Opinia prawna w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw

Główne tezy opinii:

• Projekt przewiduje wielopłaszczyznowe zmiany, które mają głównie charakter uściślający. Powyższe podyktowane jest ujawnieniem się luk prawnych występujących w obowiązującej procedurze po uprzedniej nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw[1].
• Przekazanie do właściwości sądów rejonowych spraw o prawa majątkowe, których wartość przedmiotu sporu nie przekracza stu pięćdziesięciu tysięcy złotych, rodzi obawy o nadmierne obciążenie tych sądów, co w konsekwencji wywoła efekt odwrotny od zamierzonego, czyli wydłużenie postępowania cywilnego.
• Wątpliwości budzi rozwiązanie nakładające na przedsiębiorcę obowiązek powołania wszystkich twierdzeń i dowodów w pozwie lub odpowiedzi na pozew, pod rygorem ich pominięcia. Takie rozwiązanie w praktyce nakłada na przedsiębiorcę konieczność występowania w procesie z udziałem profesjonalnego pełnomocnika, albowiem tak rygorystycznym wymogom trudno sprostać osobie bez wiedzy prawniczej.
• Wprowadzone zmiany negatywnie odbiją się na małych i mikro przedsiębiorcach, którzy zmuszeni będą ponieść koszt adwokata czy radcy prawnego, bowiem ryzyko przegrania sądowego sporu jedynie z powodu niesprostania wymogom formalnym będzie zbyt wysokie, aby samodzielnie mogły bronić swoich interesów przed sądem.
• Ukształtowanie procedury z udziałem konsumentów odznacza się silnym uprzywilejowaniem pozycji konsumenta poprzez osłabienie pozycji przedsiębiorcy, a mówiąc ściślej - małych i mikro przedsiębiorstw. Stan ten prowadzi do nieuzasadnionego pogorszenia sytuacji osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, zniechęcając do tej formy zarobkowania, co może skutkować zamknięciem działających obecnie firm, jak i nieotwarciem planowanych działalności. To z kolei prowadzi do zmniejszenia gospodarczego potencjału Polaków, a jednocześnie poszerza pole działania wielkich przedsiębiorstw, w tym inwestorów zagranicznych.
• Orzekanie o obowiązku zapłaty odsetek z urzędu w sentencji orzeczenia komunikuje wprost, że strona wygrywająca proces jest uprawniona do ich żądania. Jest to szczególnie korzystne dla osób występujących w procesie bez profesjonalnego pełnomocnika, które mogą nie być świadome przysługującego im roszczenia o odsetki.
• Z komentowanego projektu usunięto możliwość wprowadzenia do obowiązującego porządku prawnego regulacji, która umożliwiałaby stronie spłatę ratalną zasądzonych kosztów procesu, które niejednokrotnie mogą być znaczne. Dyskrecjonalne uprawnienie sądu w tym zakresie byłoby szczególnie cenne w sytuacji, w której strona przegrywająca spór sądowy i zobowiązana do spłaty kosztów procesu, prowadzi sezonową działalność gospodarczą, charakteryzującą się zmienną kondycją finansową.
• Uregulowanie kwestii pełnomocnictwa do doręczeń nie budzi wątpliwości, że strona występująca w postępowaniu bez pełnomocnika uprawniona jest do wskazania innej osoby, uprawnionej do odbioru korespondencji w oparciu o pełnomocnictwo notarialne. Rozwiązanie to należy uznać za ułatwiające obywatelom dostęp do wymiaru sprawiedliwości.
• Projektodawca zakłada również rozdzielenie pouczeń udzielanych stronom na pierwszym etapie postępowania od pouczeń, które wymagane są w razie skierowania sprawy na posiedzenie przygotowawcze, czy też ograniczenie obowiązku pouczeń w sytuacjach, gdy wydaje się to zbędne z uwagi na wiadomą sądowi wiedzę prawniczą posiadaną przez stronę. Powyższe rozwiązanie mimo pozornego usprawnienia pracy sekretariatów sądów budzi wątpliwości co do ostatecznych rezultatów, zaś redakcja przepisów wymaga doprecyzowania, zwłaszcza w zakresie korelacji z art. 1135⁵ k.p.c.[2]

 

1. Przedmiot opinii

Niniejsza opinia dotyczy Projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Nr wykazu UD156)[3], którego inicjatorem jest Ministerstwo Sprawiedliwości (dalej: projekt, ustawa nowelizująca). Akt ten został skierowany do konsultacji publicznych 2 września 2021 roku, a na zgłoszenie stanowiska w spawie przewidziano 30 dni.

Projekt przewiduje wielopłaszczyznowe zmiany, które mają głównie charakter uściślający. Powyższe podyktowane jest ujawnieniem się luk prawnych występujących w obowiązującej procedurze po uprzedniej nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw[4]. Rozwianie obecnie występujących rozbieżności orzeczniczych ma doprowadzić do odciążenia sądów i przyspieszenia toczących się postępowań.

 

2. Zakres głównych zmian objętych nowelizacją

Komentowany akt w zamyśle projektodawców ma na celu zwiększenie ochrony konsumentów, poprzez ułatwienie im realizacji prawa do sądu. Projektowane zmiany są odpowiedzią na rozwiązania zawarte w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych[5] (art. 18 ust. 1), a jednocześnie mają przyczynić się do zapewnienia wyższego standardu harmonizacji prawa polskiego z zasadami przyjętymi w prawie Unii Europejskiej. Projekt przewiduje zmiany prowadzące do odciążenia sądów okręgowych, zwiększając wartość przedmiotu sporu, która decydować będzie o właściwości rzeczowej tych sądów. Wprowadzane rozwiązania dążą także do usprawnienia pracy sądów i sekretariatów poprzez regulacje dotyczące organizacji postępowania, wyeliminowania przepisów ustawy, które spowalniają pracę orzeczniczą, takich jak możliwość złożenia wniosku o wyłączenie sędziego z powodu udzielania jednej ze stron pouczeń, występująca w praktyce możliwość nadużycia prawa procesowego przez stronę, dążącą do spowolnienia postępowania, przejawiająca się w składaniu wniosków o wyłączenie sędziów, którzy nie rozpoznają przedmiotowej sprawy czy zmiany w regulacjach dotyczących sporządzania uzasadnień postanowień. Usprawnieniu przebiegu postępowania cywilnego mają służyć również projektowane przepisy dotyczące składu sądu orzekającego w postępowaniu odwoławczym czy unormowanie kwestii dotyczących biegłych sądowych. Nowelizacja dotyczy także przepisów postępowania egzekucyjnego, a znakomita większość z nich ma charakter precyzujący i uściślający wcześniejsze rozwiązania. Projekt obejmuje swym zakresem przedmiotowym - oprócz Kodeksu postępowania cywilnego - zmianę niektórych innych ustaw, w tym ustawy z 29 sierpnia 1997 roku - Ordynacja podatkowa[6], ustawy z 27 lipca 2001 roku - Prawo o ustroju sądów powszechnych[7], ustawy z 28 lutego 2018 roku o kosztach komorniczych[8], ustawy z 22 marca 2018 roku o komornikach sądowych, a także ustawy nowelizującej z 4 lipca 2019 roku o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw[9]. Te ostatnie mają charakter uściślający i doprecyzowujący. Zmiana przewidziana w ustawie o ustroju sądów powszechnych[10] zakłada zaś utworzenie jednego sądu rejonowego oraz jednego sądu okręgowego, które powołane będą do rozpoznawania spraw w europejskich postępowaniach transgranicznych, w których powództwo zostało wniesione za pośrednictwem systemu teleinformatycznego.

W niniejszej opinii skupiono się na instytucjach szczególnie doniosłych z punktu widzenia praworządności, pewności prawa oraz dostępu obywateli do sądu. Zaniechano przy tym omówienia zmian o charakterze czysto technicznym, porządkującym czy doprecyzowującym. Pominięto także omówienie projektowanych rozwiązań, które nie budzą wątpliwości.

