Walka z zakazem aborcji i ruchami „antygenderowymi” – raport Specjalnego Sprawozdawcy OBWE

Raport Specjalnego Sprawozdawcy

Działający w ramach Zgromadzenia Parlamentarnego Organizacji Współpracy i Bezpieczeństwa w Europie (Parliamentary Assembly of the Organization for Security and Co-operation in Europe – OSCE, OBWE) Specjalny Przedstawiciel do spraw płci (OSCE PA Special Representative on Gender Issues) opublikował raport, którego tematem jest sytuacja w zakresie „zdrowia i praw reprodukcyjnych oraz seksualnych” w regionie.

Dokument dzieli się zasadniczo na trzy części. W pierwszej z nich Sprawozdawca omawia sprawy dotyczące zdrowia i praw reprodukcyjnych oraz seksualnych, wskazując na aktualne zagrożenia, oraz przedstawia zalecenia dla państw członkowskich. Cześć druga zawiera podsumowanie działań Specjalnego Przedstawiciela w latach 2024-2025. Ostania część raportu prezentuje dane dotyczące „równowagi płci” (gender balance) w Prezydium i Sekretariacie Zgromadzenia Parlamentarnego OBWE, statystyki dotyczące udziału kobiet w statutowych posiedzeniach Zgromadzenia Parlamentarnego OBWE, misjach obserwacji wyborów i komisjach ad hoc, a także informacje na temat reprezentacji kobiet w parlamentach krajowych państw członkowskich OBWE.

Czym są „prawa reprodukcyjne i seksualne”?

Jakkolwiek w komentowanym raporcie autorzy nie podejmują się próby zdefiniowania znaczenia terminu „zdrowie i prawa reprodukcyjne oraz seksualne”, to na potrzeby rozważań przedstawionych w niniejszej publikacji warto przybliżyć czytelnikom, co kryje się pod tym pojęciem. „Zdrowie i prawa reprodukcyjne oraz seksualne” (Sexual and Reproductive Health and Rights), w oficjalnych dokumentach różnych organizacji międzynarodowych oraz innych podmiotów pojawiające się również jako „prawa reprodukcyjne i seksualne” (sexual and reproductive rights) lub „prawa reprodukcyjne” (reproductive rights) to niezdefiniowane i szeroko rozumiane pojęcie, obejmujące zespół uprawnień związanych z ludzką rozrodczością. W tym kontekście warto zwłaszcza przypomnieć, iż środowiska lewicowo-liberalne wywodzą z tej koncepcji tzw. prawo do aborcji, które wedle nich ma być integralną częścią „praw reprodukcyjnych i seksualnych”.

Prawo międzynarodowe a prawa reprodukcyjne i seksualne

Merytoryczna część raportu rozpoczyna się od przypomnienia międzynarodowych zobowiązań dotyczących „zdrowia i praw reprodukcyjnych oraz seksualnych”. Jednocześnie w komentowanym dokumencie podkreśla się błędnie (o czym poniżej), iż „gwarancje dotyczące zdrowia i praw reprodukcyjnych oraz seksualnych zostały potwierdzone w podstawowych międzynarodowych konwencjach i porozumieniach dotyczących praw człowieka” (s. 5). W tym kontekście przywołuje się m.in. postanowienia Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z 1979 roku, zalecenia gremium mającego wdrażanie przepisów Konwencji -Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet (CEDAW) czy Program Działań Międzynarodowej Konferencji na temat Ludności i Rozwoju zorganizowanej w 1994 roku w Kairze.

W raporcie wskazuje się przykładowo na postanowienia Konwencji gwarantujące kobietom „równe prawa w zakresie swobodnego i świadomego decydowania o liczbie dzieci i odstępach czasu między ich narodzinami oraz w sprawach dostępu do informacji, poradnictwa i środków umożliwiających korzystanie z tego prawa” [art. 16 ust. 1 lit 2) Konwencji]¹, zalecenia Komitetu CEDAW z 1999 roku, zgodnie z którymi państwa – strony do tej umowy międzynarodowej powinny „priorytetowo traktować zapobieganie niechcianej ciąży poprzez planowanie rodziny i edukację seksualną oraz zmniejszać śmiertelność matek poprzez zapewnienie bezpiecznych usług położniczych i pomocy prenatalnej”² czy treść Programu Działań Konferencji Kairskiej, mający, w ocenie autorów, potwierdzać, że „zdrowie i prawa reprodukcyjne oraz seksualne” stanowią część praw człowieka (s. 7).

