Kasjodor i Boecjusz ratują dziedzictwo kulturowe starożytności

Wstęp

Początek VI wieku stanowił dla świata śródziemnomorskiego okres głębokiego kryzysu. Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego (476 r.) doprowadził do dezintegracji struktur politycznych i osłabienia życia intelektualnego, w tym poziomu kształcenia, którego program ulegał stopniowemu zubożeniu, koncentrując się (podobniej jak i dzisiaj) na praktycznych potrzebach codziennego życia. Miało to związek z rozkładem dawnej administracji, który nastąpił u schyłku V w^[1].

Mówienie o kryzysie jest zasadne nawet jeśli przyjmiemy, że trwałość rzymskich instytucji była większa, niż przez długi czas przyjmowała większość badaczy, a znaczącą cezurą miałby być dopiero podbój arabski w VII i VIII w. i późniejsze działania integrujące podjęte przez Karolingów. W takich warunkach dziedzictwo antyku, w tym: filozofia, literatura i nauka, mogło ulec zapomnieniu. Jednakże między innymi wysiłki dwóch wybitnych postaci tego czasu, Anicjusza Boecjusza i Flawiusza Kasjodora, przyczyniły się do ocalenia i przekazania przyszłym pokoleniom najważniejszych elementów tradycji klasycznej. Ich działalność, choć różna w charakterze, stworzyła fundamenty, na których powstała średniowieczna christianitas. Przypomnijmy pokrótce ich dokonania.

Boecjusz – “ostatni Rzymianin i pierwszy scholastyk” (Lorenzo Valla)

Boecjusz (ok. 480–524) to przekaziciel myśli greckiej (równoważył się u niego wpływ platonizmu i arystotelizmu), uznawany za nauczyciela romanizujących się Gotów. Był on rzymskim arystokratą, politykiem i uczonym, który po oskarżeniu o zdradę został uwięziony i stracony z rozkazu Teodoryka Wielkiego, na którego dworze w Rawennie pełnił funkcję głównego ministra (magister officiorum). Jego dzieło życia to plan przetłumaczenia na łacinę całości pism Platona i Arystotelesa, wraz z obszernymi komentarzami. Ostatecznie udało mu się dokonać przekładu i opracowania części dzieł logicznych Arystotelesa, które stały się podstawą nauczania logiki w średniowiecznej Europie^[2]. Tłumaczenia te będą jedynym źródłem znajomości Filozofa do XII wieku. To dzięki Boecjuszowi filozofia i teologia średniowieczna zyskały odpowiedni aparat pojęciowy. To on, w celu rozstrzygnięcia trynitarnego sporu, zdefiniował osobę jako naturae rationalis individua substantia (indywidualna substancja natury rozumnej), wyjaśniając ją w związku z naturą, rozumnością i substancją.

Najbardziej znanym dziełem Boecjusza jest traktat „De consolatione philosophiae” („O pocieszeniu, jakie daje filozofia”), napisany najprawdopodobniej w więzieniu (badacze nie są w tej kwestii zgodni). Łącząc elementy stoicyzmu, platonizmu i myśli chrześcijańskiej, autor ukazał filozofię jako przewodniczkę w cierpieniu i drogę do szczęścia. Kobieta “o wzroku głębokim i przenikliwym”, będąca personifikacją filozofii, przypomina więźniowi (Boecjusza) o jego prawdziwej naturze i o zmienności dóbr zewnętrznych (bogactwo i władza), doprowadzając swego rozmówcę do właściwego widzenia rzeczy. Tekst ten, szeroko kopiowany i komentowany w średniowieczu, wywarł ogromny wpływ na kształtowanie się europejskiej tradycji etycznej i literackiej. Boecjusz był orędownikiem sztuk wyzwolonych, najwięcej uwagi poświęcając dyscyplinom matematycznym (tym, którymi rządzą liczby), czyli quadrivium (arytmetyka, muzyka, geometria, astronomia), choć we “Wprowadzeniu do arytmetyki” zawarł opis siedmiu artes liberales. Napisał podręcznik do każdego z tych przedmiotów, wykorzystując znany mu dorobek myśli greckiej^[3].

Kasjodor – organizator i kustosz ksiąg

Flawiusz Kasjodor (ok. 485–ok. 580) również pełnił funkcje państwowe u Ostrogotów (był kwestorem sacri palatii), lecz po rezygnacji z kariery politycznej założył klasztor Vivarium w Kalabrii (sam Kasjodor określa to miejsce mianem monasterium). To właśnie tam stworzył wizję monastycznego życia łączącego modlitwę z pracą intelektualną. Kasjodor podkreślał wagę przepisywania i zachowywania ksiąg, zarówno pism chrześcijańskich, jak i klasycznych dzieł literackich i filozoficznych^[4]. Odegrał on ważną rolę w ostatecznym ukształtowaniu schematu siedmiu sztuk wyzwolonych. W swych pismach posługuje  się  on  terminem  saeculares  litterae  na  określenie  nauk  ludzkich, przeciwstawiając je divinae litterae, czyli naukom boskim, obejmującym wiedzę  objawioną  przez  Boga. Saeculares  litterae odnoszą  się  do  tego wszystkiego, co człowiek może poznać i wytworzyć dzięki własnym, przyrodzonym zdolnościom.

W programie Kasjodora klasztor stawał się swoistą biblioteką i centrum edukacyjnym, zapewniającym ciągłość tradycji antycznej w nowej rzeczywistości chrześcijańskiej. Opracował on również dzieło „Institutiones”, będące podręcznikiem dla mnichów, zawierającym streszczenia wiedzy biblijnej i klasycznej. Miało ono stanowić wprowadzenie do samodzielnej pracy naukowej, wskazać drogę do zbawienia, ale także zdobycia świeckiego wykształcenia. Kasjodor pisze: „Zostałem poruszony boską miłością, aby dla was, z Bożą pomocą, ułożyć te książki wprowadzające, które zastąpią nauczyciela.” W dziele tym autor poleca lekturę konkretnych książek, informując, że znajdują się one w klasztornej bibliotece. Dzięki tej działalności klasztor Vivarium stał się wzorem dla średniowiecznych skryptoriów, w których kopiowano i przechowywano rękopisy^[5].

Znaczenie ich działalności

Choć działalność Boecjusza miała, jak byśmy dzisiaj powiedzieli, przede wszystkim charakter teoretyczny, a w wypadku Kasjodora również wymiar praktyczny, obaj przyczynili się do ocalenia i przekazania dziedzictwa kulturowego po najazdach barbarzyńskich i upadku zachodniego Cesarstwa, poprzez zapewnienie dostępu do wiedzy i mądrości starożytnych. Boecjusz dostarczył średniowieczu podstawy logiczne i filozoficzne, które później rozwinięto w scholastyce, natomiast Kasjodor, który doprowadził do skodyfikowania siedmiu sztuk wyzwolonych, stworzył instytucjonalne ramy dla przetrwania i transmisji tekstów. Obaj odegrali niezwykle ważną rolę w przekazaniu i opisaniu narzędzi usprawnienia intelektu, jakimi były sztuki wyzwolone. To oczywiście tylko niektóre z ich dokonań stanowiących pomost pomiędzy antykiem a średniowieczem.

Zakończenie

Działalność Boecjusza i Kasjodora dowodzi, że nawet w okresie upadku cywilizacyjnego można zachować i przekazać żywotne treści kultury. Bez ich pracy Europa średniowieczna (to w średniowieczu zacznie się kształtować poczucie wspólnoty kulturowej mieszkańców tego kontynentu) byłaby znacznie uboższa intelektualnie. Należy pamiętać, że byli oni przedstawicielami rzymskiej formacji kulturowej w jej chrześcijańskiej już postaci. To właśnie dzięki ich wysiłkom, a następnie pracy mnichów, szczególnie tej w skryptoriach, mogła ona czerpać z dziedzictwa klasycznego i stworzyć własną tradycję intelektualną, której owocem były chociażby wspaniałe katedry i uniwersytety, stanowiące doskonały przykład średniowiecznej symbiozy wiary i rozumu. To św. Benedykt z Nursji i jego duchowi synowie przejęli i rozwinęli to dziedzictwo. Fundamentem ukształtowanej w ten sposób cywilizacji była wspólnota religii. Ludy dawnego barbaricum przyswoiły sobie nowe rozumienie świata w postaci religii chrześcijańskiej^[6]. I właśnie ono  stanęło u podstaw kształtowanego porządku społeczno-politycznego. Porządku, który przez kolejne wieki określał formę życia ludzi i społeczeństw funkcjonujących w ramach cywilizacji chrześcijańskiej.

^[1] Zob. P. Riche, Edukacja i kultura w Europie Zachodniej VI-VIII w., Warszawa 1995.

^[2] Zob. H. Chadwick, Boethius: The Consolations of Music, Logic, Theology, and Philosophy, Oxford 1981.

^[3] Zob. B. Dod, „The Place of Boethius in the Transmission of Ancient Learning”, [w:] The Cambridge History of Later Medieval Philosophy, Cambridge 1982, s. 45–55; A. Górecki, Edukacja klasyczna drogą ku prawidłowemu myśleniu i słusznemu działaniu – o jej narzędziach i macierzy kulturowej, “Rocznik Filozoficzny Ignatianum”, Tom 31 Nr 1/2025, s. 237-262; J. Naumowicz, Projekt humanistyczny Kasjodora: De artibus ac disciplinis liberalium litterarum, w: Chrześcijaństwo w kulturze – wybrane zagadnienia, red. A. Nowicka-Jeżowa, M. Chodyko, Warszawa 2025, s. 77-92.

^[4] Zob. J.W. Halporn, Cassiodorus: Institutions of Divine and Secular Learning and On the Soul, Liverpool 2004.

^[5] Zob. P. Brown, The Rise of Western Christendom, Oxford 2013, s. 87–92.

^[6] Zob. L. Leciejewicz, Nowa postać świata. Narodziny średniowiecznej cywilizacji europejskiej, Wrocław 2007, s. 11-12.

Dr Artur Górecki jest dyrektorem Centrum Edukacyjnego Ordo Iuris.

Źródło zdjęcia okładkowego: Adobe Stock