 

3. Analiza wybranych rozwiązań i ich ocena

3.1. Zmiana właściwości sądu okręgowego

Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy nowelizującej do właściwości sądów okręgowych należeć będą sprawy o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa sto pięćdziesiąt tysięcy złotych, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania, o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami oraz spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym.  Dotychczasowy próg wartości przedmiotu sporu decydujący o właściwości rzeczowej sądu okręgowego zostanie zwiększony dwukrotnie. Projektodawca wskazuje, że obecnie obowiązująca wartość graniczna, która wynosi siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych, została ustalona ponad 16 lat temu i nie odpowiada współczesnym realiom ekonomicznym. Tłumacząc powyższe w uzasadnieniu projektu powołano takie okoliczności, jak wzrost wartości PKB oraz wysokości przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Ponadto projektodawca powołuje się na wzrost dynamiki wpływu spraw do sądów okręgowych przy jednoczesnym jej zmniejszeniu w odniesieniu do sądów rejonowych. 

W istocie na wzrost liczby spraw wpływających do sądów okręgowych orzekających w pierwszej instancji wskazuje umieszczona w Ocenie Skutków Regulacji[11] tabela nr 1 zatytułowana “Ewidencja spraw cywilnych według instancyjności w latach 2014-2018". Wskazać jednak należy, że ta sama tabela ukazuje, iż wpływ spraw do sądów rejonowych w latach 2014 – 2017 również ulegał systematycznemu zwiększeniu (wzrost liczby spraw do sądów rejonowych jest większy zarówno w ujęciu bezwzględnym, jak i proporcjonalnym). W roku 2018 nie odnotowano wprawdzie wzrostu liczby spraw wpływających do sądów rejonowych, jednakże tendencję spadkową wykazał wskaźnik opanowania spraw. Mając na uwadze powyższe, przekazanie do właściwości sądów rejonowych spraw o prawa majątkowe, których wartość przedmiotu sporu nie przekracza stu pięćdziesięciu tysięcy złotych, rodzi obawy o nadmierne obciążenie tychże sądów, co w konsekwencji wywoła efekt odwrotny od zamierzonego, czyli wydłużenie postępowania cywilnego. Wątpliwości w tym zakresie mogą zostać rozwiane przez analizę spraw wpływających do sądów pod kątem wartości przedmiotu sporu, czy też dane ewidencyjne spraw cywilnych z lat 2019 i 2020, których w ocenie skutków regulacji nie przedstawiono. Odnotować warto, że pierwszy ze wskazanych współczynników miałby znaczenie kluczowe, ponieważ pozwoliłby na realną ocenę potencjalnego wzrostu obciążenia sądów rejonowych, które niechybnie nastąpi po ewentualnym wejściu w życie projektowanej zmiany. Skokowy wzrost wysokości wartości przedmiotu sporu warunkującej rozpoznawanie sprawy przez sąd okręgowy w I instancji sugeruje jednak, że obciążenie sądów rejonowych wzrośnie w znaczący sposób (oczywiście przy jednoczesnym uwzględnieniu faktu, że już obecnie sądy rejonowe rozpoznają w I instancji wielokrotnie więcej spraw od sądów okręgowych).

Nadmienić warto, że samo zestawienie zawarte w OSR ma nikłą wartość poznawczą również i z tego względu, że nie uwzględnia podziału na sprawy sporne od postępowań dotyczących spraw z zakresu ksiąg wieczystych czy prostych spraw spadkowych[12]. Jak wskazuje się w opracowaniach Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, znaczący odsetek spraw w sądach rejonowych dotyczy sporów, których wartość przedmiotu nie przekracza 600 zł (jest to nawet czwarta część spraw rozpoznawanych ogółem)[13]. Niezwykle zróżnicowane jest również obciążenie sądów rejonowych w zależności od obszaru terytorialnego i położenia geograficznego danego rejonu. Wydaje się zatem, że ewentualnej modyfikacji właściwości sądów okręgowych w zakresie proponowanym w projekcie powinna towarzyszyć przede wszystkim zmiana zakresu terytorialnego właściwości miejscowej sądów rejonowych, tak by przynajmniej częściowo wyrównały się dysproporcje w obciążeniu poszczególnych sądów. Nadmienić też warto, że obniżenie liczby spraw wpływających do rozpoznania zarówno przez sądy rejonowe, jak i okręgowe może być osiągnięte przez popularyzację alternatywnych metod rozstrzygania sporów, szczególnie pożądaną w przypadku spraw cywilnych i gospodarczych. Również wzmocnienie systemu poradnictwa rodzinnego mogłoby przyczynić się do zmniejszenia liczby rozwodów – sprawy rozwodowe w okresie 2002-2017 r. stanowiły ok. 2/3 wszystkich spraw wpływających do sądów okręgowych[14].

 

3.2. Postępowanie z udziałem konsumentów

3.2.1. Ogólna charakterystyka zmian

W art. 1 ust. 52 ustawy nowelizującej przewidziano wprowadzenie do porządku prawnego nowego postępowania odrębnego - postępowania z udziałem konsumentów. Nowe przepisy będą miały zastosowanie w sprawach o roszczenia konsumenta przeciwko przedsiębiorcy oraz o roszczenia przedsiębiorcy przeciwko konsumentowi, a obowiązywać będą także w sytuacji, gdy przedsiębiorca zaprzestał prowadzenia działalności gospodarczej[15]. Konsument będzie mógł wytoczyć powództwo przed sąd właściwy dla swojego miejsca zamieszkania, o ile nie dotyczy to spraw, w których właściwość sadu jest wyłączna[16]. Na przedsiębiorcę będącego stroną w procesie nałożono nowe obowiązki. Zgodnie z projektowanym art. 458¹⁵ ma on obowiązek powołania wszystkich dowodów w pozwie lub w odpowiedzi na pozew. Przedsiębiorca występujący w sprawie bez profesjonalnego pełnomocnika zostanie pouczony o swoich obowiązkach i konsekwencjach niewywiązania się z nich niezwłocznie po wniesieniu pozwu - jeżeli jest powodem, a w sytuacji, gdy przedsiębiorca występuje w sprawie jako pozwany – wraz z doręczeniem odpisu pozwu. Równolegle z udzieleniem pouczenia przewodniczący wezwie przedsiębiorcę do powołania wszystkich twierdzeń i dowodów w wyznaczonym terminie, nie krótszym niż tydzień. W przypadku niepowołania twierdzeń i dowodów w opisanym wyżej trybie, zostaną one pominięte, chyba że przedsiębiorca uprawdopodobni, że ich powołanie nie było możliwe, albo że potrzeba ich powołania wynikła później. W takim przypadku dalsze twierdzenia i dowody na ich poparcie powinny być przedstawione w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym ich powołanie stało się możliwe, lub od którego wynikła potrzeba ich powołania. Projektodawca przyznał także sądowi możliwość obciążenia przedsiębiorcy będącego stroną postępowania kosztami procesu, nawet dwukrotnie powiększonymi, niezależnie od wyniku sporu, jeżeli przed wytoczeniem powództwa zaniechał on próby dobrowolnego rozwiązania sporu, uchylił się od udziału w niej lub uczestniczył w niej w złej wierze i przez to przyczynił się do zbędnego wytoczenia powództwa lub wadliwego określenia przedmiotu sprawy[17].

Niewątpliwie projektowane rozwiązania we wskazanym wyżej zakresie mają służyć wzmocnieniu pozycji konsumenta. Rozszerzenie zakresu zastosowania przepisów nowego działu do sytuacji, w której przedsiębiorca będący stroną postępowania, zaniechał prowadzenia działalności gospodarczej, może pozwolić konsumentom na szybsze rozwiązanie sporu, a możliwość wytoczenia powództwa przed sąd miejsca zamieszkania zwiększy realizację prawa do sądu konsumentów, którzy dotąd zmuszeni są uczestniczyć w sprawach zawisłych przed sądami oddalonymi o setki kilometrów.

 

3.2.2. Prekluzja dowodowa

Z większą ostrożność odnieść się natomiast trzeba do rozwiązania nakładającego na przedsiębiorcę obowiązek powołania wszystkich twierdzeń i dowodów w pozwie lub odpowiedzi na pozew, pod rygorem ich pominięcia (prekluzja dowodowa). Instytucja taka funkcjonuje już w ramach postępowania gospodarczego pomiędzy przedsiębiorcami. Jakkolwiek niewątpliwie przyczynia się ona do przyspieszenia postępowania to wiążą się z nią dwa zasadnicze mankamenty.

Po pierwsze wprowadzenie prekluzji dowodowej wydatnie wzmacnia zasadę tzw. prawdy formalnej. W istocie w pewien sposób przymusza sąd do pominięcia istotnych niekiedy dowodów, jeżeli tylko nie zostały one ujawnione na etapie wnoszenia powództwa (względnie odpowiedzi na pozew), a strona nie jest w stanie uprawdopodobnić, że ich powołanie nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później. Wyjątkiem jest sytuacja braku profesjonalnego zastępcy procesowego (adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego, radcy Prokuratorii Generalnej SP), w której to sąd wzywa do przedstawienia wszystkich twierdzeń i dowodów w pouczeniu niezwłocznie po złożeniu pozwu. Jakkolwiek zatem przepis niewątpliwie motywuje stronę do przedłożenia wszelkich dowodów już na tym etapie, to w braku profesjonalnego pełnomocnika możliwe są różnorakie przeoczenia, które mogą skutkować niekorzystnym dla niej rozstrzygnięciem, nawet jeżeli w istocie sprawa powinna być zakończona w sposób odmienny.

Po drugie, takie rozwiązanie w praktyce nakłada na przedsiębiorcę konieczność występowania w procesie z udziałem profesjonalnego pełnomocnika, albowiem tak rygorystycznym wymogom trudno sprostać osobie bez wiedzy prawniczej. Pisemne pouczenia o obowiązkach i skutkach ich niewykonania wydają się niewystarczająco pomocne w sytuacji, gdy strona – nawet zdając sobie sprawę z konsekwencji ich niedopełnienia – nie jest w stanie im sprostać przez brak umiejętności precyzyjnego i jasnego formułowania wypowiedzi pisemnych, co jest konieczne do skutecznego zgłoszenia wniosków dowodowych. Brak możliwości powoływania twierdzeń i dowodów na dalszym etapie postępowania może w konsekwencji doprowadzić do przegrania sporu nawet wbrew zasadom słuszności, a jedynie z powodu nieumiejętnego skonstruowania pozwu czy odpowiedzi na pozew.

 Należy mieć na względzie, że proponowane zmiany odnoszą się do wszystkich osób prowadzących działalność gospodarczą, w tym osób fizycznych, prowadzących działalność jednoosobową, a także do osób, które prowadzenie działalności już zakończyły (a niekiedy pozostają w związku z tym w trudnej sytuacji finansowej). Jednocześnie warto zauważyć, że projekt nie wskazuje, jaki miałby być odstęp czasowy między zakończeniem prowadzenia działalności gospodarczej, a wniesieniem powództwa. Wobec powyższego wprowadzone zmiany negatywnie odbiją się na małych i mikro przedsiębiorcach, którzy zmuszeni będą ponieść koszt adwokata czy radcy prawnego, bowiem ryzyko przegrania sądowego sporu jedynie z powodu niesprostania wymogom ustawowym będzie zbyt wysokie, aby samodzielnie mogły bronić swoich interesów przed sądem.

Wskazać należy, że według danych GUS w 2019 roku w Polsce działało 2 144 162 mikro przedsiębiorców oraz 48 911 małych przedsiębiorców[18]. Powyższe uregulowanie nie wpłynie negatywnie na większych przedsiębiorców, którzy przy wykonywaniu działalności gospodarczej korzystają ze stałej obsługi prawnej. Należy ocenić, że takie ukształtowanie procedury z udziałem konsumentów odznacza się silnym uprzywilejowaniem pozycji konsumenta poprzez osłabienie pozycji przedsiębiorcy, a mówiąc ściślej - małych i mikro przedsiębiorstw. Stan ten prowadzi do nieuzasadnionego pogorszenia sytuacji osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, zniechęcając do tej formy zarobkowania, co może skutkować zamknięciem działających obecnie przedsiębiorstw, jak i nieotwarciem planowanych działalności. To z kolei prowadzi do zmniejszenia gospodarczego potencjału Polaków, a jednocześnie poszerza pole działania wielkich przedsiębiorstw, w tym inwestorów zagranicznych.

W związku z powyższym należy poszukiwać rozwiązania kompromisowego, w szczególności dającego składowi orzekającemu możliwość uwzględnienia nawet spóźnionych twierdzeń lub dowodów, jeżeli wymagają tego względy słuszności, a strona będąca przedsiębiorcą działa w dobrej wierze i nie korzysta z pomocy profesjonalnego pełnomocnika. W ten sposób sąd wyposażony zostanie w stosowne narzędzie do niwelowania niekorzystnych skutków przesadnego formalizmu, które jednocześnie nie będzie instrumentem arbitralnej decyzji składu orzekającego. Stosowanie w takiej sytuacji art. 232 zd. 2 k.p.c. (dopuszczenie przez sąd dowodu, ale jako niezgłoszonego przez stronę) budzi jednak zasadnicze wątpliwości, jako swoiste „nadużycie” tego przepisu z uwagi na brak stosownych regulacji umożliwiających sądowi działanie w sytuacji, gdy względy słuszności wskazują na konieczność uwzględnienia dowodów spóźnionych. Tak skonstruowane rozwiązanie nie będzie również godziło w zasługujące na ochronę interesy konsumenta. Nadmienić warto, że proponowany instrument rozszerzający możliwości sądu powinien być wprowadzony również do obecnie istniejącego postępowania w sprawach gospodarczych.

 

3.2.3. Rygory związane z próbą dobrowolnego rozwiązania sporu

Nałożony na przedsiębiorcę obowiązek próby dobrowolnego rozwiązania sporu pod rygorem obciążenia kosztami procesu, również należy ocenić jako służący wzmocnieniu pozycji konsumenta. Przedsiębiorca mocą projektowanego art. 458¹⁶ zostanie zobligowany do nawiązania kontaktu z konsumentem i próby ugodowego załatwienia sprawy przed wniesieniem powództwa, co w praktyce realizował będzie prawdopodobnie przy pomocy załączonego do pozwu pisemnego wezwania do polubownego rozwiązania sporu wraz z dowodem doręczenia stronie przeciwnej. Pewne wątpliwości budzić mogą pozostałe sytuacje faktyczne, o których mowa w przepisie, a to: uchylenie się od udziału w próbie dobrowolnego rozwiązania sporu, uczestniczenie w niej w złej wierze i przez to przyczynienie się do zbędnego wytoczenia powództwa lub wadliwego określenia przedmiotu sprawy. Po pierwsze - przedsiębiorca będący powodem ma interes w załatwieniu sprawy bez zbędnej zwłoki, zatem wydaje się, że nie należy przypisywać mu wskazanych wyżej zachowań, które z pewnością nie będą prowadziły do szybkiego załatwienia sprawy. Ponadto nie jest jasnym, kto i w jaki sposób miałby wykazać, że przedsiębiorca działał w sposób wskazany w komentowanym przepisie. Obecna redakcja przepisu wskazuje, że może te okoliczności podnosić zarówno strona, jak i mogą one leżeć w samodzielnej kognicji sądu orzekającego.

