Analiza brytyjskiego projektu Ustawy o nieuleczalnie chorych dorosłych (końcu życia)

• W listopadzie do brytyjskiej Izby Gmin trafił projekt ustawy mającej na celu zalegalizowanie „wspomaganej śmierci” na obszarze Anglii i Walii.

• Propozycja legislacyjna przewiduje ustanowienie procedury, umożliwiającej pełnoletnim i nieuleczalnie chorym osobom składanie oświadczeń, w których mogą one domagać się uzyskania „pomocy” w celu zakończenia własnego życia.

• Wniosek może zostać uwzględniony po uzyskaniu dwóch opinii dwóch różnych lekarzy oraz sądu.

• Podobny projekt ustawy jest procedowany w Szkocji.

• Propozycja prawodawcza wywołała daleko idące kontrowersje na Wyspach Brytyjskich.

PRZECZYTAJ: NOTA WYJAŚNIAJĄCA DO PROJETU BRYTYJSKIEJ USTAWY O WSPOMAGANAJEJ ŚMIERCI

Wprowadzenie

13 listopada na stronie internetowej brytyjskiego parlamentu pojawił się projekt ustawy, mającej na celu umożliwienie „uzyskania pomocy” nieuleczalnie chorym osobom w „zakończeniu własnego życia”. Propozycja legislacyjna została przedstawiona przez Kim Leadbeater, deputowaną do Izby Gmin (House of Commons) z ramienia lewicowej Partii Pracy (Labour Party). W przypadku przyjęcia, „projektu Ustawy o nieuleczalnie chorych dorosłych (końcu życia)” [Terminally Ill Adults (End of Life) Bill] na terenie Anglii i Walii legalne będzie „wspomagane samobójstwo”. Podobny wniosek ustawodawczy jest również procedowany w Szkocji.

Pierwsza debata nad poselskim projektem ustawy w Izbie Gmin zaplanowana jest na 29 listopada. Wniosek legislacyjny wzbudził duże kontrowersje i wywołał gorącą debatę publiczna w Zjednoczonym Królestwie.

„Wspomagana śmierć” i „nieuleczalna choroba”

Na mocy projektu ustawy (art. 1) uprawnienie do otrzymania zgodnej z prawem „pomocy” przy „dobrowolnym zakończeniu życia” przysługuje osobie, która:

1. jest zdolna do podjęcia decyzji o zakończeniu własnego życia;
2. jest nieuleczalnie chora;
3. ma ukończone 18 lat w momencie składania pierwszego oświadczenia;
4. ma miejsce zamieszkania w Anglii i Walii i przebywa tam od co najmniej 12 miesięcy, licząc od daty złożenia pierwszego oświadczenia;
5. jest zarejestrowana jako pacjent podstawowej opieki zdrowotnej w Anglii lub Walii.

Na gruncie tej propozycji legislacyjnej za osobę nieuleczalnie chorą uznaję się osobę:

1. cierpiącą na nieuchronnie postępującą chorobę, schorzenie lub dolegliwość, których nie można odwrócić za pomocą leczenia (art. 2 ust. 1 lit. a);
2. wobec której można racjonalnie oczekiwać śmierci w wyniku tej choroby, schorzenia lub stanu medycznego w ciągu 6 miesięcy (art. 2 ust. 1 lit. b).

W projekcie ustawy podkreśla się jednocześnie, iż pojęcie „leczenie” (treatment), występujące w art. 2 ust. 1 lit. a nie odnosi się do leczenia podejmowanego w celu tymczasowego złagodzenia objawów nieuchronnie postępującej choroby, schorzenia lub stanu medycznego (art. 2 ust. 2).

W tym samym przepisie wskazuje się, że dana osoba nie może być uznaną za „osobę nieuleczalnie chorą”, jeżeli występują u niej osobno lub razem zaburzenia psychiczne w rozumieniu Ustawy o zdrowiu psychicznym z 1983 roku (Mental Health Act 1983) czy niepełnosprawność w rozumieniu Ustawy o równości z 2010 roku (Equality Act 2010). Tak więc zaburzenia psychiczne i niepełnosprawność nie mogą być podstawą, przynajmniej na gruncie komentowanego projektu ustawy, do wnioskowania o „pomoc” w celu „zakończenia własnego życia”.

Procedura uzyskania zgody na „wspomaganą śmierć”: „rozmowy wstępne”.

Tryb i zasady uzyskania zgody na „wspomaganą śmierć” regulują przepisy art. 4 – 21 projektu ustawy. Zgodnie z tymi przepisami, procedurę dotyczącą otrzymania zgody na „pomoc” w zakończeniu własnego życia można podzielić na kilka etapów, obejmujących składanie oświadczeń przez „zainteresowanego pacjenta”, badanie tegoż przez lekarzy czy zgodę sądów.

Pierwszym krokiem rozpoczynającym całą „procedurę” są „rozmowy wstępne” (initial discussions), rozumiane jako zgłoszenie przez pacjenta chęci „uzyskania pomocy w celu zakończenia własnego życia” (art. 4 ust. 3). W takim przypadku lekarz może przeprowadzić z pacjentem wstępną rozmowę na temat wymagań, które muszą zostać spełnione, aby taka „pomoc” mogła zostać udzielona. W ramach rozmowy, zgodnie z art. 4 ust. 4 projektu ustawy, lekarz powinien wyjaśnić i omówić z pacjentem kwestie dotyczące:

1. diagnozy i rokowania danej osoby;
2. wszelkiego dostępnego leczenia i skutków tego leczenia;
3. wszelkiego dostępnego leczenia paliatywnego, hospicyjnego lub innego, w tym leczenia objawowego i wsparcia psychologicznego.

Na mocy art. 4 ust. 1, lekarz nie ma obowiązku poruszania tematu „wspomaganej śmierci”, określonej w projekcie ustawy, podczas kontaktu z pacjentem. Natomiast zgodnie z postanowieniami art. 4 ust. 5 projektu, w przypadku gdy lekarz nie chce bądź nie jest w stanie przeprowadzić „wstępnej rozmowy” odnośnie „wspomaganej śmierci” z pacjentem, będzie on zobowiązany skierować tego pacjenta do innego lekarza, który jest chętny i zdolny do przeprowadzenia takiej rozmowy.

„Pierwsze oświadczenie” i „pierwsza ocena lekarza”

Osoba, która chce uzyskać „pomoc” w celu zakończenia własnego życia musi złożyć stosowane oświadczenie, w projekcie określane jako „pierwsze oświadczenie” (first declaration, art. 5 ust. 1). Takie oświadczenie musi być podpisane przez osobę składającą (wraz ze wskazaniem daty) oraz być poświadczone przez lekarza koordynującego (coordinating doctor), jak i inną osobę. Zarówno lekarz koordynujący, jak i inna osoba muszą być obecne przy podpisywaniu oświadczenia przez pacjenta, który wnioskuje o uzyskanie „pomocy w celu zakończenia własnego życia” (art. 5 ust. 2). Ponadto, oświadczenie musi przybrać formę określoną w załączniku do projektu ustawy (s. 25).

Propozycja legislacyjna stawia także pewne wymagania względem „lekarza koordynującego”, który „prowadzi” pacjenta chcącego uzyskać „pomoc” w celu zakończenia własnego życia. Zgodnie z art. 5 ust. 3, taki lekarz musi m.in. posiadać odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie oraz nie może być krewnym osoby składającej „pierwsze oświadczenie”. W dodatku, lekarz koordynujący nie powinien być beneficjentem testamentu osoby składającej pierwsze oświadczenie oraz nie powinien odnosić jakiejkolwiek korzyści finansowej lub materialnej ze śmierci tej osoby (art. 5 ust. 3).

Po złożeniu oświadczenia lekarz koordynujący na mocy art. 7 ust. 1 zobowiązany jest do przeprowadzenia pierwszej oceny, mającej na celu ustalenie, czy osoba występująca z oświadczeniem:

1. jest śmiertelnie chora;
2. ma zdolność do podjęcia decyzji o zakończeniu własnego życia;
3. miała ukończone 18 lat w momencie złożenia pierwszego oświadczenia;
4.  ma miejsce zamieszkania w Anglii lub Walii i zamieszkuje tam od co najmniej 12 miesięcy, licząc od daty złożenia pierwszego oświadczenia;
5. jest zarejestrowana jako pacjent podstawowej opieki zdrowotnej w Anglii lub Walii;
6. ma jasną, ustaloną i świadomą wolę zakończenia własnego życia;
7. złożyła pierwsze oświadczenie dobrowolnie i nie została do tego zmuszona ani poddana naciskom przez żadną inną osobę.

Jeżeli lekarz koordynujący stwierdzi spełnienie przez pacjenta wszystkich opisanych powyżej przesłanek łącznie, to zobowiązany jest on do sporządzenia oświadczenia wedle wzorca z załącznika nr 2 (s. 26 - 27), wraz podpisaniem i opatrzeniem datą, a następnie przekazania pacjentowi, który został oceniony kopii tego oświadczenia. W dalszej kolejności lekarz koordynujący ma za zadanie skierować pacjenta podlegającego ocenie do innego, który spełnia wymagania określone w projekcie ustawy oraz jest w stanie i wyraża chęć przeprowadzenia drugiej oceny (w przedmiotowym wniosku legislacyjnym ten drugi lekarz jest określany jako „niezależny lekarz” - independent doctor, art. 7 ust. 3 lit. c).

Druga ocena lekarza

W przypadku uzyskania opisanego powyżej skierowania, „niezależny lekarz” zobowiązany jest do przeprowadzenia drugiej oceny, w najszybszym możliwym terminie po zakończeniu „pierwszego okresu namysłu” (first period for reflection), oznaczającego okres co najmniej 7 dni licząc od dnia, w którym lekarz koordynujący złożył oświadczenie na podstawie art. 7 ust. 3 (okres pomiędzy pierwszą a drugą oceną lekarzy).

Podczas drugiej oceny bada się, czy osoba składająca pierwsze oświadczenie spełniła warunki określone w art. 7 ust. 1 projektu ustawy oraz czy złożyła pierwsze oświadczenie dobrowolnie i nie została do tego zmuszona ani poddana naciskom przez żadną inną osobę (art. 8 ust. 2). „Niezależny lekarz” musi przeprowadzić drugą ocenę niezależnie od badania „lekarza koordynującego”. Jeśli ten pierwszy stwierdzi spełnienie przesłanek określonych w art. 8 ust. 2, w dalszej kolejności zobowiązany jest do sporządzenia oświadczenia określonego w załączniku nr 3 do projektu ustawy (s. 31 - 32), wraz ze wskazaniem daty i zamieszczeniem podpisu.  Potem wysyła kopię tego oświadczenia lekarzowi koordynującemu (czyli temu, który przeprowadził pierwszą ocenę) oraz osobie, która została poddana ocenie.

Pozostałe wymagania

W kolejnych przepisach projektu ustawy zawarto dalsze wymagania odnośnie procedury pozyskania zgody na „wspomaganą śmierć”. Przykładem tego mogą być projektowane przepisy odnośnie wymagań związanych z badaniem dokumentacji medycznej osób występujących z wnioskiem o uzyskanie zgody na „wspomaganą śmierć” oraz informowaniem takich osób (art. 9) czy sytuacji, w której „niezależny lekarz”, czyli lekarz wykonujący drugą ocenę, odmówi dalszego procedowania wniosku (art. 10).

Sądowe zatwierdzenie wniosku

W przypadku spełnienia wymogów przewidzianych we wcześniejszych przepisach projektu ustawy, na dalszym etapie procedury tam przewidzianej, osoba wnioskująca o „pomoc” w celu zakończenia własnego życia może złożyć wniosek do Wysokiego Trybunału (High Court of Justice). Wysoki Trybunał jest w takim przypadku, jeżeli jest przekonany o wszystkich kwestiach wymienionych projekcie ustawy (śmiertelna choroba, świadomość podejmowanej decyzji, itp.), zobligowany do wydania oświadczenia. W każdym innym przypadku Trybunał odmawia natomiast wydania oświadczenia (art. 12).

Drugie oświadczenie

W przypadku, gdy Wysoki Sąd zatwierdzi wniosek osoby domagającej się uzyskania „pomocy” w celu zakończenia własnego życia oraz po upływie drugiego okresu na zastanowienie (second period for reflection), wynoszącego 14 dni licząc od momentu, kiedy stosowane oświadczenie zostało wydane przez Wysoki Trybunał, osoba chcąca uzyskać „pomoc” w zakończeniu swojego życia zgodnie z projektem niniejszej ustawy, musi złożyć dalsze oświadczenie w tym celu (w projekcie określone jako „drugie oświadczenie”, second declaration).

Pozostałe postanowienia projektu ustawy

W dalszych przepisach przedmiotowego wniosku legislacyjnego zawarto propozycje rozwiązań odnoszących się do materii związanej ze „wspomaganą śmiercią”. Przewiduje się tutaj m.in. możliwość wycofania oświadczenia o chęci uzyskania „pomocy” w celu zakończenia własnego życia przez osobę, która taki wniosek złożyła (art. 14), możliwość złożenia uprzednio komentowanych oświadczeń przez pełnomocnika (art. 15), czy wymogi dotyczące rejestrowania dokumentów związanych z procedurą, opisaną w przedmiotowym projekcie ustawy (art. 16).

Warto również zwrócić uwagę na przepis art. 24, w którym proponuje się zmianę postanowień art. 2 Ustawy o samobójstwie z 1961 roku (Suicide Act 1961), w ten sposób, że udzielenie „pomocy” osobie wnioskującej o uzyskanie pomocy w celu zakończenia własnego życia, zgodnie z zasadami przedmiotowego wniosku legislacyjnego, nie będzie czynem stanowiącym przestępstwo (tak, jak ma to miejsce obecnie). W projekcie ustawy zawarto również propozycje ustanowienia nowych typów przestępstw, odnoszących się do sytuacji, w której jakaś osoba za pomocą nieuczciwości, przymusu lub nacisku nakłania inną osobę do złożenia pierwszego lub drugiego oświadczenia lub do nieodwołania takiego oświadczenia (art. 26). Ponadto, w art. 27 zawarto propozycje ustanowienia kolejnego typu przestępstwa, gdzie czynem zabronionym jest fałszowanie lub niszczenie dokumentów związanych z opisywaną tutaj procedurą.

Wniosek legislacyjny złożony przez polityk Partii Pracy wywołał duże kontrowersje na Wyspach Brytyjskich, co nie powinno zresztą budzić większego zdziwienia. Legalizacja „wspomaganego samobójstwa” czy mówiąc innymi słowy „wspomaganej śmierci”, jest bowiem często pierwszym krokiem szerszych działań skierowanych przeciwko życiu. W tym kontekście należy przypomnieć opinię Instytutu sprzed ponad roku, w której to Ordo Iuris, w ślad za doktryną wyraźnie podkreśliło, iż „w polskim systemie prawnym człowiek nie ma prawa naruszyć tej godności, unicestwiając życie ludzkie, nawet własne. Dodatkowo należy uznać, że w systemie konstytucyjnym uwzględnia się obiektywną wartość życia człowieka niezależnie od stanu, w jakim się znajduje. Co więcej, mieszczące się w sferze życia osobistego jednostki prawo do decydowania o ochronie własnego życia i zdrowia, nie może wkroczyć w zakaz dysponowania swoim życiem, wobec czego ewentualnego żądania zabójstwa nie należy traktować jako emanacji prawa do decydowania o swoim życiu osobistym”.

Patryk Ignaszczak – analityk Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris