Ochrona dzieci przed niebezpiecznymi treściami w Internecie: Rada Europy wskazuje rozwiązania podobne do projektu ustawy Ordo Iuris

Wprowadzenie

CDENF to ustanowione w 2020 roku międzyrządowe ciało, działające w ramach Rady Europy (Council of Europe). Zadaniem tego gremium jest m.in. kierowanie pracami Rady Europy w dziedzinie praw dziecka oraz ustanawianie standardów w tym obszarze. Ponadto w zakresie jego kompetencji leży podejmowanie działań na rzecz rozwoju i promowania działań i instrumentów (zaleceń, deklaracji, wytycznych politycznych, przewodników dobrych praktyk) dotyczących praw dziecka, które są następnie rozpatrywane i przyjmowane przez Komitet Ministrów (Committe of Ministers).

Komitet sterujący ds. praw dziecka (Steering Committee for the Rights of the Child) opublikował wytyczne, zatytułowane „Ochrona dzieci przed ryzykiem dostępu do treści pornograficznych w Internecie. Wytyczne tematyczne” (Safeguarding children from the risks of accessing online pornographic content. Thematic guidance note). Celem tego dokumentu, adresowanego w pierwszej kolejności do państw członkowskich Rady Europy, jest zwiększenie świadomości dotyczącej szkód związanych z narażeniem dzieci na treści pornograficzne w Internecie oraz zapewnienie wskazówek dotyczących kluczowych środków, które można podjąć w celu ochrony dzieci przed zagrożeniami związanymi z tego typu treściami. Ponadto, w publikacji zawarto przegląd odpowiednich ram prawnych, regulacyjnych i politycznych, które mogą stanowić podstawę i wsparcie dla działań mających na celu ochronę dzieci przed wskazanymi zagrożeniami. Autorem dokumentu jest ekspert zewnętrzny, Maree Crabbee, która przygotowała publikację pod auspicjami Komitetu CDENF.

Wytyczne przygotowane przez Komitet CDENF zawierają pewne podobieństwa do projektu ustawy mającej na celu ograniczenie dostępu do pornografii wśród dzieci, który w 2024 roku przygotowali eksperci Ordo Iuris. Wniosek legislacyjny, po zebraniu ponad 200 000 podpisów w ramach procedury obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej, jest aktualnie procedowany w Sejmie. W marcu tego roku projekt ustawy został skierowany przez Sejm do prac Komisji Cyfryzacji, Innowacyjności i Nowoczesnych Technologii oraz Komisji do Spraw Dzieci i Młodzieży.

Potrzeba ochrony dzieci przed niebezpiecznymi treściami w Internecie

W dokumencie CDENF podkreślono, iż rozwój technologii cyfrowych i internetowych wywarł ogromny wpływ na kontakt dzieci z treściami pornograficznymi, co wynika z ich powszechności i dostępności. Wskazuje się przy tym, iż sektor zajmujący się produkowaniem i dystrybucją tego typu treści stanowi wartą wiele miliardów dolarów globalną branżę, która ma znaczącą obecność w Internecie.

W wytycznych zaznacza się, iż większość dzieci ma kontakt z tego typu treściami przed ukończeniem 15 roku życia, a wiele z nich po raz pierwszy ogląda je w znacznie młodszym wieku. Za przykład przytacza się badania z Wielkiej Brytanii, gdzie 10% dzieci przyznało, że oglądało pornografię przed ukończeniem 9 roku życia, ponad jedna czwarta (27%) przed ukończeniem 11 roku życia, a połowa (50%) przed ukończeniem 13 roku życia. Co szczególnie interesujące, twórcy dokumentu powołują się również na badania dotyczące polskiej młodzieży, zgodnie z którymi aż prawie 80% studentów oglądało pornografię, a średni wiek pierwszego kontaktu z nią wynosił 14 lat.

Autorzy publikacji podkreślają, że kontakt dzieci i młodzieży z pornografią może mieć dwojaki charakter: celowy i nieumyślny. Ten drugi rodzaj kontaktu dzieci z nieodpowiednimi treściami jest z reguły, jak wskazują badania, pierwszym przypadkiem, gdy młodzi ludzie po raz pierwszy mają do czynienia z pornografią. Może to mieć miejsce w za pośrednictwem mediów społecznościowych lub wyświetlanych reklam.

Jak zdefiniowano „pornografię”?

Na potrzeby wytycznych terminy „pornografia” oraz „treści pornograficzne” zdefiniowano jako wszelkie materiały przedstawiające osoby zaangażowane w czynności o charakterze jednoznacznie seksualnym, rzeczywiste lub symulowane, które zazwyczaj obejmują przedstawianie nagości i/lub różnych czynności seksualnych. Warto przy tym zauważyć, iż na gruncie tych wytycznych, wskazane powyżej definicje nie obejmują materiałów przedstawiających wykorzystywanie seksualne dzieci, jako że te ze swej właściwości są nielegalne.

W projekcie ustawy Ordo Iuris termin „treści pornograficzne” zdefiniowano z kolei jako „treści przedstawiające, w jakiejkolwiek postaci wizualnej, udawany, wytworzony lub przetworzony: a) stosunek płciowy, obejmujący widoczne zespolenie narządów płciowych oraz pozycje oralno-genitalne, analno-genitalne, oralno-analne, między osobami odmiennej lub tej samej płci; b) akt masturbacji; c) akt zoofilii lub d) obraz sadystycznych lub sadomasochistycznych praktyk w kontekście seksualnym”.

Należy zauważyć, iż terminy używane przez Komitet CDENF oraz przez Instytut wykazują podobieństwa co do szerokiego zakresu treści mieszczących się w tych pojęciach, na co wskazywać może użycie sformułowań takich jak „wszelkie materiały” czy „w jakiejkolwiek postaci”. Istotną różnicą jest fakt, że definicja zawarta w projekcie ustawy Ordo Iuris jest bardziej rozbudowana, zawiera ona bowiem znacznie bardziej szczegółowe wyliczenie poszczególnych rodzajów treści mieszczących się w kategorii „treści pornograficznych”. Ponadto sposób sformułowania terminu „treści pornograficzne” w projekcie ustawy Instytutu odnosi się również wyraźnie do treści „wytworzonych” i „przetworzonych”, a więc np. do materiałów wykreowanych czy przerobionych z użyciem sztucznej inteligencji lub innych materiałów zmienionych za pomocą różnych technologii graficznych. Tymczasem w wytycznych Rady Europy nie ma wyraźnego odniesienia do tego typu materiałów, co oczywiście nie przesądza, iż nie mieszczą się one zakresie pojęcia „materiały przedstawiające osoby zaangażowane w czynności o charakterze jednoznacznie seksualnym (…)”.

Komitet CDENF: „Potrzeba skoordynowanego, starannie przemyślanego podejścia”

Komitet CDENF wskazuje szereg możliwości zwalczania czy też zapobiegania uzyskiwania dostępu do szkodliwych treści przez dzieci. W tym kontekście przedmiotowe gremium wymienia sześć kluczowych środków, które są sugerowane do podjęcia przez państwa członkowskie.

W pierwszej kolejności Komitet CDENF rekomenduje opracowanie i wdrożenie „skoordynowanego, starannie przemyślanego podejścia” obejmującego m.in. zestaw uzupełniających się środków, opierającego się na badaniach i doświadczeniach z innych systemów prawnych oraz cechującego się elastycznym podejściem. Za przykład tego typu środków Komitet CDENF podaje „podejście pięciu filarów”, które zostało opracowane przez rząd Francji w celu ochrony dzieci przed ryzykiem narażenia na nieodpowiednie treści w Internecie. Wzmiankowane filary polegają odpowiednio na 1) powszechnym stosowaniu systemów i ulepszonych narzędzi kontroli rodzicielskiej, 2) wzmacnianiu systemów weryfikacji wieku, 3) podnoszenie świadomości i wspieraniu rodziców, 4) podnoszeniu świadomości i edukacji dzieci oraz na 5) wzmocnieniu koordynacji i wymiany informacji między odpowiednimi zainteresowanymi stronami.

Takie propozycje należy uznać za warte wdrożenia, trzeba jednak przy tym pamiętać, iż kluczowym elementem mogącym skutecznie chronić dzieci i młodzież przed kontaktem z niebezpiecznymi treściami w Internecie jest przede wszystkim stosowanie metod weryfikacji wieku, co z resztą przyznaje sam Komitet CDENF.

Rekomendacje dotyczące zmian regulacji prawnych

Autorzy dokumentu wskazują również na możliwe pożądane działania w obszarze regulacji prawnych, które mają na celu ochronę nieletnich przed niebezpiecznymi treściami. W tym kontekście podkreśla się, iż jednym z możliwych i proponowanych działań jest weryfikacja wieku, a więc metody pozwalające na sprawdzenie lub oszacowanie wieku osoby w celu kontrolowania dostępu do nieodpowiednich treści internetowych. Taka weryfikacja może polegać na oświadczeniach własnych, jak i bardziej zaawansowanych metodach, np. w postaci wykorzystywania dokumentów tożsamości wydanych przez organy państwowe lub narzędzi biometrycznych (jako przykład w wytycznych podaje się skanowanie twarzy lub nagrywanie głosu). Komitet CDENF wskazuje również, iż przedmiotowa weryfikacja może mieć charakter obligatoryjny. Za przykład tego wariantu podaje się rozwiązania przyjęte niedawno we Francji, gdzie uchwalone w 2024 roku prawo nakazuje tamtejszemu organowi regulacyjnemu mediów (Autorité de régulation de la communication audiovisuelle et numérique, Arcom) określenie minimalnych wymagań technicznych dotyczących systemów weryfikacji wieku, aby zapobiegać narażaniu dzieci na pornografię. Podmioty świadczące usługi internetowe, które nie spełniają tych wymagań podlegają wysokim karom finansowym. Ponadto Arcom ma możliwość nakazania dostawcom usług internetowych blokowania usług niezgodnych z wymogami i usuwania ich z wyszukiwarek, przy czym wskazany organ może wydawać takie nakazy nawet bez zgody sądu.

W wytycznych wskazuje się również, iż weryfikacja wieku jest kluczową strategią zapobiegania dostępowi dzieci do nieodpowiednich treści w Internecie. Twórcy dokumentu zauważają co prawda, iż istnieją pewne obawy, związane ze stosowaniem tego typu rozwiązań, dotyczące bezpieczeństwa, prywatności, autonomią dzieci i skutecznością stosowania środków weryfikacji wieku. Z drugiej strony podkreśla się tam, iż istnieje szerokie poparcie, w tym wśród rodziców i samych dzieci, dla wdrożenia środków weryfikacji wieku w celu ochrony tej grupy wiekowej przed pornografią i innymi potencjalnie szkodliwymi treściami, a sama ochrona dzieci powinna mieć priorytet.

Komentując przedmiotowe zalecenie Komitetu CDENF warto również zauważyć, iż postulat wprowadzenia obowiązkowej weryfikacji wieku osób korzystających z treści pornograficznych w Internecie, jako jedna z kilku zalecanych metod ograniczenia dostępu dzieci do nieodpowiednich treści, jest istotą przywoływanego uprzednie, aktualnie procedowanego w Sejmie projektu ustawy, przygotowanego przez Ordo Iuris. Projekt ten zakłada bowiem, że podmiot udostępniający treści pornograficzne ma obowiązek stosowania skutecznych systemów weryfikacji wieku odbiorcy w celu uniemożliwienia osobom małoletnim dostępu do takich treści (art. 3 projektu). Warto także odnotować, że Komitet CDENF odwołuje się do rozwiązań prawnych przyjętych we Francji, które przywoływano również w projekcie ustawy Ordo Iuris (s. 31-32). Ten sposób uregulowania problematyki, związanej z ochroną nieletnich przed niebezpiecznymi treściami szeroko dostępnymi w Internecie należy uznać za najlepszy, przy czym należy zauważyć, iż weryfikacja powinna być skuteczna, a więc nie może opierać się na, również sugerowanych w ramach rekomendacji Komitetu CDENF osobistych oświadczeniach, które w praktyce nie gwarantują ochrony dzieci i małoletnich przed uzyskaniem dostępu do tego typu treści. Taka weryfikacja powinna również bazować na określonych uregulowaniach prawnych, a nie na zachętach czy instrumentach miękkiego prawa

Ponadto Komitet CDENF wśród rekomendowanych działań w obszarze prawnym wskazuje na możliwość m.in. ustanowienie systemu regulacyjnego w zakresie akredytacji i nadzoru dostawców usług weryfikacji wieku, w szczególności poprzez opracowanie norm technicznych oraz ustanowienia obowiązków dotyczących mechanizmów zgłaszania, proaktywnego wykrywania treści i narzędzi moderacji. Elementy tego ostatniego postulatu pojawiły się również w przywoływanym projekcie Ordo Iuris, zawierającym przepisy dotyczące m.in. ustanowienia rejestru domen udostepniających treści pornograficzne niezgodnie z ustawą, dokonywania w nim wpisów oraz wykreśleń (art. 6 – 8 oraz art. 10 – 11 projektu).

Jako exemplum rozwiązań prawnych, których możliwość wprowadzenia prezentuje Komitet CDENF, przytacza się obowiązują w Wielkiej Brytanii Ustawę o bezpieczeństwie w Internecie z 2023 roku (Online Safety Act 2023). Przywołany akt normatywny reguluje obowiązki dostawców usług internetowych w kontekście potrzeby ochrony dzieci przed szeroko rozumianymi niebezpiecznymi treściami dostępnymi w Internecie, w tym m.in. treściami pornograficznymi.

Pozostałe rekomendacje

W dalszej części komentowanego dokumentu zaleca się również podejmowanie działań, mających na celu podnoszenie świadomości oraz edukowanie rodziców i opiekunów, odnośnie wiedzy dotyczącej zagrożeń wynikających z dostępu dzieci do treści o charakterze pornograficznym. W tym kontekście wymienia się m.in. podnoszenie świadomości oraz zapewnianie edukacji i zasobów, aby pomóc rodzicom i opiekunom zrozumieć powszechność pornografii, jej charakter i wpływ na dzieci czy też „wspieranie rodziców w zrozumieniu znaczenia kompleksowej edukacji seksualnej dostosowanej do wieku, która porusza również kwestie związane z narażeniem dzieci na pornografię”. Innym postulat dotyczy zapewnienia, aby narzędzia i oprogramowanie do kontroli rodzicielskiej, które ograniczają dostęp do treści pornograficznych i innych nieodpowiednich treści, były łatwo dostępne, bezpłatne lub niedrogie oraz zawierały jasne, łatwe w obsłudze instrukcje użytkowania.

Jako przykład opisywanych powyżej akcji podaje się przeprowadzoną w 2019 roku we Francji kampanię informacyjna, w ramach której władze tego kraju zwracały uwagę rodziców na zagrożenia wynikające z narażenia ich dzieci na kontakt z treściami pornograficznymi.

Inne zalecenia i możliwe działania wskazane w raporcie obejmują szkolenia specjalistów pracujących z dziećmi ich rodzicami (np. pracowników socjalnych, psychologów i psychiatrów), edukację i wspieranie dzieci (np. poprzez edukację szkolną czy kampanie publiczne adresowane do dzieci) oraz wspieranie badań i innowacji. Wśród tych działań z tej ostatniej grupy wskazuje się wspieranie badań skupiających się na zrozumieniu szkodliwości pornografii dla chłopców, dziewcząt i grup dzieci znajdujących się w trudnej sytuacji oraz skutecznych środków zapobiegania i ograniczania tych szkód. Jako exemplum podaje się natomiast opracowaną przy wsparciu hiszpańskiego rządu aplikację, która które umożliwia użytkownikom potwierdzenie pełnoletności dostawcom treści dla dorosłych przy zachowaniu anonimowości.

Podsumowanie

Dokument opublikowany przez Komitet CDENF wskazuje na wiele wartych rozważenia metod, mających na celu ochronę dzieci przed niebezpiecznymi treściami, szeroko dostępnymi w Internecie. Wśród tych środków, przedmiotowe gremium rekomenduje m.in. stosowanie kontroli rodzicielskiej oraz podejmowanie działań, mających na celu podnoszenie świadomości oraz edukowanie rodziców i dzieci. Warto w szczególności odnotować zalecenia dotyczące wprowadzenia regulacji prawnych, mających na celu weryfikację wieku osób korzystających z internetowych stron zabierających treści pornograficzne. Komitet CDENF wskazuje bowiem, iż ta metoda jest kluczową strategią zapobiegania dostępowi dzieci do nieodpowiednich treści w Internecie. W tym kontekście należy przypomnieć, iż projekt ustawy mającej na celu ochronę małoletnich przed treściami pornograficznymi w Internecie opiera się przede wszystkim na ustanowieniu mechanizmów weryfikacji wieku użytkowników tego typu stron. Przedmiotowy projekt legislacyjny, aktualnie procedowany w Sejmie, odpowiada więc części zaleceń wspomnianego gremium, działającego w ramach Rady Europy.