W rzeczywistości, w przywoływanym przez nich Programie Działania Międzynarodowej Konferencji na temat Ludności i Rozwoju z 1994 roku wyraźnie podkreślono, że „rządy powinny podjąć odpowiednie kroki, aby pomóc kobietom uniknąć aborcji”, a sama aborcja „w żadnym wypadku nie powinna być promowana jako metoda planowania rodziny” (pkt 7.24 Programu Działań)³. Ponadto warto odnotować, iż w Programie jednoznacznie zastrzeżono, że „wszelkie środki lub zmiany związane z aborcją w ramach systemu opieki zdrowotnej mogą być ustalane wyłącznie na szczeblu krajowym lub lokalnym, zgodnie z krajowym procesem legislacyjnym” (pkt 8.25).

Należy także zauważyć, iż w żadnym z traktatów nie zawarto postanowień odnoszących się do koncepcji „praw reprodukcyjnych i seksualnych”, a żadna umowa międzynarodowa nie ustanawia „prawa do aborcji”. W wielu umowach międzynarodowych dotyczących praw człowieka zawarto natomiast postanowienia gwarantujące każdemu człowiekowi prawo do życia, czego przykładem może być art. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 roku⁴ czy art. 6 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 roku⁵. Ponadto przywoływane zalecenia Komitetu CEDAW nie mają charakteru norm prawnych, tylko rekomendacji, które można by zaliczyć do kategorii aktów o charakterze tzw. miękkiego prawa (soft law). Podsumowując, trudno jest zgodzić się z twierdzeniem autora raportu, że „gwarancje dotyczące zdrowia i praw reprodukcyjnych oraz seksualnych zostały potwierdzone w podstawowych międzynarodowych konwencjach i porozumieniach dotyczących praw człowieka”.

Zagrożenia dla „praw reprodukcyjnych i seksualnych”

W dalszej części raportu podkreśla się, że ruchy sprzeciwiające się „równości płci” (gender equality) w regionie OBWE i na całym świecie zagrażają „zdrowiu i prawom reprodukcyjnym oraz seksualnym”. W pierwszej kolejności zwrócono przy tym uwagę na „ruchy antygenderowe” (anti-gender movements), które, w ocenie twórców dokumentu, mają w ostatnich latach działać coraz bardziej aktywnie. Wskazuje się przy tym, iż próbują one, poprzez zorganizowane kampanie i działania legislacyjne, wpływać na ustawodawstwo, politykę i opinię publiczną. Za przykład takowych działań Sprawozdawca podaje wysiłki w celu utrzymania lub wprowadzenia zakazu aborcji. Ruchy te mają również brać na cel obrońców praw człowieka i organizacje społeczeństwa obywatelskiego działające na rzecz promowania i ochrony „praw reprodukcyjnych i seksualnych”. Ponadto, w niektórych krajach, organizacje społeczeństwa obywatelskiego zajmujące się kwestiami płci mają mieć trudności z uzyskaniem finansowania, uczestnictwem w procesach decyzyjnych i realizacją niektórych działań ze względu na przepisy prawne, politykę i kampanie publiczne. W raporcie wskazano również, iż ruchy „antygenderowe” coraz aktywniej działają na poziomie międzynarodowym.

Tendencje dotyczące aborcji w Europie

Powołując się na dane proaborcyjnej organizacji Center for Reproductive Rights⁶, Specjalny Sprawozdawca zauważa, iż w ciągu ostatnich 30 lat tylko cztery kraje zaostrzyły przepisy dotyczące aborcji, a wśród państw członkowskich OBWE zaledwie dwa – Polska i Stany Zjednoczone. Specjalny Sprawozdawca podkreśla, iż w krajach europejskich widać ogólną tendencję do liberalizowania przepisów dotyczących aborcji i „usuwania barier” w tej materii. Z drugiej strony w raporcie odnotowuje się, iż w wielu państwach pojawiają liczne utrudnienia w zakresie możliwości przeprowadzenia aborcji, przejawiające się m.in. powoływaniem się lekarzy na klauzulę sumienia, brakiem oferowania przez szpitale „usług” związanych z przerwaniem ciąży czy wprowadzeniem przepisów, na mocy których osoby chcące dokonać aborcji musza przeprowadzić badania ultrasonograficzne.

