Reformy oświatowe w II RP – od zaborczej mozaiki do jednolitego systemu edukacji

Odrodzenie państwa polskiego w 1918 roku¹ postawiło przed władzami II Rzeczypospolitej zadanie o fundamentalnym znaczeniu – stworzenie jednolitego systemu oświaty. W momencie odzyskania niepodległości Polska odziedziczyła po trzech zaborcach trzy zupełnie różne modele szkolnictwa: pruski, austriacki i rosyjski. Różniły się one nie tylko strukturą organizacyjną i programami nauczania, ale też poziomem rozwoju², językiem wykładowym i ideologicznym nastawieniem.

Budowa spójnego systemu edukacyjnego stała się jednym z głównych zadań państwa, mającego ambicję wychowania nowego obywatela niepodległej Polski. Jego realizację zapowiadano już w programie, który ogłosił 18 grudnia 1918 r. minister oświat Ksawery Prauss³.

Nie będziemy w tym miejscu oceniali słuszności wdrażania szczegółowych rozwiązań, zarówno w aspekcie organizacyjnym, jak i programowym, ale postaramy się przedstawić najważniejsze etapy wprowadzanych zmian bez ukazywania ich szerszego kontekstu kulturowego, społecznego i politycznego.

Początki organizacji oświaty po 1918 roku

Już w lutym 1918 roku na mocy dekretu Rady Regencyjnej powstało Ministerstwo Oświaty i Wyznań, późniejsze: Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP). Resort ten rozpoczął trudne dzieło unifikacji trzech odmiennych systemów oświatowych.

Do najważniejszych zadań ministerstwa należało:

• organizowanie i nadzorowanie szkolnictwa powszechnego, średniego i wyższego,
• kształcenie i zatrudnianie nauczycieli,
• opracowywanie programów nauczania i podręczników,
• sprawy wyznań religijnych, relacji z Kościołami i organizacjami wyznaniowymi,
• ochrona dziedzictwa kulturowego i instytucji naukowych.

Pierwszym aktem prawnym o charakterze ogólnokrajowym było rozporządzenie z 7 lutego 1919 roku o obowiązku szkolnym⁴. Wprowadzało ono obowiązek uczęszczania dzieci w wieku od 7 do 14 lat do szkoły powszechnej, obejmującej siedem klas. Obowiązek ten stanowił istotny krok w kierunku upowszechnienia oświaty i walki z analfabetyzmem, który w niektórych regionach kraju sięgał 40–50%.

Szkolnictwo powszechne w latach 1919–1932

W latach 1919–1922 podejmowano intensywne wysiłki zmierzające do ujednolicenia programów nauczania oraz podręczników. Na ziemiach byłego zaboru pruskiego funkcjonowały dobrze zorganizowane szkoły elementarne, podczas gdy w byłym zaborze rosyjskim panował chaos instytucjonalny i brak kadry nauczycielskiej. Państwo inwestowało więc w rozbudowę sieci szkół, organizację kursów dla nauczycieli oraz opracowanie wspólnych podręczników.

Szkoły powszechne były podzielone na trzy stopnie:

• I stopień – 4 klasy, zwykle w małych miejscowościach,
• II stopień – 6 klas, w większych gminach,
• III stopień – pełne 7 klas, głównie w miastach⁵.

Programy nauczania obejmowały religię, język polski, historię, geografię, arytmetykę, przyrodę, rysunek, śpiew i wychowanie fizyczne. Już wówczas dostrzegano potrzebę równoważenia kształcenia intelektualnego i moralnego z wychowaniem obywatelskim.

W okresie do 1926 r. dominującym kierunkiem w obszarze dyskusji o celach wychowania było tzw. wychowanie narodowe – eksponujące ideę narodu (np. o. Jacek Woroniecki, Lucjan Zarzecki). W późniejszym okresie przewagę zaczęło zyskiwać jednak wychowanie państwowe (np. Adam Skwarczyński, Hanna Pohoska, Kazimierz Sośnicki). Koncepcja wychowania państwowego została opracowana w głównych zarysach i przedstawiona w 1929 r. podczas Pierwszego Kongresu Pedagogicznego w Poznaniu.

Szkolnictwo średnie i jego reorganizacja

Szkolnictwo średnie w pierwszym dziesięcioleciu II RP charakteryzowała duża różnorodność. Obok dawnych gimnazjów klasycznych (z łaciną i greką) funkcjonowały gimnazja humanistyczne i realne, a także szkoły handlowe i techniczne. W 1919 roku MWRiOP rozpoczęło proces ich przekształcania w szkoły państwowe lub koncesjonowane, aby wprowadzić wspólne standardy egzaminacyjne.

W 1924 roku wprowadzono tzw. reformę Grabskiego, która miała uporządkować system szkolny i zmniejszyć wpływy szkół prywatnych. Reforma ta jednak nie wprowadziła pełnej jednolitości – dopiero ustawa z 11 marca 1932 roku (reforma Jędrzejewicza) stworzyła trwałą strukturę szkolnictwa średniego o układzie: 4-letnie gimnazjum (jednolite pod względem programowym) + 2-letnie liceum (o zróżnicowanym programie).

Szkolnictwo zawodowe i techniczne

W latach 1919–1932 dynamicznie rozwijało się szkolnictwo zawodowe. Państwo uznało, że w młodym kraju o dużych potrzebach modernizacyjnych konieczne jest wykształcenie fachowych kadr rzemieślniczych, przemysłowych i handlowych. W 1922 roku powołano Departament Szkolnictwa Zawodowego, a następnie szkoły przemysłowe, rolnicze, handlowe i morskie.

Ważnym ośrodkiem rozwoju tego typu edukacji stał się Centralny Instytut Wychowania Fizycznego w Warszawie (późniejsza AWF) oraz szkoły zawodowe w Łodzi, Krakowie i Poznaniu.

Szkolnictwo wyższe i kształcenie nauczycieli

W niepodległym państwie głównymi ośrodkami pracy naukowej stały się uczelnie wyższe, w tym przede wszystkim uniwersytety.

Po 1918 roku reaktywowano i rozwinięto sieć uniwersytetów: w Krakowie, Warszawie, Lwowie i Wilnie. Powstały też nowe uczelnie: Politechnika Warszawska, Akademia Górnicza w Krakowie, Wyższa Szkoła Handlowa w Warszawie.

Pierwszą katedrę pedagogiki utworzono w 1919 r. w uruchomionym w tym samym czasie Uniwersytecie Poznańskim (Wszechnica Piastowska). W 1920 r. powołano do życia przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Instytut Pedagogiczny. Katedry pedagogiki na Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Warszawskim powstały w 1926 r., a  Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie utworzył własną katedrę pedagogiki dopiero przed wybuchem II wojny światowej. Znaczący, choć nie zawsze pozytywny, mocno zabarwiony tzw. ideami postępowymi, wpływ na myśli pedagogiczną w Polsce międzywojennej miała Wolna Wszechnica Polska, w ramach której funkcjonował Wydział Pedagogiczny.

Równolegle tworzono seminaria nauczycielskie i instytuty pedagogiczne, mające dostarczyć odpowiednio przygotowaną kadrę do szkół powszechnych. W 1926 roku funkcjonowało już ponad 150 takich placówek. Kształcenie nauczycieli reformowała również tzw. ustawa jędrzejewiczowska.

Reforma Jędrzejewicza – zwieńczenie procesu unifikacji?

Reforma oświatowa ministra Janusza Jędrzejewicza z 1932 roku była kulminacją ponad dekady wysiłków scaleniowych. Wprowadziła ona trzystopniowy system szkolnictwa:

1. Szkoła powszechna – 7 lat nauki (obowiązkowa),
2. Szkoła średnia ogólnokształcąca – 4-letnie gimnazjum + 2-letnie liceum,
3. Szkoły zawodowe – dla uczniów wybierających ścieżkę praktyczną.

Reforma ujednoliciła strukturę, określiła ramowe programy nauczania, wprowadziła państwowe egzaminy (tzw. małą i dużą maturę) oraz nowy system nadzoru pedagogicznego. Jej nadrzędnym celem było połączenie idei wychowania narodowego z nowoczesną organizacją nauczania.

Trzeba jednak dodać, że bardzo wolno dokonywało się podwyższanie stopnia organizacyjnego szkół powszechnych. Na wsi przeważały szkoły nierealizujące pełnego programu. Sytuacji tej nie poprawiła realizacja postanowień Ustawy z 1932 r. Szkoła pierwszego stopnia była przeważającym typem szkoły na wsi. W roku szkolnym 1932/1933 „jedno” i „dwuklasówki” stanowiły 74,6% ogółu szkół wiejskich, do których uczęszczało ponad 50% dzieci wiejskich.

Podsumowanie

Okres 1918–1932 stanowił czas intensywnej budowy i integracji systemu oświaty w Polsce. Od zróżnicowanych, zaborczych struktur szkolnych przeszła ona do spójnego, nowoczesnego systemu edukacyjnego, który stał się jednym z filarów II Rzeczypospolitej.

Polska szkoła międzywojenna nie tylko miała przekazywać wiedzę, ale też kształtować świadomość narodową i obywatelską, tworząc fundamenty społeczeństwa zintegrowanego wokół wspólnych wartości i języka. Reforma Jędrzejewicza, której założenia i ostateczny kształt mogą budzić poważne zastrzeżenia z punktu widzenia założeń klasycznie rozumianej edukacji, zwieńczyła proces scalania oświaty, stając się jednym z istotnych elementów kształtujących państwo polskie w tym okresie.

Na zakończenie warto też wspomnieć, że w okresie międzywojennym rozwijała się również oświata pozaszkolna (np. Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Szkoły Ludowej, Polska Macierz Szkolna, ruch uniwersytetów ludowych, środowisko związane z hrabianką Cecylią Plater-Zyberkówną), która poza funkcją kompensacyjną, coraz większy nacisk kładła na zapewnienie kształcenia na poziomie wyższym od elementarnego.

dr Artur Górecki – dyrektor Centrum Edukacyjnego Ordo Iuris

Bibliografia

Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce XX wieku. Próba syntetycznego zarysu na tle powszechnym, Kielce: Dom Wydawniczy Strzelec, 1998.

Araszkiewicz F. W., Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa: PWN, 1978. 

Dekret Rady Regencyjnej o tymczasowej organizacji Władz Naczelnych w Królestwie Polski z dnia 3 stycznia 1918 roku(Dz.U. z 1918 r. nr 1, poz. 1), https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19180010001/O/D19180001.pdf, dostęp: 7.10.2025.

Balicki, J., Szkolnictwo i oświata w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa: PWN, 1980.

Gawrysiakowa, J., Reformy szkolne w II Rzeczypospolitej, Lublin: UMCS, 1992.

Garbowska W., Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 1932–1939, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976.

Jakubiak, K., Oświata i wychowanie w II Rzeczypospolitej, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003.

Krawczyk, R., Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego 1918–1939, Warszawa: IPN, 2011.

Landau, Z., Tomaszewski, J., Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, Warszawa: Książka i Wiedza, 1986.

Szkudlarek, T., Państwo i wychowanie w II Rzeczypospolitej, Kraków: Impuls, 2010.

Ustawa z dnia 11 marca 1932 r. o ustroju szkolnictwa (Dz.U. 1932 nr 38 poz. 389).

Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 7 lutego 1919 r. o obowiązku szkolnym (Dz.U. 1919 nr 14 poz. 159).

Sośnicki K., Podstawy wychowania państwowego, Lwów–Warszawa: Książnica Atlas, 1933.

^[1] Przypomnijmy, że odzyskanie niepodległości w listopadzie 1918 r. było jednak dopiero początkiem procesu budowy podstaw odrodzonego państwa polskiego. Przede wszystkim nadal jeszcze nie był określony kształt granic odrodzonego państwa, o które trzeba było walczyć nie tylko podczas konferencji pokojowej w Paryżu, poprzez działania dyplomatyczne, ale również orężnie.

^[2] Z danych uzyskanych w spisie powszechnym w 1921 r. wynikało, że Polska miała wtedy ponad 6,5 mln analfabetów, co stanowiło około 33% mieszkańców kraju powyżej 10. roku życia. zjawisko to było zróżnicowane nie tylko społecznie, ale również geograficznie, np.  wieś wielkopolska miała 4,3% analfabetów, lwowska – 33,9%, poleska – 78,1%.

^[3] Nad budową spójnego systemu edukacji narodowej dyskutowano także podczas obrad Ogólnopolskiego Zjazdu Oświatowego w dniach 14–17 kwietnia 1919 r., nieformalnie nazwanego Sejmem Nauczycielskim.

^[4] Ważne znaczenie dla unifikacji i porządkowania szkolnictwa miały również: dekret o kształceniu nauczycieli szkół powszechnych (7 lutego 1919 r.), ustawa o tymczasowym ustroju władz szkolnych (4 czerwca 1920 r.), ustawa o zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół powszechnych (17 lutego 1922 r.), a w odniesieniu do szkolnictwa wyższego – ustawa o szkołach akademickich (13 lipca 1920 r.). Warto też wspomnieć o postanowieniach konstytucji marcowej z 1921 r., które rozstrzygały definitywnie sprawę obowiązkowej nauki w zakresie szkoły powszechnej, określające bezpłatność nauczania w szkołach państwowych i samorządowych, ustanawiające obowiązkowy charakter nauki religii we wszystkich szkołach publicznych – kształcących młodzież do 18 lat.

^[5] Według danych Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Odsetek dzieci objętych nauką szkolną w latach dwudziestych xx wieku stale wzrastał, osiągając w roku szkolnym 1928/1929 – poziom 96,4%. W okresie tzw. kryzysu szkolnego, to się jednak zmieniło i w roku szkolnym 1935/1936 wskaźnik (wg danych ówczesnego GUS) spadł do poziomu 88,3% dzieci zobowiązanych do uczęszczania do szkoły.