 

3.3. Koszty, odsetki, mediacja

Nowelizacja przewiduje zmiany w zakresie kosztów procesu, w tym kosztów mediacji i odsetek, a zgodnie z Oceną skutków regulacji - także w przedmiocie rozłożenia kosztów procesu na raty. Zmianie ma ulec brzmienie art. 98 § 1¹ k.p.c., zgodnie z którym od kwoty zasądzonej tytułem zwrotu kosztów procesu należą się odsetki, w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, za czas od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, którym je zasądzono, do dnia zapłaty. Jeżeli orzeczenie to jest prawomocne z chwilą wydania, odsetki należą się za czas po upływie tygodnia od dnia jego ogłoszenia do dnia zapłaty, a jeżeli orzeczenie takie podlega doręczeniu z urzędu - za czas po upływie tygodnia od dnia jego doręczenia zobowiązanemu do dnia zapłaty. Projektowana zmiana wprowadza do przepisu zdanie trzecie, w myśl którego „o obowiązku zapłaty odsetek sąd orzeka z urzędu”. Rozwiązanie to niewątpliwie przyczyni się do wyeliminowania rozbieżnej interpretacji, gdyż nie istnieje możliwość, aby data wymagalności odsetek miała być badana na etapie późniejszego postępowania egzekucyjnego. Jednocześnie orzekanie o obowiązku zapłaty odsetek z urzędu w sentencji orzeczenia komunikuje wprost, że strona wygrywająca proces jest uprawniona do ich żądania. Jest to szczególnie korzystne dla osób występujących w procesie bez profesjonalnego pełnomocnika, które mogą nie być świadome przysługującego im roszczenia o odsetki.

Projektowany artykuł 98¹§ 1 k.p.c., w myśl którego „do niezbędnych kosztów procesu zalicza się koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd, jednak w kwocie nie wyższej niż suma przysługującego mediatorowi wynagrodzenia i zwrotu wydatków związanych z prowadzeniem mediacji określonych w przepisach wydanych na podstawie § 4”, doprecyzowuje dotychczasowe brzmienie przepisu. Wprowadza jednocześnie limit zwrotu kosztów mediacji dla stron postępowania, co nie wynikało wprost z regulacji w obecnym jej kształcie. Zmianie ulegnie również art. 183⁵ k.p.c., w jakim mediator występuje do sądu o przyznanie wynagrodzenia i zwrot wydatków. Zgodnie z projektowanym art. 183⁵ § 3 k.p.c. wynagrodzenie mediatora i zwrot wydatków związanych z przeprowadzeniem mediacji, w części nie wypłaconej przez strony, na wniosek mediatora ustala i przyznaje mediatorowi sąd. We wniosku mediator wskazuje wysokość niewypłaconych należności i zamieszcza oświadczenie o ich niewypłaceniu. Zgodnie z dodanym § 4 przed przystąpieniem do postępowania mediacyjnego mediator poucza strony o kosztach postępowania mediacyjnego i sposobie pobrania należności mediatora. Wprowadzone zmiany pozostają bez wątpliwości kwestie dotyczące tego, kto i w jakim zakresie obowiązany jest ponieść koszty mediacji. Ponadto pozytywnie należy ocenić zobligowanie mediatora na mocy projektowanego art. 183⁵ § 4 k.p.c. do wyjaśnienia stronom zasad ustalania kosztów postępowania mediacyjnego i pobierania należności mediatora. Powyższe przyczyni się do zwiększenia świadomości stron występujących w postępowaniu bez profesjonalnego pełnomocnika w zakresie dalszych etapów postępowania.

Załączona do projektu ustawy nowelizującej Ocena skutków regulacji[19] w części 1 pt. “Jakie problemy projekt rozwiązuje?” w punkcie 8 wskazuje, że projekt reguluje możliwość przyznania sądowi kompetencji do rozłożenia na raty zasądzonych kosztów procesu. Jak czytamy „zgodnie z art. 320 kpc sąd może w wyroku rozłożyć na raty zasądzone świadczenie. Nie odnosi się to jednak do zasądzonych kosztów procesu, które w niektórych sprawach mogą zbyt wysokie dla strony do spłacenia bez rozłożenia na raty”. Niestety spostrzeżenia te nie mają kontynuacji w dalszej części Oceny skutków regulacji, ani też w samym tekście projektu komentowanej ustawy i jej uzasadnieniu. Nie sposób stwierdzić, czy wycofanie się projektodawcy z tego kierunku zmian było celowym posunięciem, czy może nastąpiło przez niezamierzone pominięcie części redagowanego tekstu. Niemniej w konsekwencji usunięto możliwość wprowadzenia do obowiązującego porządku prawnego regulacji, która umożliwiałaby stronie spłatę ratalną zasądzonych kosztów procesu, które niejednokrotnie mogą być znaczne. Dyskrecjonalne uprawnienie sądu w tym zakresie byłoby szczególnie cenne w sytuacji, w której strona przegrywająca spór sądowy i zobowiązana do spłaty kosztów procesu, prowadzi sezonową działalność gospodarczą, charakteryzującą się zmienną kondycją finansową. Możliwość rozłożenia spłaty kosztów procesu na części mogłoby uchronić stronę od bankructwa i tym samym doprowadzić do pełnego i szybszego zaspokojenia wierzyciela.  

 

3.4. Doręczenia.

Znaczny zakres nowelizacji dotyczy kwestii doręczeń pism sądowych oraz pełnomocnictwa do ich podejmowania. Zgodnie z obowiązującym art. 88 k.p.c. pełnomocnictwo może być albo procesowe - bądź to ogólne, bądź do prowadzenia poszczególnych spraw – albo do niektórych tylko czynności procesowych. Komentowany projekt przewiduje dodanie do wskazanej wyżej treści przepisu zdania drugiego w brzmieniu: „pełnomocnictwo do niektórych tylko czynności procesowych może obejmować upoważnienie do odbioru pism sądowych (pełnomocnictwo do doręczeń)”. Przepis ten łączy się z projektowanym § 5¹ art. 87 k.p.c., w myśl którego ograniczenia dotyczące możliwości bycia pełnomocnikiem wskazane w art. 87 § 1-5 nie dotyczą pełnomocnika do doręczeń, który uprawniony jest do odbioru pism procesowych. Projektodawca przewidział ujednolicenie występującej terminologii poprzez zastąpienie występującego w art. 133 § 3 k.p.c. sformułowania „osobę upoważnioną do odbioru pism sądowych” wyrazami „pełnomocnika do doręczeń”[20]. Takie uregulowanie kwestii pełnomocnictwa do doręczeń nie budzi wątpliwości, że strona występująca w postępowaniu bez pełnomocnika uprawniona jest do wskazania innej osoby, uprawnionej do odbioru korespondencji w oparciu o pełnomocnictwo notarialne. Rozwiązanie to należy uznać za ułatwiające obywatelom dostęp do wymiaru sprawiedliwości.

 Za rozwiązanie eliminujące możliwe wątpliwości w zakresie stosowania przepisów dotyczących doręczeń należy uznać uzupełnienie art. 135 k.p.c. - określającego miejsce doręczenia - o projektowane zdanie trzecie. Aktualnie w myśl art. 135 § 2 k.p.c. strona może zawnioskować o dokonywanie doręczeń na wskazany przez nią adres skrytki pocztowej. Wówczas pismo sądowe przesłane za pośrednictwem operatora pocztowego składa się w placówce pocztowej tego operatora, umieszczając zawiadomienie o tym w skrytce pocztowej adresata. Projekt dodaje do przepisu zdanie trzecie w brzmieniu „przepis art. 139 § 1 stosuje się odpowiednio”[21]. Zgodnie zaś z art. 139 § 1 k.p.c. pismo, które nie zostało doręczone adresatowi, zostaje złożone w placówce pocztowej albo w urzędzie właściwej gminy, zaś na drzwiach mieszkania lub w skrzynce pocztowej pozostawia się zawiadomienie wraz z informacją, gdzie i kiedy pismo pozostawiono oraz z pouczeniem, że należy je odebrać w terminie 7 dni. Jeśli przesyłka nie zostanie w tym czasie podjęta, zawiadomienie ponawia się. Tym samym projekt wskazuje, że umieszczenie zawiadomienia o przesyłaniu pisma sądowego w skrytce pocztowej wskazanej przez wnioskodawcę, powinno w przypadku niepodjęcia w terminie 7 dni, zostać powtórzone. Ma to doniosłe znaczenie w kwestii terminu doręczenia, gdyż zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, datą doręczenia w przypadku, gdy adresat pisma sądowego nie odebrał, jest data, w której upłynął termin do odbioru złożonego pisma w oddawczym urzędzie pocztowym[22]. Komentowana zmiana poprzez wskazanie, że przytoczone artykuły powinny być rozpatrywane łącznie, czyni przepisy dotyczące doręczeń jasnymi i łatwymi w odbiorze. Jednocześnie należy zauważyć, że projekt przewiduje również zmiany w zakresie art. 139 § 1 k.p.c., o czym mowa poniżej.

Opiniowana nowelizacja przewiduje także doprecyzowanie przepisów dotyczących doręczeń pism sądowych stronie będącej przedsiębiorcą. Treść art. 136 k.p.c. regulująca kwestie zawiadomienia o zmianie miejsca zamieszkania, zostaje poszerzona o projektowany § 5, w myśl którego „strona będąca przedsiębiorcą wpisanym do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej ma obowiązek zawiadomić sąd o każdej zmianie adresu do doręczeń, o którym mowa w art. 133 § 2¹. Przepisy § 2 i 3 stosuje się odpowiednio”[23]. Wprowadzona zmiana obliguje stronę będącą przedsiębiorcą do zawiadomienia sądu o każdej zmianie adresu do doręczeń ujawnionego w ewidencji, pod rygorem pozostawienia pisma sądowego w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, chyba że nowy adres jest sądowi znany. Jednocześnie wobec strony będącej przedsiębiorcą wpisanym do CEIDG aktualizuje się nałożony na sąd obowiązek pouczenia w pierwszym piśmie procesowym o konieczności powiadomienia o zmianie adresu i skutkach zaniechania tej czynności. Konsekwencją uściślenia przepisów o doręczeniach pism sądowych przedsiębiorcom wpisanym do CEIDG jest wprowadzenie zmian w art. 139 § 1 k.p.c. Jego treść przewidziana w projekcie jest następująca: „§ 1. W razie niemożności doręczenia w sposób przewidziany w artykułach poprzedzających, pismo przesłane za pośrednictwem operatora pocztowego w rozumieniu ustawy z dnia 23 listopada 2012 r. - Prawo pocztowe należy złożyć w placówce pocztowej tego operatora, a doręczane w inny sposób - w urzędzie właściwej gminy. Zawiadomienie o złożeniu pisma umieszcza się w drzwiach mieszkania lub biura adresata, na portierni budynku, w którym adresat ma miejsce zamieszkania albo siedzibę, w oddawczej skrzynce pocztowej, albo w inny zwyczajowo przyjęty sposób umożliwiający adresatowi zapoznanie się z jego treścią - ze wskazaniem, gdzie i kiedy pismo złożono, oraz z pouczeniem, że należy je odebrać w terminie siedmiu dni od dnia umieszczenia zawiadomienia. W przypadku bezskutecznego upływu tego terminu, czynność zawiadomienia należy powtórzyć”[24]. Wprowadzone zmiany poszerzają zatem katalog miejsc, w których można pozostawić zawiadomienie o próbie doręczenia pisma o biuro adresata, portiernię budynku, w którym adresat mieszka lub ma siedzibę oraz w sposób zwyczajowo przyjęty. Takie działanie wydaje się zasadne z uwagi na okoliczność, że adresatami często są osoby prowadzące działalność gospodarczą, jak również zamieszkujące w budynkach, które posiadają portiernię. Projekt wprowadza do art. 139 k.p.c. § 2¹, który przewiduje, że stronie będącej przedsiębiorcą wpisanym do CEIDG, której nie można było doręczyć pierwszego pisma w sprawie w sposób przewidziany w artykułach poprzedzających, można doręczyć pismo sądowe na jej adres zamieszkania, zaś w przypadku konieczności dokonania doręczenia pierwszego pisma procesowego przez komornika w trybie art. 139¹ k.p.c., koszty takiego doręczenia obciążają stronę niezależnie od wyniku postępowania[25]. Powyższe regulacje jasno i precyzyjnie wypełniają nieścisłości, jakie dotychczas mogły występować w sytuacji dokonywania doręczeń pism sądowych stronie będącej przedsiębiorcą wpisanym do CEIDG. Przedsiębiorca pouczony o ciążącym na nim obowiązku informowania sądu o zmianie adresu do doręczeń ujawnionego w CEIDG i konsekwencjach jego niewykonania, zostaje zdyscyplinowany do dokonania czynności, która nie będąc dla niego nadmiernie dolegliwą, istotnie wpływa na usprawnienie postępowania. Jednocześnie projekt przewiduje, że tzw. doręczenie komornicze przewidziane w art. 139¹ k.p.c. nie dotyczy przedsiębiorcy wpisanego do CEIDG, poza sytuacją, gdy dochodzi do doręczenia pisma sądowego do miejsca zamieszkania przedsiębiorcy zgodnie z 139 k.p.c. § 2¹.   

Sam art. 139¹ k.p.c. również ulega istotnej modyfikacji[26], a jego brzmienie w projektowanym kształcie usuwa pojawiające się na gruncie aktualnego stanu prawnego wątpliwości interpretacyjne. Nowe brzmienie przepisu jednoznacznie wskazuje, że ma on zastosowanie wyłącznie do osób fizycznych, nie zaś - jak dotąd można było uważać - do przedsiębiorców ujawnionych w CEIDG. Doręczanie pism sądowych przedsiębiorcom reguluje bowiem art. 133 § 2¹ k.p.c. Zgodnie więc z projektowanym art. 139¹ k.p.c. jeżeli pozwany będący osobą fizyczną, mimo powtórnego zawiadomienia, nie odebrał wysłanego pod wskazany adres zamieszkania pozwu lub innego pisma procesowego albo orzeczenia wywołującego potrzebę obrony jego praw, a w sprawie nie doręczono mu wcześniej żadnego pisma, ani nie stosuje się fikcji doręczenia, powód na mocy zobowiązania przewodniczącego będzie musiał podjąć się doręczenia pozwanemu pisma za pośrednictwem komornika. Zgodnie z projektowanym §1¹ powyższe nie będzie miało zastosowania w sytuacji, gdy mimo nieodebrania korespondencji aktualność adresu zamieszkania wskazanego w pozwie nie budzi wątpliwości. Powód na wykonanie zobowiązania przewodniczącego będzie miał jak dotychczas 2 miesiące, a potwierdzenie doręczenia pozwanemu korespondencji za pośrednictwem komornika będzie musiał złożyć do akt postępowania. W przypadku, gdy pozwany zamieszkuje pod wskazanym w pozwie adresem, powód obowiązany jest przedstawić sądowi dowód na tę okoliczność na piśmie. Wówczas korespondencję przesłaną w sposób przewidziany w art. 139 § 1 uważa się za skutecznie doręczoną, zaś późniejsze doręczenie pisma przez komornika pod tym samym adresem nie powoduje ponownego rozpoczęcia biegu terminów, które ustawa wiąże z doręczeniem, o czym należy pozwanego pouczyć. Po bezskutecznym upływie terminu dwumiesięcznego, sąd może zawiesić postępowanie zgodnie z art. 177 §1 pkt 6 k.p.k.[27]

Konstrukcję doręczenia komorniczego, zakładającą szczególny sposób doręczenia pozwanemu pisma sądowego wywołującego potrzebę obrony jego praw, funkcjonującą już w porządku polskim prawnym od 2019 roku[28], należy postrzegać jako gwarantującą stronie pozwanej rzeczywistą możliwość przedsięwzięcia obrony poprzez wyeliminowanie fikcji doręczenia. Niemniej wątpliwości budzi zobligowanie powoda do przedstawienia dowodu na piśmie, że pozwany zamieszkuje pod adresem wskazanym w pozwie. Dotychczasowa konstrukcja art. 139¹ § 2 k.p.c. przewidywała, że powód może wskazać aktualny adres zamieszkania pozwanego lub dowód, że pozwany przebywa pod adresem wskazanym w pozwie. Obecne brzmienie przepisu wymaga przedstawienia dowodu na piśmie, że pozwany zamieszkuje pod adresem wskazanym w pozwie.

Obecnie obowiązujący przepis rodzi wątpliwości, bowiem mowa w nim nie o „udowodnieniu“, a o „złożeniu przez powoda dowodu“ na okoliczność, że pozwany zamieszkuje pod wskazanym adresem. Tym samym nawet w sytuacji, gdy powód złoży dowód na wyżej wskazaną okoliczność, który później sąd uzna za niewiarygodny, postępowanie powoda uczyni zadość wymaganym przez ustawodawcę czynnościom, zmierzającym do nadania sprawie dalszego biegu[29]. Autorzy projektu - zapewne dążąc do wyeliminowania opisanej wyżej sytuacji, która niewątpliwie nie odpowiada rzeczywistej intencji ustawodawcy - wprowadzili rygor przedstawienia przez powoda dowodu na piśmie. W uzasadnieniu projektu czytamy, iż dowodem takim będzie w szczególności treść informacji przekazanych przez komornika w sposób przewidziany w art. 3a ust. 5 albo w art. 3b ustawy z 22 marca 2018 roku o komornikach sądowych[30].  Projektowane rozwiązanie nie wskazuje, czy wymaganym w przepisie dowodem na piśmie będzie środek dowodowy w postaci dokumentu urzędowego, czy też dokumentu prywatnego, a wreszcie, czy okoliczność ta może być udowodniona za pomocą zeznań świadka złożonych na piśmie w trybie art. 271¹ k.p.c. Ponadto takie zawężenie możliwości dowodowych, eliminujące dowód z zeznań świadków, czy innych środków dowodowych, wydaje się być nieuzasadnione. Wystarczające dla osiągnięcia celów ustawodawcy byłoby wskazanie, że powód powinien wykazać, że pozwany zamieszkuje pod adresem wskazanym w pozwie za pomocą środków dowodowych przewidzianych w procedurze cywilnej.

Projekt uzupełnia instytucję doręczenia pierwszego pisma procesowego przez komornika, regulując sytuację, w której powód mieszka lub ma siedzibę za granicą i nie jest zastępowany przez profesjonalnego pełnomocnika. Dodany art. 139² k.p.c. przewiduje, że w opisanej wyżej sytuacji, sąd z urzędu nakaże doręczenie pozwanemu korespondencji za pośrednictwem komornika, uzależniając podjęcie czynności od dokonanej uprzednio przez powoda wpłaty zaliczki na poczet wydatków[31]. Wprowadzony projektem przepis zmierza do usprawnienia postępowania w sytuacji, gdy kontakt z powodem może być utrudniony bądź cechuje go długotrwały obieg korespondencji. 

 

3.5. Organizacja postępowania – pouczenia

Projekt modyfikuje organizację postępowania, przewidując w szczególności doprecyzowanie przepisów dotyczących pouczeń. Zmiany zostają wprowadzone do art. 201¹ § 1 k.p.c. dotyczącego zarządzenia doręczenia pozwu, z którego skreślone zostaje zdanie drugie, przewidujące zawiadomienie powoda o zarządzeniu doręczenia pozwu stronie pozwanej[32]. Jak wskazano w projekcie, rozwiązanie to ma przyczynić się do odciążenia sekretariatów sądów poprzez zredukowanie ilości wysyłanej korespondencji w sytuacji, gdy jest to zbędne. Informowanie powoda o zarządzeniu doręczenia pozwanemu pozwu jest o tyle niecelowe, że o fakcie tym zostaje on powiadomiony jednocześnie z pozwanym, otrzymując wezwanie na posiedzenie przygotowawcze, zawiadomienie o terminie pierwszej rozprawy albo odpis nakazu zapłaty. Nadto powód może uzyskać informację o przesłaniu pozwu osobiście w sądzie lub za pośrednictwem narzędzi teleinformatycznych. W odniesieniu zaś do pouczeń, które są kierowane do powoda wraz z informacją o zarządzeniu przesłania pozwu, projektodawca wskazuje, że mogą one zostać przekazane powodowi przy innej okazji. Mając na uwadze, że powyższe nie przyniesie szkody powodowi, a odciąży sekretariaty sądów od zbędnej pracy, wprowadzona zmiana wydaje się być zasadna.

Projektodawca zakłada również rozdzielenie pouczeń udzielanych stronom na pierwszym etapie postępowania od pouczeń, które wymagane są w razie skierowania sprawy na posiedzenie przygotowawcze, czy też ograniczenie obowiązku pouczeń w sytuacjach, gdy wydaje się to zbędne z uwagi na wiadomą sądowi wiedzę prawniczą posiadaną przez stronę. To ostatnie ma miejsce, gdy strona jest jednostką organizacyjną Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego, państwową osobą prawną, organem emerytalnym lub rentowym, bankiem, spółdzielczą kasą oszczędnościowo-kredytową, zakładem ubezpieczeń, zakładem reasekuracji, funduszem inwestycyjnym lub domem maklerskim[33]. Zgodnie z projektowanym art. 205 ² § 1 strona wraz z doręczeniem pierwszego pisma procesowego będzie informowana o:

1) możliwości rozwiązania sporu w drodze ugody zawartej przed sądem lub mediatorem i korzyściach z tym związanych;

2) możliwości ustanowienia pełnomocnika procesowego oraz o tym, że zastępstwo przez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego nie jest obowiązkowe;

3) obowiązku złożenia pisma przygotowawczego na zarządzenie przewodniczącego, wymogach co do jego treści i skutkach ich niedochowania;

4) zwrocie pisma przygotowawczego złożonego bez zarządzenia przewodniczącego

- chyba że jest zastępowana przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej[34]. Dopiero wraz z przesłaniem stronom wezwania na posiedzenie przygotowawcze, zgodnie z projektowanym art. 205^4a,  zostaną one pouczone o:

1) obowiązku udziału w posiedzeniu przygotowawczym;

2) obowiązku przedstawienia wszystkich twierdzeń i dowodów najpóźniej na tym posiedzeniu, chyba że termin do złożenia pisma przygotowawczego upłynął wcześniej;

3) skutkach niedopełnienia obowiązków, o których mowa w pkt 1 i 2, w szczególności możliwości wydania przez sąd wyroku zaocznego na posiedzeniu niejawnym i warunkach jego wykonalności, obciążenia kosztami postępowania, a także możliwości umorzenia postępowania oraz pominięcia spóźnionych twierdzeń i dowodów[35].

Wprowadzony podział pouczeń wysyłanych stronie w zależności od etapu, na jakim znajduje się postępowanie, może przysłużyć się do wyeliminowania obecnie występujących wątpliwości, co do zasadności pouczania stron o niektórych czynnościach, kiedy wyznaczenie posiedzenia na danym etapie jest zbędne (np. w przypadku wydania nakazu zapłaty). Niemniej wskazać należy, że obecna regulacja, przysporzy także dodatkowej pracy sekretariatom sądów, które będą zmuszone do dwukrotnej wysyłki stronie stosownych pouczeń. Na uwagę zasługuje także okoliczność, iż projektowane brzmienie art. 205² § 1 przewiduje, że strona nie będzie pouczana o okolicznościach ujętych w pkt 2-4 w sytuacji, gdy jest zastępowana przez profesjonalnego pełnomocnika. O okoliczności wskazanej w punkcie 1 na mocy projektowanego § 3 poucza się stronę bezpośrednio, nawet gdy jest reprezentowana przez profesjonalny podmiot, z wyjątkiem strony, o której mowa w art. 1135⁵ § 1, obowiązanej wskazać pełnomocnika do doręczeń. Natomiast § 2 wskazuje, że pozwanego poucza się o czynnościach procesowych, które powinien podjęć, jeśli nie uznaje żądania pozwu, nie precyzując przy tym, czy pouczenie to powinno być mu dostarczone bezpośrednio, ani też, czy w ogóle powinno być dostarczone w sytuacji, gdy pozwany reprezentowany jest przez profesjonalnego pełnomocnika.

Nie jest również jasne skąd sąd poweźmie wiedzę o posiadaniu przez pozwanego pełnomocnika w chwili doręczenia mu pozwu, który to w praktyce dopiero wywołuje u pozwanego powzięcie działań zmierzających do ustanowienia adwokata czy radcy prawnego w danej sprawie. Uzasadnienie projektu nie wskazuje również, jaki jest cel zaniechania doręczenia pouczenia o możliwości rozwiązania sporu w drodze ugody zawartej przed sądem lub mediatorem i korzyściach z tym związanych, stronie która nie ma miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu albo siedziby w Rzeczypospolitej Polskiej lub w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, i która - jeżeli nie ustanowiła pełnomocnika do prowadzenia sprawy zamieszkałego w RP - jest obowiązana wskazać pełnomocnika do doręczeń w RP. 

