 ust. 3), który to z kolei jest jednym z podtypów przestępstwa dotyczącego handlu ludźmi. Godna pochwały jest okoliczność, że Komisji Europejskiej udało się dostrzec problem surogacji, będącej zjawiskiem uderzającym przede wszystkim w godność kobiety i jej dziecka, które staje się w toku tego procesu de facto przedmiotem transakcji handlowej.

Patryk Ignaszczak – analityk Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris