Informujemy, że Pani/Pana dane osobowe są przetwarzane przez Fundację Instytut na Rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris z siedzibą w Warszawie przy ul. Zielnej 39, kod pocztowy 00-108 (administrator danych) w ramach utrzymywania stałego kontaktu z naszą Fundacją w związku z jej celami statutowymi, w szczególności poprzez informowanie o organizowanych akcjach społecznych. Podstawę prawną przetwarzania danych osobowych stanowi art. 6 ust. 1 lit. f rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (RODO).

Podanie danych jest dobrowolne, niemniej bez ich wskazania nie jest możliwa realizacja usługi newslettera. Informujemy, że przysługuje Pani/Panu prawo dostępu do treści swoich danych osobowych, ich sprostowania, usunięcia lub ograniczenia przetwarzania, prawo do przenoszenia danych, prawo wniesienia sprzeciwu wobec ich przetwarzania, a także prawo do wniesienia skargi do organu nadzorczego.

Korzystanie z newslettera jest bezterminowe. W każdej chwili przysługuje Pani/Panu prawo do wniesienia sprzeciwu wobec przetwarzania danych osobowych. W takim przypadku dane wprowadzone przez Pana/Panią w procesie rejestracji zostaną usunięte niezwłocznie po upływie okresu przedawnienia ewentualnych roszczeń i uprawnień przewidzianego w Kodeksie cywilnym.

Do Pani/Pana danych osobowych mogą mieć również dostęp podmioty świadczące na naszą rzecz usługi w szczególności hostingowe, informatyczne, drukarskie, wysyłkowe, płatnicze. prawnicze, księgowe, kadrowe.

Podane dane osobowe mogą być przetwarzane w sposób zautomatyzowany, w tym również w formie profilowania. Jednak decyzje dotyczące indywidualnej osoby, związane z tym przetwarzaniem nie będą zautomatyzowane.

W razie jakichkolwiek żądań, pytań lub wątpliwości co do przetwarzania Pani/Pana danych osobowych prosimy o kontakt z wyznaczonym przez nas Inspektorem Ochrony Danych pisząc na adres siedziby Fundacji: ul. Zielna 39, 00-108 Warszawa, z dopiskiem „Inspektor Ochrony Danych” lub na adres poczty elektronicznej [email protected]

Przejdź do treści
PL | EN
Facebook Twitter Youtube

Analiza warszawskiego programu dofinansowania żłobków

Data publikacji: 10.09.2019

Zagadnienie opieki nad dziećmi do lat 3 dotyka, na pewnym etapie ich życia, zdecydowanej większości warszawiaków. Nie każda rodzina może sobie pozwolić na jej sprawowanie wyłącznie przez samych rodziców (i osoby najbliższe). Prezydent miasta st. Warszawy, Rafał Trzaskowski, już w okresie przedwyborczym obiecywał bezpłatne miejsca w żłobku – w placówce publicznej bądź prywatnej – dla każdego dziecka mieszkającego na terenie stolicy. Tym samym opowiedział się za rozwojem kolektywnego modelu opieki nad najmłodszymi dziećmi, ignorując preferencje tych, licznych przecież, obywateli, którzy woleliby zapewnić swoim dzieciom bardziej zindywidualizowaną formę opieki.

I Miejski program "Warszawa dla najmłodszych" i jego główne założenia

W lutym 2019 r. Prezydent Trzaskowski przedstawił miejski program wspierania rodzin w opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 p.t. „Warszawa dla najmłodszych”[1]. Program składa się z trzech następujących filarów:

  1. Bezpłatne żłobki.
  2. Zdrowe dziecko[2].
  3. Bezpieczne macierzyństwo[3].

Pierwszy z trzech filarów składających się na ww. program społeczny – „Bezpłatne żłobki” – ma na celu zmaksymalizowanie liczby dzieci chodzących do żłobka, aby umożliwić rodzicom powrót do aktywności zarobkowej dzięki skorzystaniu z oferty opieki nad dzieckiem w żłobku, klubie dziecięcym lub punkcie opieki dziennej.

Według zapowiedzi prezydenta Trzaskowskiego dostępnej na stronie Urzędu Miasta[4], od września 2019 r. wszystkie miejsca w publicznych żłobkach oraz punktach dziennej opieki mają być bezpłatne. Od września 2019 r. w standardzie miejskim ma również zostać wykupionych 4 000 miejsc w placówkach niepublicznych, aby rodzice za korzystanie z nich nie ponosili opłat. Ponadto w latach 2019-2023 ma powstać 36 nowych, publicznych żłobków oferujących 5 tysięcy miejsc, a urząd miasta będzie sukcesywnie wykupywał kolejne miejsca w placówkach niepublicznych. Prezydent miasta chce w całym okresie trwania swojej kadencji zwiększyć liczbę miejsc w żłobkach miejskich i prywatnych o co najmniej 11 tysięcy.

Według urzędu miasta planowany jest budżet na utrzymanie i wykup miejsc w latach 2019-2023 o wysokości 1 miliarda 582 milionów złotych, z czego 207 312 080 zł przypadać ma na 2019 r[5]. Dodatkowo według zapowiedzi kwota 306 000 000 zł ma zostać przeznaczona na budowę nowych żłobków w latach 2019-2023. Dofinansowania dla prywatnych placówek i przedsiębiorców mają nastąpić w drodze konkursów ofert o udzielenie dotacji z budżetu miasta. W roku 2019 ma zostały do tej pory ogłoszone cztery takie konkursy na bardzo podobnych zasadach.

Projekt „bezpłatne żłobki”  wynika z założenia prezydenta Trzaskowskiego, że liczba miejsc w Warszawskich żłobkach jest niewystarczająca, aby zaspokoić potrzeby rodziców. Biorąc pod uwagę dane empiryczne, łatwo zauważyć, że liczba wspomnianych miejsc jest faktycznie mniejsza od liczby warszawskich dzieci. W roku 2017 w Warszawie funkcjonowały 322 żłobki i kluby dziecięce (w tym 13 oddziałów żłobkowych w przedszkolach)[6], które łącznie oferowały 11 424 miejsc organizacyjnych. W wyniku rotacji powodowanej wypisywaniem dzieci przez część rodziców i zapisywania się nowych na ich miejsce, liczba dzieci przebywających w tychże placówkach w ciągu roku wyniosła 16 480. W Warszawie rodzi się co roku ponad 20 tysięcy dzieci. Liczby dzieci w wieku przedszkolnym nie można jednak utożsamiać z faktycznym zapotrzebowaniem na miejsca żłobkowe. Jak wspominano, wielu rodziców preferuje inne niż żłobkowa formy opieki nad dzieckiem. Takich jednak Ratusz nie rozwija, koncentrując się w szczególności na rozpowszechnieniu opieki żłobkowej.

II Dotychczasowa realizacja programu miejskiego przez ratusz

W ramach realizacji programu „Warszawa dla najmłodszych” urząd m.st. Warszawy ogłosił dotychczas cztery konkursy dla przedsiębiorców oferujące dofinansowania miejsc w żłobkach ze środków budżetowych, z których dwa zostały już rozstrzygnięte. Co ciekawe, wszystkie artykuły zawierające ogłoszenia opatrzone są tytułem „więcej miejsc w żłobkach”. Schemat finansowania miejsc zakłada miesięczną wysokość dofinansowania jednego miejsca w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna wynoszącą 1400 zł miesięcznie w każdym roku kalendarzowym realizacji zadania, przy czym koszty wyżywienia ponoszą rodzice.

  1. Pierwszy konkurs w ramach projektu „bezpłatne żłobki”

Pierwszy z konkursów dla przedsiębiorców p.t. „Organizacja opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 w formie żłobka, klubu dziecięcego oraz dziennego opiekuna na terenie m.st. