Główne tezy
1. Wprowadzone przepisami prawa powszechnie obowiązującego ograniczenia w możliwości korzystania przez jednostki z praw i wolności w wyniku wystąpienia na terenie Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii, powoduje, że wewnętrzne regulacje Szpitala powinny uwzględniać przepisy prawa oraz nie mogą być bardziej rygorystyczne aniżeli przewidział to ustawodawca.
2. Przy wydawaniu regulacji wewnętrznych należy uwzględniać również postanowienia Konstytucji RP. W myśl art. 53 ust. 1 ustawy zasadniczej: „Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii”. Art. 53 ust. 2 Konstytucji RP stanowi natomiast, że: „Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują”.
3. Z przytoczonych przepisów wyprowadzić należy prawo podmiotowe pacjenta do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajduje, tj. również w zakładach opieki zdrowotnej. Należy też podkreślić, że każdemu, a zatem również pacjentowi przebywającemu w zakładzie opieki zdrowotnej, przysługuje konstytucyjnie chronione prawo podmiotowe do uczestnictwa w obrzędach religijnych.
4. Ustrojodawca nie poprzestaje jedynie na samym poręczeniu wolności wyznawania religii, lecz określa klauzulę limitacyjną określającą warunki dopuszczalności ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii. A mianowicie, zgodnie z ust. 5 art. 53 Konstytucji RP, „Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób”.
5. Należy zwrócić się do Organu Zarządzającego Szpitalem z postulatem o postępowanie zgodnie z przepisami prawa i nieograniczanie Pacjentom korzystania z przysługującej im konstytucyjnej wolności religii.
I. Uwagi wprowadzające
Przedmiotem niniejszego memorandum jest realizacja prawa do uczestnictwa pacjentów hospitalizowanych w obrzędach religijnych. W związku z napływającymi do Instytutu na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris wnioskami o interwencję w sprawie nakładanych przepisami wewnętrznie obowiązującymi ograniczeń porządkowych uniemożliwiających pacjentom przebywającym w zakładach opieki zdrowotnej uczestnictwa w obrzędach religijnych, Instytut wskazuje, że nie jest dopuszczalne takie kształtowanie regulacji wewnętrznych, które uniemożliwia korzystanie z konstytucyjnych praw i wolności.
II. Gwarancje wolności religii w przepisach powszechnie obowiązujących
Jedną z podstawowych wolności człowieka jest wolność religii, którą gwarantuje Konstytucja RP w art. 53. Art. 53 ust. 2 in fine Konstytucji RP stanowi, że „Wolność religii obejmuje także (…) prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują”. Z kolei ustawa zasadnicza wyraźnie określa, że sposobami uzewnętrzniania religii są uprawianie kultu, modlitwa, uczestnictwo w obrzędach, praktykowanie czy nauczanie.
Wymaga podkreślenia, że wolność religii jest szeroko omawiana w judykaturze. Sąd Najwyższy zaznaczył, że „[n]aruszenie «swobody wyznania», jako dobra osobistego ma miejsce (…) w razie uniemożliwienia lub utrudnienia komuś wyrażania jego przekonań religijnych oraz wykonywania praktyk religijnych”[1]. Z kolei Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że „wolność wyznania, określana w polskim porządku konstytucyjnym wolnością religii, jest fundamentalną (podstawową) wolnością człowieka”[2]. W literaturze charakteryzuje się wolność religii jako uzewnętrznianie przekonań religijnych, zarówno indywidualnie i prywatnie, jak i zbiorowo, i publicznie, a także poprzez prawo do zmiany tych przekonań i praktyk religijnych”[3].
Na straży wolności wyznania stoją liczne akty prawa międzynarodowego, które wyznaczają określony standard ochrony w tym zakresie. Prawnomiędzynarodowa ochrona wolności religii jest wyrazem poszanowania godności osoby ludzkiej, różnorodności i wzajemnego zrozumienia. W treści art. 18 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych[4] uchwalonego przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych 19 grudnia 1966 r. stanowi się, że: „Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje wolność posiadania lub przyjmowania wyznania lub przekonań według własnego wyboru oraz do uzewnętrzniania indywidualnie czy wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań przez uprawianie kultu, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie”.
Innym międzynarodowym aktem prawnym stojącym na straży wolności religii jest Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r., która również została ratyfikowana przez Polskę. Wolność religii jest zagwarantowana w art. 9 ust. 1 Konwencji, który stanowi: „Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne”. Podkreślenia wymaga, że ochrona podstawowych praw zagwarantowana na gruncie Konwencji nie jest jedynie deklaracją polityczną, bowiem wiąże się ona z możliwością wnoszenia skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Utwierdza to w przekonaniu o istotności zapewniania wolności religii każdemu człowiekowi.
Także Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej chroni wolność religii. Zgodnie z art. 10: „Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach”. I dalej: „Wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie muszą być przewidziane ustawą i szanować istotę tych praw i wolności. Z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności, ograniczenia mogą być wprowadzone wyłącznie wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego uznawanym przez Unię lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób” (art. 52 ust. 1 Karty).
Wolność religii jest także szeroko rozpatrywana przez sądy o charakterze ponadpaństwowym. Europejski Trybunał Praw Człowieka podkreśla w swoich orzeczeniach, że wolność sumienia i religii stanowią podstawę demokratycznego społeczeństwa[5]. W judykaturze ETPCz wskazuje się również, że: „[p]rawo do wolności wyznania chronione przez art. 9 obejmuje wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub we wspólnocie z innymi oraz publicznie i prywatnie swego wyznania przez uprawianie kultu”[6]. W orzecznictwie ETPCz uzewnętrznianie kultu wiąże się także z koniecznością zapewnienia wyznawcom swobodnego praktykowania w miejscach i obiektach, w których kult może być sprawowany.
Zgodnie z art. 36 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta[7]: „Pacjent przebywający w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej ma prawo do opieki duszpasterskiej”. Z kolei art. 37 ww. ustawy stanowi, że: „W sytuacji pogorszenia się stanu zdrowia lub zagrożenia życia podmiot, o którym mowa w art. 33 ust. 1, jest obowiązany umożliwić pacjentowi kontakt z duchownym jego wyznania”. Natomiast ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej[8] w art. 31 ust. 1 przyjmuje, że „Osobom przebywającym w zakładach leczniczych oraz zamkniętych zakładach pomocy społecznej zapewnia się prawo wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych”.
III. Postulowane zmiany
Z uwagi na globalny wymiar pandemii, polski prawodawca przyjął regulacje prawne, które mają zapobiegać rozprzestrzenianiu się wirusa SARS-CoV-19. Niemniej obecnie restrykcje związane ze stanem epidemii są ograniczane. Dotyczy to również szczególnych wymogów skierowanych do związków wyznaniowych sprawujących obrzędy i ceremonie religijne. W tym zakresie obserwujemy zwiększenie liczby wiernych mogących przebywać na terenie świątyni w trakcie nabożeństwa. W pozostałym zakresie prawodawca wymaga od obywateli przede wszystkim zakrywania nosa i ust, zachowywania dystansu i zaleca częste dezynfekowanie rąk.
W okresie pandemii COVID-19 pacjenci – zwłaszcza w podeszłym wieku – przebywający w placówkach medycznych, dotknięci są niepewnością. Dla wielu z nich istotna jest przy tym motywacja religijna, która pomaga w mierzeniu się z chorobą oraz koniecznością przestrzegania reżimu sanitarnego. Uczestnictwo wiernych w obrzędach religijnych odbywających się w placówkach medycznych jest nie tylko realizacją ich konstytucyjnej wolności, ale często przyczynia się do poprawy ich samopoczucia, wzmacniając w walce z chorobą. Dlatego nie znajduje uzasadnienia oraz podstawy prawnej decyzja Organów tut. Szpitala o zakazie opuszczania oddziałów, która w praktyce uniemożliwia uczestnictwo pacjentów w Mszy Świętej. W tym szczególnym okresie, w którym wszyscy się znajdujemy, od przedstawicieli zawodów medycznych wymaga się szczególnej wrażliwości. Argumentacja jakoby przemieszczanie się pacjentów przez korytarze Szpitala w celu dojścia do kaplicy szpitalnej miało stanowić realne zagrożenie rozprzestrzeniania się wirusa nie przekonuje, zwłaszcza, że personel medyczny przemieszcza się po terenie Szpitala odwiedzając różnych pacjentów. Dodatkowo pacjenci są przetransportowywani do pomieszczeń znajdujących się w różnych częściach Szpitalu w celu przeprowadzenia specjalistycznych badań. W tych wypadkach, zdaniem Szpitala, nie dochodzi do transmisji wirusa.
Należy także podkreślić, że przypadki, w których izolacja pacjenta jest dopuszczalna określone są przepisami prawa. Tworzenie dodatkowych restrykcji, które godzą w konstytucyjnie chronione prawa i wolności jest niedopuszczalne, jako sprzeczne z regulacjami powszechnie obowiązującymi, pozostającymi w hierarchii źródeł prawa wyżej niż wewnętrzne zarządzenia władz szpitalnych.
IV. Konkluzja
Decyzje Szpitala o ograniczeniu Pacjentom możliwości uzewnętrzniania swojej religii poprzez uczestnictwo we Mszy Świętej należy uznać jako zachowanie godzące w konstytucyjnie chronioną wolność religii, będące wyrazem dyskryminacji osób wierzących. Dlatego też wzywamy Organy Przedstawicielskie Szpitala do zaprzestania praktyki ograniczania Pacjentom możliwości uczestnictwa w Mszy Świętej sprawowanej na terenie Szpitala i działania zgodnie z przepisami prawa. Postulujemy większą wrażliwość w wykonywaniu misji, do której zostali Państwo powołani jako lekarze, pielęgniarki oraz położne.
