Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa wszystkie dzieci utracone (zmarłe) przed narodzeniem mają prawo do godnego pochówku, a w razie jego niewykonania przez rodzinę lub inne podmioty uprawnione obowiązek przeprowadzenia pogrzebu spoczywa na gminie. Instytut Ordo Iuris wysłał zapytania w trybie dostępu do informacji publicznej do w sumie 30 warszawskich dzielnic i podwarszawskich gmin, by dowiedzieć się, czy w praktyce wywiązują się one z ustawowego obowiązku.
Obowiązek gminy
Prawo jednoznacznie nakazuje sprawienie godnego pochówku każdemu człowiekowi, także dziecku, które zmarło przed narodzeniem i to bez względu na czas trwania ciąży[1]. Oznacza to, że nawet w przypadku, gdy do poronienia doszło na najwcześniejszym etapie ciąży – zwłoki dziecka należy pochować zgodnie z taką samą procedurą i standardami, jakie stosuje się wobec dorosłych zmarłych. Zgodnie z prawem, w żadnym wypadku nie może dojść do zakwalifikowania szczątków dziecka (zwłok) jako odpadów medycznych.
Gdy prawa do pochówku zrzekają się najbliżsi i żadna inna osoba nie deklaruje woli sprawienia pogrzebu (bowiem zgodnie z ustawą pochówek ma prawo sprawić każda osoba, która do tego dobrowolnie się zobowiąże[2]) ani żadna publiczna uczelnia prowadząca działalność dydaktyczną i badawczą w dziedzinie nauk medycznych nie złoży wniosku o wydanie zwłok do celów naukowych, zgodnie z art. 10 ust. 3 ustawy o chowaniu zmarłych, obowiązek sprawienia pogrzebu spoczywa na gminie właściwej ze względu na miejsce zgonu[3]. Postępowanie jest tutaj analogiczne do tego, jakie stosuje się w przypadku zmarłych osób bezdomnych o nieustalonej tożsamości.
Obowiązek ten wynika również z art. 44 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, gdyż organizacja pochówku jest zadaniem własnym gminy w każdym przypadku, gdy z prawa do pochowania zmarłego nie korzystają osoby uprawnione[4]. W myśl wskazanego przepisu sprawienie pogrzebu odbywa się w sposób ustalony przez gminę i zgodny z wyznaniem zmarłego. W związku z niemożliwością ustalenia przynależności religijnej dziecka zmarłego przed narodzeniem należy przyjąć, iż obowiązek gminy do ustalenia, jakiego wyznania był zmarły, gmina może wypełnić poprzez odgórne określenie w drodze uchwały rady gminy, w jakim obrządku będą odbywać się pochówki dzieci utraconych przed narodzeniem (np. w rzymskokatolickim, jako religii zdecydowanie dominującej w polskim społeczeństwie).
Ustalenie zasad sprawiania pogrzebu należy do właściwości rady gminy (art. 18 ust. 1 oraz ust. 2 pkt 15 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym[5]). Aktem, z którego muszą wynikać wiążące organ pomocy społecznej ustalenia w zakresie sposobu sprawiania pogrzebu może być uchwała rady gminy. Przepisy tej uchwały wraz z art. 17 ust. 1 pkt 15 oraz art. 44 stanowią podstawę prawną udzielenia świadczenia z pomocy społecznej polegającego na sprawieniu pogrzebu[6].
Realizacja obowiązku w badanych gminach
Z przeanalizowanych informacji uzyskanych z 29 gmin (8 odpowiedzi z urzędów miasta lub gminy oraz 26 odpowiedzi z właściwych Ośrodków Pomocy Społecznej) wynika, że w większości gmin (dzielnic) w ogóle nie mają miejsca pochówki dzieci zmarłych przed narodzeniem. Tak jest m.in. na warszawskich Bielanach[7], Śródmieściu[8] czy w gminie Zielonka[9].
Warszawskie Bielany
Biorąc pod uwagę fakt, że na terenie gminy Zielonka nie znajduje się żaden oddział ginekologiczno-położniczy, można uznać, że w tym przypadku rzeczywiście mógł nie zaistnieć obowiązek sprawienia pochówku. Co jednak z dzielnicą Bielany, gdzie funkcjonuje szpital, w którym przeprowadzane są aborcje?[10] W przypadku aborcyjnego uśmiercenia dziecka, trudno oczekiwać, by rodzice lub inni bliscy zadbali o godny pochówek uśmierconego dziecka. W takim przypadku to na gminie spoczywa obowiązek sprawienia pochówku. Skoro więc sam Szpital Bielański w odpowiedzi na wniosek o informację publiczną przyznaje się do wykonania 131 „indukcji poronienia” (co oznacza także aborcyjne zabijanie dzieci) w 2017 r., to powstaje pytanie, co stało się z ciałami uśmierconych dzieci? Niektóre szpitale podpisują umowy z zakładami pogrzebowymi i systematycznie przeprowadzają pochówki dzieci, których ciała nie zostały przez nikogo odebrane. Szpital Bielański nie udzielił jednak odpowiedzi na pytanie, czy taką umowę posiada[11]. Brak takiej umowy będzie oznaczać, że bielański Ośrodek Pomocy Społecznej prawdopodobnie nie realizuje obowiązku sprawienia pogrzebu nałożonego na niego przez ustawę, jako na właściwy organ gminy.
Warszawskie Śródmieście
Również Centrum Pomocy Społecznej właściwe dla warszawskiego Śródmieścia wskazało, że w latach 2017-2018 nie przeprowadziło ani jednego pochówku dziecka zmarłego przed narodzeniem. Tymczasem na terenie Śródmieścia funkcjonuje m.in. Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. W. Orłowskiego, w którym w samym tylko okresie od 1 stycznia do 14 marca 2017 r. wykonano 20 aborcji (w roku 2016 r. i poprzednich wykonywano tam około setki aborcji rocznie)[12]. Prawdopodobieństwo, że w żadnym wypadku nie zaistniał obowiązek gminy do sprawienia pochówku, wydaje się znikome. Z informacji przekazanych przez szpital wynika wręcz, że obowiązek ten zaistniał z całkowitą pewnością, bowiem w 2017 r. w związku z poronieniem, urodzeniem martwym lub przeprowadzoną aborcją pozostawiono tam aż 83 ciała, a w okresie od 1 stycznia do 20 sierpnia 2018 r. – 45 ciał. Szpital podał także, że „prowadził rozmowy z przedstawicielami m.st. Warszawy i obecnie oczekuje na odpowiedź w sprawie zorganizowania pochówku przez gminę”. Do tego czasu „pozostawione zwłoki zostają utrwalone w formalinie i zabezpieczone w oddzielnym pojemniku, który następnie jest przechowywany na terenie Szpitala”, a szpital przechowuje zwłoki w ten sposób do czasu odebrania ich przez podmiot uprawniony do pochówku[13]. Biorąc pod uwagę fakt, że Centrum Pomocy Społecznej właściwe dla dzielnicy Śródmieście nie przeprowadziło co najmniej od początku 2017 r. ani jednego pochówku dziecka zmarłego przed narodzeniem, a Szpital Orłowskiego przechowuje nie mniej niż 128 ciał takich dzieci, można się spodziewać, że przez długi czas jedyną szansą na godny pochówek dla zmarłych dzieci było zainteresowanie się ich losem przez osobę trzecią. Osoba taka z własnej inicjatywy musiałaby zwrócić się do Szpitala z wnioskiem o wydanie ciał i zorganizować pochówek na własną rękę. Przekazana przez szpital informacja, że rozmowy z gminą (dzielnicą) dopiero trwają jest wysoce niepokojąca i wskazuje, że do tej pory gmina nie wywiązywała się ze swego obowiązku.
Warszawski Mokotów
Pozytywnym przykładem jest natomiast warszawski Mokotów, którego Ośrodek Pomocy Społecznej zawarł umowę ze Szpitalem Specjalistycznym im. Św. Rodziny SPZOZ w Warszawie na sprawianie pochówków martwo urodzonym lub zmarłym w szpitalu dzieciom (bez względu na wiek, rozwój czy wagę). Z postanowień umowy wynika, że Szpital będzie organizował pochówki martwo urodzonym lub zmarłym w szpitalu dzieciom, których rodzice nie odebrali lub nie zorganizowali pochówku we własnym zakresie. Ośrodek natomiast pokrywa koszty pochówków raz na kwartał na podstawie prawidłowo wystawionej faktury oraz noty obciążeniowej opisanej przez pracownika Szpitala ze wskazaniem daty i miejsca pochówku[14]. W ten sposób zarówno szpital jak i gmina wypełniają nałożone na nie przez prawo obowiązki. Z pochówków organizowanych w ten sposób korzystają w większości dzieci zmarłe w wyniku poronienia, bowiem jak wynika z danych podanych przez szpital, w 2016 r. przeprowadzono tam trzy aborcje, a poronień samoistnych oraz zabiegów łyżeczkowania było w sumie aż 905[15]. W 2017 r. Szpital pochował 68 ciał dzieci zmarłych w wyniku poronienia, aborcji lub urodzenia martwego.
Warszawska Ochota
Z uzyskanych informacji wynika także, że we właściwym kierunku zmierzają działania podejmowane na terenie dzielnicy Ochota. Choć lokalny Ośrodek Pomocy Społecznej wskazał, że w 2017 r. i 2018 r. nie sprawiał pochówków w związku z poronieniem, urodzeniem martwym lub przeprowadzoną w szpitalu aborcją oraz, że pochówki tego typu przeprowadzane są sporadycznie (ostatnie dwa pochówki, znalezionego dziecka N/N oraz martwo urodzonego dziecka osoby bezdomnej, która zrzekła się prawa do pochówku przeprowadzono w 2015 r.)[16], to z danych przekazanych przez szpital leżący na terenie Ochoty można wnioskować, że niedługo ta sytuacja się zmieni. Uniwersyteckie Centrum Zdrowia Kobiety i Noworodka WUM Sp. z o.o. w odpowiedzi na wniosek o dostęp do informacji publicznej w maju bieżącego roku podało, że jest w trakcie przygotowań do przekazania zwłok gminie właściwej ze względu na miejsce zgonu, czyli Ośrodkowi Pomocy Społecznej Ochota. Szpital wskazał też, że do tej pory przeprowadzał pochówki samodzielnie i miał podpisaną umowę z zakładem pogrzebowym. W 2017 r. w szpitalu pozostawiono 68 ciał, a w okresie od 1 stycznia do 16 kwietnia 2018 r. – 21 ciał[17].
Wadliwa uchwała
Być może problem z realizacją ustawowego obowiązku pochówku, jaki jest widoczny w Warszawie tkwi – przynajmniej częściowo – w błędnie skonstruowanej uchwale Rady m.st. Warszawy[18], w której w § 1 postanowiono, że „zadanie własne m.st. Warszawy polegające na sprawieniu pogrzebu, realizują Ośrodki Pomocy Społecznej m.st. Warszawy, (…) właściwe ze względu na miejsce zamieszkania osoby zmarłej, a dla osób bezdomnych i niezidentyfikowanych zmarłych podczas pobytu na terenie m.st. Warszawy, właściwe są Ośrodki dla miejsca zgonu”. Dziecko zmarłe przed narodzeniem, zarówno w wyniku urodzenia martwego (tj. co do zasady, gdy dziecko zmarło po 22 tygodniu ciąży)[19], poronienia (tj. co do zasady, gdy dziecko zmarło przed 22 tygodniem ciąży)[20] jak i aborcji, zgodnie z wykładnią literalna uchwały, nie mieści się w katalogu osób kwalifikowanych do pochówku. Takie dziecko nie posiada bowiem jeszcze miejsca zamieszkania, nie jest też osobą bezdomną, ani tym bardziej „niezidentyfikowaną”. Uchwała nie wspomina, że gmina ma ustawowy obowiązek pochówku każdego, także dziecka, kto zmarł na jej terenie. Tymczasem na terenie warszawskich dzielnic (gmin) funkcjonują liczne szpitale, w których wykonywane są aborcje, dochodzi do poronień oraz urodzeń martwych i w wielu przypadkach, to właśnie gmina, na terenie której leży szpital – ze względu na miejsce zgonu – jest zobligowana do pochowania zmarłego dziecka. Uchwała obowiązująca w Warszawie jest więc rażąco błędnie skonstruowana, przez co lokalne Ośrodki Pomocy Społecznej mogą mieć problemy interpretacyjne w sytuacji zgłoszenia konieczności pochówku dziecka zmarłego przed narodzeniem. W takim wypadku pamiętać należy, że ustawa jest aktem nadrzędnym i wynikający z niej obowiązek jest wiążący dla gminy, niezależnie od postanowień uchwały rady miasta, która jest aktem o niższej mocy prawnej niż ustawa.
Wątpliwości także poza Warszawą
Wątpliwości co do wywiązywania się z ustawowego obowiązku sprawienia pochówku dotyczą jednak nie tylko Warszawy. Zgodnie z informacjami uzyskanymi w urzędzie miasta, w 2017 r. gmina Wołomin nie pokryła kosztów pochówku ani jednego dziecka w związku z poronieniem, urodzeniem się martwym lub przeprowadzoną w szpitalu aborcją[21]. Jednocześnie z danych uzyskanych z miejscowego Szpitala Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Wołominie wynika, że w 2017 r. aborcyjnie zabito tam jedno dziecko[22]. Jeśli pochówkiem dziecka nie zajął się szpital, ani żadna inna osoba, to obowiązek pochówku spoczywał w tym przypadku na gminie Wołomin.
Bezczynność szpitali
Z całą pewnością konieczne jest przypomnienie gminom o ich ustawowym obowiązku sprawienia godnego pochówku każdemu, kto zmarł na terenie gminy i nie został pochowany przez inne uprawnione osoby. Należy mieć także na uwadze, że – dostrzegając istotny fakt, że żadna z pytanych gmin nie zaprzeczyła istnieniu obowiązku chowania ciał dzieci utraconych – być może istotą problemu nie jest brak zainteresowania gmin, lecz brak działania ze strony szpitali, w których pozostawiane są ciała, a na których ciąży obowiązek poinformowania gminy o konieczności odbioru zwłok i przeprowadzenia pogrzebu. W znacznej części przypadków gminy i dzielnice, które zostały zapytane o pochówki dzieci utraconych odpowiadały, że znają i realizują stosowne przepisy, jednak nikt nie zwraca się do nich z wnioskiem o przeprowadzenie pochówku[23]. Bez wniosku ze strony szpitala, który poinformuje o konieczności sprawienia pogrzebu, lokalny ośrodek pomocy społecznej może nie mieć możliwości dowiedzenia się o zaistnieniu obowiązku pochówku w danym przypadku. Powszechnie obowiązujące przepisy zobowiązują szpital (każdy podmiot leczniczy) do powiadomienia gminy o zaistnieniu obowiązku pochówku, co wynika z art. 28 ust. 6 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej[24]. Powstrzymywanie się szpitali przed poinformowaniem właściwego organu gminy o zaistnieniu obowiązku gminy do sprawienia pochówku jest więc działaniem niezrozumiałym. Implikuje to bowiem konieczność przechowywania zwłok przez szpital bądź samodzielnej organizacji pochówku. Tymczasem przekazanie wiadomości do właściwego ośrodka pomocy społecznej gwarantuje nie tylko przeprowadzenie godnego pochówku zmarłej osoby (dziecka), ale także przeprowadzenie przez ten organ postępowania, podczas którego gmina upewni się, czy żaden z bliższych krewnych zmarłego dziecka nie chce zorganizować pochówku samodzielnie.
Gminy (dzielnice), w których pochówki wykonywane są przynajmniej sporadycznie: 9/29
Konstancin-Jeziorna, dz. Bemowo, dz. Ochota, dz. Wola, dz. Wilanów, dz. Ursynów, dz. Mokotów, dz. Włochy, dz. Praga-Północ
Gminy (dzielnice), w których pochówki nie są wykonywane (dane za lata 2017-2018): 17/29
Józefów, Marki, Wiązowa, Halinów, Kobyłka, Otwock, Sulejówek, dz. Śródmieście, Targówek, dz. Białołęka, dz. Praga-Południe, dz. Rembertów, dz. Bielany, dz. Ursus, dz. Żoliborz, Wołomin, Zielonka
Gminy (dzielnice), które „nie wiedzą”, „nie mają danych” w zakresie liczby pochówków dzieci zmarłych przed narodzeniem: 3/29
Wesoła, Karczew, Ząbki
Autor: Anna Świerzewska