Specjalny Sprawozdawca, ponownie powołując się na dane Center for Reproductive Rights, zauważa, że w Europie można wskazać jedynie pięć państw, które posiadają „bardzo restrykcyjne” przepisy dotyczące aborcji i nie zezwalają na aborcję z szeroko pojętych względów społecznych lub ekonomicznych ani na żądanie. Warto przy tym odnotować, iż wśród tej niedużej grupy państw, obok Andory, Liechtensteinu, Malty i Monako, Polska jest jedynym dużym państwem OBWE, w którym nie ma, czy to de facto czy de iure możliwości przeprowadzenia aborcji na żądanie. Pozostałe wymienione w tym przedziale kraje to tzw. mikropaństwa, a więc państwa o niewielkim obszarze z nieznaczną liczbą ludności.

Co szczególnie interesujące, w raporcie odnotowano orzeczenie polskiego Trybunału Konstytucyjnego z 2020 roku uznające niezgodność z prawem aborcyjnej przesłanki eugenicznej, wskazując, że „Polska stała się jedynym państwem członkowskim Unii Europejskiej w najnowszej historii, które uchyliło przesłankę prawną dotyczącą dostępu do aborcji” (s. 12). Specjalny Sprawozdawca powołuje się przy tym na raport⁷ Komitetu CEDAW twierdząc, że Polska dopuściła się poważnych i systematycznych naruszeń praw wynikających z Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. Ponadto przytacza on postanowienia raportu Komitetu CEDAW, zgodnie z którymi Polska „stworzyła ramy regulacyjne ścisłej kontroli państwa nad zdrowiem reprodukcyjnym i autonomią kobiet”, natomiast krajowe prawo ma zmuszać kobiety do „donoszenia ciąży, narażając je tym samym na poważne cierpienia fizyczne i psychiczne, co stanowi przemoc wobec kobiet ze względu na płeć”.

W dalszej części raportu OBWE Sprawozdawca zwraca uwagę na problemy, z jakimi miały spotykać się Ukrainki uchodzące ze swojego kraju po rosyjskiej agresji, w państwach takich jak Polska czy Węgry, w odniesieniu do „praw reprodukcyjnych i seksualnych”, w tym możliwości przeprowadzenia aborcji. „Dostęp do bezpiecznej aborcji i opieki poaborcyjnej był szczególnie trudny dla osób przesiedlonych w Niemczech, Polsce i Słowacji, co w niektórych przypadkach zmuszało je do poszukiwania usług aborcyjnych za granicą” – napisano (s. 13).

Zalecenia Specjalnego Sprawozdawcy

Podsumowując część raportu dotyczącą aborcji, Specjalny Sprawozdawca podkreśla, że wieloletnie wysiłki na rzecz praw reprodukcyjnych i seksualnych oraz równości płci znalazły się w punkcie zwrotnym. „Dziesięciolecia globalnych postępów w dziedzinie praw i zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego są zagrożone przez rosnącą polaryzację polityczną i społeczną oraz ideologie i ruchy antygenderowe” (s. 17). Dlatego też Specjalny Sprawozdawca zdawkowo wzywa państwa członkowskie OBWE do wdrożenia „odpowiednich wytycznych”, w tym Wytycznych WHO dotyczących opieki aborcyjnej” z 2022 roku⁸. „Dołączam się do tych, którzy wezwali swoje rządy do dostosowania przepisów, polityki i praktyk do zaleceń WHO w celu zagwarantowania dostępnych, bezpiecznych, legalnych, bezpłatnych i wysokiej jakości usług w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego na terytoriach podlegających ich jurysdykcji” – możemy przeczytać w raporcie (s.17).

Warto przy tym zauważyć, iż przywoływany dokument Światowej Organizacji Zdrowia zawiera szereg daleko idących i niezwykle kontrowersyjnych zaleceń, część z nich postuluje bowiem wprowadzenie dużo bardziej radykalnych, wymierzonych w życie nienarodzonych dzieci rozwiązań prawnych niż te, które funkcjonują w zdecydowanej większości krajów Zachodu, gdzie aborcja i tak jest de iure bądź de facto szeroko dostępna na życzenie. Wśród nich WHO poprzez przywoływany dokument zaleca państwom członkowskim m.in. całkowitą dekryminalizację tego procederu, a ponadto radzi, aby aborcja była dostępna dla kobiet, dziewczynek lub „innych osób w ciąży” na żądanie oraz opowiada się przeciwko prawu i innym regulacjom zakazującym aborcji w oparciu o limity wieku ciążowego. Co więcej, Światowa Organizacja Zdrowia rekomenduje rezygnację ze stosowania obowiązkowych okresów do namysłu przed aborcją oraz by dostęp do aborcji nie był ograniczony barierami wynikającymi ze stosowania klauzul sumienia. Trzeba również odnotować, iż o wskazanych powyżej zaleceniach, zawartych w wytycznych WHO, Specjalny Sprawozdawca w swym raporcie nie wspomina, odsyłając jedynie ogólnie do zaleceń opracowanych przez Światową Organizację Zdrowia.

Ponadto Specjalny Przedstawiciel ponawia również zalecenie przedstawione w edycji raportu z 2024 roku⁹, gdzie rekomenduje on państwom uczestniczącym stworzenie otoczenia prawnego umożliwiającego organizacjom społeczeństwa obywatelskiego dostęp do różnorodnych źródeł finansowania, w tym prywatnych i publicznych, w celu wspierania ich działalności. „Organizacje społeczeństwa obywatelskiego działają na pierwszej linii frontu w obszarze praw i zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, dlatego niezwykle ważne jest, aby mogły świadczyć usługi bez przeszkód i obawy przed represjami politycznymi” – podkreślono w dokumencie (s. 18).

Warto także odnotować apel Specjalnego Sprawozdawcy, który zdecydowanie wzywa państwa uczestniczące w strukturach OBWE do podwojenia wsparcia dla „zdrowia i praw reprodukcyjnych praz seksualnych” na arenie międzynarodowej poprzez nowe zobowiązania finansowe. Apel ten wynika, w ocenie Specjalnego Sprawozdawcy, z aktualnej dynamiki politycznej, obejmującej likwidację Amerykańskiej Agencji ds. Rozwoju Międzynarodowego (USAID) oraz cięciami w amerykańskiej pomocy zagranicznej. „Przed jej likwidacją USAID była największą agencją rządową zajmującą się pomocą międzynarodową, finansującą kluczowe programy rozwojowe i humanitarne na całym świecie, w tym w obszarze zdrowia i praw reprodukcyjnych i seksualnych” – wskazano w raporcie (s. 18).

Działalność specjalnego Sprawozdawcy

W dalszej części raportu zawarto zwięzłe podsumowanie działalności Specjalnego Sprawozdawcy w latach 2024-2025. W tym kontekście wymienia się m.in. przygotowanie i opublikowanie wspomnianego uprzednio dokumentu zatytułowanego „Raport gender 2024. Wspieranie wolnych i integracyjnych społeczeństw: rola organizacji społeczeństwa obywatelskiego w czasach upadku demokracji”, spotkanie w Bukareszcie z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego w Bukareszcie czy aktywny udział w pracach Komisji ad hoc Zgromadzenia Parlamentarnego OBWE ds. migracji.

Dane dotyczące partycypacji kobiet w gremiach OBWE

W ostatniej części raportu przeanalizowano reprezentacje płci w Zgromadzeniu Parlamentarnym i Międzynarodowym Sekretariacie Zgromadzenia Parlamentarnego OBWE, a także skład płciowy parlamentów w państwach uczestniczących w strukturach tej organizacji. Zawiera ono również przegląd „równowagi płci” (gender balance) wśród ambasadorów i stałych przedstawicieli przy OBWE z siedzibą w Wiedniu.

Spośród danych przedstawionych w tej części dokumentu, warto odnotować fakt stopniowego wzrostu udziału reprezentacji kobiet w Zgromadzeniu Parlamentarnym Europy, przy widocznej przewadze mężczyzn (w czerwcu 2025 roku kobiety stanowiły 32,6% członków Zgromadzenia, w tym przewodniczących delegacji, zastępców przewodniczących, członków i zastępców członków, co oznacza nieznaczny wzrost w porównaniu do roku poprzedniego).

Sprawozdawca wskazuje tam również, bazując na zawartych w raporcie danych pochodzących z Unii Międzyparlamentarnej (Inter-Parliamentary Union), że w ostatnich latach odsetek kobiet w parlamentach państw uczestniczących w strukturach OBWE ulegał wahaniom. W tym kontekście wyjaśnia, iż w 2020 roku odsetek kobiet w tych organach ustawodawczych wynosił 29%. W 2021 roku wzrósł on do 38%, a następnie spadł do 30,75% zarówno w 2022, jak i w 2023 roku. W 2024 odsetek ten nieznacznie wzrósł do 30,86%. Na dzień 30 kwietnia 2025 r. (najnowsze dane dostępne w momencie sporządzania komentowanego sprawozdania) odsetek kobiet wynosi 31,40%. W raporcie zauważa się przy tym, że w regionie OBWE najniższy odsetek kobiet w parlamentach ma Cypr (14,30%), a następnie Węgry (15,20%). Najwyższy odsetek kobiet w organie ustawodawczym, wynoszący 50% odnotowuje Andora, a następnie Islandia (46%), Monako (45,80%) i Finlandia (45,50%).

Presja na państwa

Komentując informacje, tezy i zalecenia zawarte w raporcie Specjalnego Sprawozdawcy ds. płci, należy odnotować, iż stanowi ono przykład proaborcyjnej działalności organizacji międzynarodowych, w tym przypadku OBWE. W dokumencie wielokrotnie wykorzystuje się koncepcję „praw reprodukcyjnych i seksualnych” do promowania tzw. prawa do aborcji na życzenie, używając do tego wytycznych przygotowanych przez inną organizację międzynarodową, czyli Światową Organizację Zdrowia. Jednocześnie warto odnotować, iż Specjalny Sprawozdawca pomija przy tym postanowienia Programu Działań Międzynarodowej Konferencji na temat Ludności i Rozwoju z 1994 roku, gdzie wyraźnie wskazano, iż aborcja nie powinna być promowana jako metoda planowania rodziny. Dlatego też raport Specjalnego Sprawozdawcy OBWE ds. płci należy potraktować jako kolejny instrument zaliczany do kategorii aktów o charakterze tzw. miękkiego prawa, które mają na celu wywieranie stopniowej presji na suwerenne państwa, w celu obniżenia poziomu ochrony życia ludzkiego na jego prenatalnym etapie rozwoju.

Patryk Ignaszczak – analityk Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris.

1 Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 18 grudnia 1979 roku, Dz.U. 1982 nr 10 poz. 71; https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19820100071, dostęp: 17 grudnia 2025.

2 GENERAL RECOMMENDATIONS ADOPTED BY THE COMMITTEE ON THE ELIMINATION OF DISCRIMINATION AGAINST WOMEN Twentieth session (1999)* General recommendation No. 24: Article 12 of the Convention (women and health); https://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/recommendations/index.html, dostęp: 17 grudnia 2025.

3 Programme of Action of the International Conference on Population and Development Adopted at the International Conference on Population and Development Cairo 5–13 September 1994; https://www.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/programme_of_action_Web%20ENGLISH.pdf, dostęp: 17 grudnia 2025 roku.

4 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2, Dz.U. 1993 nr 61 poz. 284; https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19930610284, dostęp: 19 grudnia 2025.

5 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., Dz.U. 1977 nr 38 poz. 167, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19770380167, dostep: 19 grudnia 2025.

6 World’s Abortion Laws – Center for Reproductive Rights; https://reproductiverights.org/maps/world-abortion-laws/, dostęp: 17 grudnia 2025.

7 Committee on the Elimination of Discrimination against Women. Inquiry concerning Poland conducted under article 8 of the Optional Protocol to the Convention, 2024; https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CEDAW%2FC%2FPOL%2FIR%2F1&Lang=en, dostęp: 17 grudnia 2025.

8 World Health Organization, Abortion Care Guidline, 2022; https://www.who.int/publications/i/item/9789240039483, dostep: 17 grudnia 2025.

9 2024 Gender Report: Fostering free and inclusive societies: The role of civil society organizations in a time of democratic decline, https://www.oscepa.org/en/documents/special-representatives/gender-issues/report-17/4995-2024-gender-report-fostering-free-and-inclusive-societies-the-role-of-civil-society-organizations-in-a-time-of-democratic-decline-eng/file, dostęp: 18 grudnia 2025.