Projektowana konstrukcja nie jest kompatybilna z art. 1135⁵ § 2 k.p.c., przewidującym, że w przypadku niewskazania pełnomocnika do doręczeń, przeznaczone dla tej strony pisma sądowe pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, o czym należy stronę pouczyć przy pierwszym doręczeniu. Strona powinna być również pouczona o możliwości złożenia odpowiedzi na pismo wszczynające postępowanie i wyjaśnień na piśmie oraz o tym, kto może być ustanowiony pełnomocnikiem.

Obecny w art. 1135⁵ § 2 wymóg pouczenia strony przy pierwszym doręczeniu o konsekwencjach niewskazania pełnomocnika do doręczeń powoduje, że pozostawienie w aktach ze skutkiem doręczenia przeznaczonych dla pozwanego pouczeń przewidzianych w art. 205² § 1  będzie możliwe dopiero po dokonaniu pierwszego doręczenia obejmującego pozew oraz pouczenia, o których mowa w art. 1135⁵ § 2. Projektowany artykuł w  § 3 przewiduje natomiast, że doręczenie pouczeń przewidzianych w art. 205² § 1  powinno nastąpić równolegle z doręczeniem pozwanemu pozwu oraz wezwania do złożenia odpowiedzi na pozew, które to pismo procesowe, zarządzenie przewodniczącego składu i pouczenia z art. 1135⁵ § 2 powinny być objęte pierwszym doręczeniem, albowiem tak stanowi art. 1135⁵ § 2 k.p.c.[36] Problem ten występował już na gruncie obecnie obowiązujących przepisów i nie zostaje wyeliminowany przez rozwiązania komentowanego projektu.

 

3.6 Zmiany dotyczące biegłych sądowych

Analizowany projekt wprowadza zmiany dotyczące biegłych sądowych, które mają zapewnić usprawnienie postępowania. Dowód z opinii biegłego jest nieodzowny w sytuacji, gdy ustalone fakty, przed przeprowadzeniem oceny prawnej i merytorycznego rozstrzygnięcia, muszą zostać poddane ocenie podmiotu posiadającego wiadomości specjalne z dziedzin takich, jak nauka, technika, sztuka, rzemiosło itp. Od treści postanowienia sądu w przedmiocie dopuszczenia dowodu z opinii biegłego oraz zarządzeń przewodniczącego dotyczących zlecenia opinii w znacznym stopniu zależy przydatność, jakość i kompletność takiej opinii[37].  Waga opinii biegłego i jej wpływ na wynik procesu są na tyle doniosłe, że wszelkie regulacje prawne tych kwestii wymagają pogłębionej refleksji, wobec czego proponowane rozwiązania zostały poddane poniższej analizie.

 

3.6.1 Wezwanie biegłych

Pierwsza zmiana we wskazanym wyżej zakresie obejmuje dodanie § 4 do art. 278 k.p.c., regulującego wzywanie biegłych, w brzmieniu „§ 4. Jeżeli sąd nie wyznaczył osoby biegłego, wskazuje go przewodniczący”[38]. W uzasadnieniu projektu czytamy, że wskazana wyżej zmiana ma być usankcjonowaniem istniejącej, dobrej praktyki, zgodnie z którą sąd dopuszczając dowód z opinii biegłego danej specjalności nie oznacza jego osoby, a czynność ta dokonywana jest następczo na podstawie dostępnej listy biegłych. Projektodawca wskazuje, że takie postępowanie ma charakter powszechny i utrwalony, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w przepisach prawa, a ponadto pożądane jest podkreślenie, że czym innym jest czynność orzecznicza polegająca na dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego, a czym innym nałożenie obowiązku sporządzenia opinii na konkretną osobę.

Niewątpliwie postanowienie w przedmiocie powołania biegłego powinno być analizowane z uwzględnieniem art. 236 § 1 k.p.c. W myśl tego przepisu, w postanowieniu o dopuszczeniu dowodu sąd oznacza środek dowodowy i fakty, które mają nim zostać wykazane, a w miarę potrzeby i możliwości – także termin i miejsce przeprowadzenia dowodu. Z kolei wskazanie środka dowodowego powinno obejmować nie tylko określenie, że chodzi o dowód z opinii biegłego, ale także wskazanie biegłego oraz jego specjalność. Wówczas strona zyskuje realną możliwość ustosunkowania się do dokonanego wyboru oraz wskazania ewentualnych przeszkód, godzących w wiarygodność danej opinii. Przeszkody te mogą mieć naturę formalną, w postaci przyczyn wyłączenia biegłego, jak i merytoryczną, w sytuacji, gdy wskazany biegły nie posiada odpowiednich kwalifikacji[39]. Nadmienić można, że rozwiązanie polegające na wskazaniu w postanowieniu dowodowym osoby i specjalności biegłego występuje także na gruncie postępowania karnego w art. 194 pkt 1 ustawy z 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego[40]. Wskazywanie osoby biegłego w zarządzeniu przewodniczącego możliwe jest na mocy art. 278 § 2 k.p.c., kiedy to sąd orzekający może pozostawić prawo wyboru biegłego sędziemu wyznaczonemu lub sądowi wezwanemu. Uregulowanie tej sytuacji w § 2 wskazuje, że jest to rozwiązanie wyjątkowe, które może mieć miejsce w sytuacji konieczności przeprowadzenia dowodu przez sąd z innego okręgu, dysponującego inną listą biegłych, niż sąd rozpoznający sprawę co do istoty.

Formalizując praktykę oznaczania osoby biegłego w zarządzeniu, wprowadza się zatem do porządku prawnego postępowanie, które jest sprzeczne z wymogami dotyczącymi postanowień dowodowych, przewidzianymi w art. 236 k.p.c. Sytuacja taka godzi także w prawa stron, bowiem ograniczona zostaje ich możliwość żądania wyłączenia biegłego.  W myśl art. 281 § 1 zdanie drugie k.p.c., jeżeli strona zgłasza wniosek o wyłączenie biegłego po rozpoczęciu przez niego czynności (a taka sytuacja najpewniej będzie występowała, gdy biegły będzie informowany o powołaniu do wydania opinii w zarządzeniu, które jest bezpośrednio do niego kierowane) obowiązana jest uprawdopodobnić, że przyczyna wyłączenia powstała później lub że przedtem nie była jej znana. W praktyce będzie to oznaczało, że strona zgłaszając wniosek o wyłączenie biegłego oprócz wskazania przyczyn wyłączenia będzie obowiązana uprawdopodobnić dodatkową okoliczność, od której zależało będzie rozstrzygnięcie wniosku. Proponowane rozwiązanie pozostaje zatem nie tylko niekompatybilne z obowiązującymi już przepisami, ale także utrudnia stronom korzystanie z ich uprawnień.

 

3.6.2 Możliwość zapoznania się z aktami sprawy osobie wskazanej przez sąd, przed wyznaczeniem jej na biegłego

Kolejna zmiana dotycząca biegłych obejmuje dodanie do art. 280 k.p.c. § 2, zgodnie z którym: „W uzasadnionych przypadkach, w szczególności, jeżeli jest to niezbędne do ustalenia kosztów opinii lub terminu jej sporządzenia, albo pozwoli to na usprawnienie postępowania, sąd może umożliwić wskazanej osobie, jeszcze przed wyznaczeniem jej na biegłego, zapoznanie się w niezbędnym zakresie z aktami sprawy”[41]. Zmiany te mają umożliwić biegłemu podjęcie decyzji w zakresie sporządzenia opinii w ogóle, jak i określenia jej kosztów. W praktyce rodzi to konieczność udostępnienia akt postępowania osobie, która nie jest formalnie wyznaczona do sporządzenia opinii, a zatem nie jest jasne, jak powinno przebiegać złożenie w takim przypadku przyrzeczenia biegłego przez osobę, która nie jest wpisana na listę stałych biegłych sądowych, przewidzianego w art. 282 § 1 k.p.c. Zgodnie ze wskazanym przepisem, biegły ad hoc składa przed rozpoczęciem czynności przyrzeczenie o treści w nim wskazanym. Niewątpliwie za rozpoczęcie czynności należy uznać zaznajomienie się biegłego z aktami postępowania, nawet jeżeli ma to nastąpić przed formalnym zleceniem mu sporządzenia opinii.

Jak wskazuje się w piśmiennictwie, w sytuacji wyznaczenia na biegłego osoby posiadającej wiedzę fachową, która nie jest wpisana na listę biegłych danego sądu okręgowego, obowiązek odebrania przyrzeczenia obciąża sąd zasięgający opinii biegłego.  Nieodzowne jest w takiej sytuacji wysłuchanie stron co do liczby biegłych i ich wyboru, oraz formalna czynność w postaci odebrania przyrzeczenia[42]. Istota tego przyrzeczenia polega na zobowiązaniu do sumiennego i bezstronnego wykonania powierzonej funkcji biegłego oraz złożenia rzetelnej opinii, zgodnej z wiedzą i przekonaniem biegłego[43]. W sytuacji, gdy biegły nie jest związany powyższą przysięgą w chwili zaznajomienia się z aktami postpowania i dokonywania wyceny swojej opinii, można uznać, iż nie musi on kierować się nią w czasie przekazywania sądowi informacji o spodziewanych kosztach analizy, dokonując nierzetelnej wyceny. Projektowane zmiany nie przewidują uregulowań odnoszących się do wskazanych wyżej czynności, a zatem rodzą realne niebezpieczeństwo niewłaściwego stosowania przepisów dotyczących odebrania przyrzeczenia od biegłych ad hoc.

 

3.6.3 Wynagrodzenie biegłego

Omawiany projekt przewiduje także zmiany dotyczące wynagrodzenia biegłego, przejawiające się w przyznaniu sądowi uprawnienia do wydania zarządzenia, zgodnie z którym przyznanie wynagrodzenia i zwrot wydatków nastąpią po uzupełnieniu lub wyjaśnieniu opinii, jeżeli sąd uzna, że jest ona niezrozumiała, zawiera sprzeczności lub istotne braki. Nie przewidziano możliwości zażalenia na to zarządzenie[44].

Dotychczasowa konstrukcja art. 288 § 3 k.p.c. przewiduje możliwość wydania rozstrzygnięcia o przyznaniu wynagrodzenia i zwrocie wydatków po uzupełnieniu lub wyjaśnieniu opinii, jeżeli jest ona niepełna lub niejasna. Proponowana zmiana redakcji omawianego przepisu formalizuje przypadki, w których może nastąpić opóźnienie wypłaty wynagrodzenia za sporządzoną opinię, przewidując, że może nastąpić to na mocy zarządzenia przewodniczącego. Eliminuje to występujące w praktyce niejasności co do tego, kto powinien rozstrzygać o tym, że opinia jest niejasna lub niepełna, a kto w przedmiocie wynagrodzenia biegłego – dotąd opinię ocenia sąd, zaś o wynagrodzeniu wielokrotnie orzeka referendarz.  Sąd o powyższym będzie mógł ponadto zdecydować w wypadkach wskazanych w projektowanym przepisie, to znaczy wówczas, gdy opinia jest niezrozumiała, zawiera sprzeczności lub istotne braki. Takie ujęcie przypadków uzasadniających opóźnienie wypłaty wynagrodzenia cechuje większa precyzja, niż aktualnie obowiązujące sformułowania „niejasna”, „niepełna”, mogące nastręczać wątpliwości interpretacyjnych.

Na uwagę zasługuje fakt, że projektowana zmiana nadaje uprawnieniu sądu do opóźnienia wypłaty wynagrodzenia biegłego charakter dyskrecjonalny. W obecnie obowiązującym stanie prawnym, okoliczność, że opinia wymaga uzupełnienia lub wyjaśnień, regulowana przez art. 286 k.p.c., obliguje do rozstrzygnięcia o przyznaniu wynagrodzenia i zwrocie wydatków, dopiero po jej uzupełnieniu lub wyjaśnieniu, co przewiduje art. 288 § 3 k.p.c. Można uznać, iż proponowana zmiana skraca czas oczekiwania na wynagrodzenie przyznawane biegłym, których opinie mimo rzetelnego wykonania, w trakcie procesu wymagają uzupełnienia. W toku poprzednich prac legislacyjnych nad ustawą z 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – k.p.c.  oraz niektórych innych ustaw, która wprowadziła art. 288 § 3 k.p.c. w obowiązującym brzmieniu, sygnalizowano, że implikuje on wydłużenie wypłaty wynagrodzeń biegłych, a przez to spowoduje niechęć do współpracy z wymiarem sprawiedliwości. Sąd Apelacyjny w Warszawie wskazywał wówczas, że opinie pełne i jasne sporządzane są niezwykle rzadko, zaś strony zazwyczaj zgłaszają uwagi i pytania do biegłego, które skutkują koniecznością wezwania biegłego na rozprawę celem złożenia wyjaśnień, lub zobowiązania biegłego do wydania opinii uzupełniającej[45]. Wydaje się, że zmiana redakcji przepisu art. 288 § 3 przewidziana w projekcie wyeliminuje aktualnie występujące problemy, poprawiając tym samym niedociągnięcia poprzedniego projektu.

 

 

4. Konkluzje

Proponowane w opiniowanym projekcie rozwiązania - mimo intencji projektodawcy, który niewątpliwie zmierza do usprawnienia postępowania sądowego, zredukowania zbędnych czynności obciążających wydziały cywilne i w konsekwencji skrócenia czasu trwania sporów w sprawach cywilnych - wymagają dopracowania. Pogłębionej analizy wymaga koncepcja zmiany właściwości rzeczowej sądów okręgowych dla spraw, w których wartość przedmiotu sporu wynosi sto pięćdziesiąt tysięcy złotych.  Wprowadzone przez nowelizację postępowanie z udziałem konsumentów z pewnością zapewnia im szerszą ochronę prawną, ale przy tym prowadzi do nieuzasadnionego osłabienia pozycji przedsiębiorcy będącego stroną w sporze. Doprecyzowanie konstrukcji dotyczących kosztów mediacji, zwłaszcza w zakresie nałożonego na mediatora obowiązku informowania stron o ich wysokości i zasadach rozliczeń, sprzyja pogłębieniu świadomości stron i z pewnością leży w ich interesie. Zasadna wydaje się być również koncepcja przyznania sądowi orzekającemu w przedmiocie kosztów procesu uprawnienia do rozłożenia ich na raty, czego ostatecznie komentowany projekt nie przewiduje. Uzasadnione wydają się być rozwiązania w kwestii doręczeń, w tym rozwianie wątpliwości interpretacyjnych dotyczących doręczenia komorniczego. Przy tym rozważenia wymaga jednak wymóg przedstawienia przez stronę dowodu na piśmie na okoliczność zamieszkiwania strony pozwanej pod adresem wskazanym w pozwie. Koncepcja zmian w organizacji postępowania w przedmiocie rozdzielenia pouczeń stron wymaga natomiast doprecyzowania, zwłaszcza w zakresie korelacji z art. 1135⁵ k.p.c. Uwaga autorów projektu powinna skupić się także na kwestii biegłych sądowych, zwłaszcza dotyczących procedury ich powoływania, tak by wyeliminować występujące w projektowanych przepisach sprzeczności z obowiązującym stanem prawnym. Refleksja projektodawcy we wskazanym wyżej zakresie z pewnością przyczyni się do wyeliminowania niejasności pojawiających się w komentowanym projekcie, czyniąc przy tym zadość zasadzie prawidłowej legislacji, przejawiającej się w tworzeniu aktów normatywnych charakteryzujących się precyzją, zrozumiałością, transparentnością oraz spójnością z obowiązującym system prawa.

 

Anna Wawrzyniak - analityk Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris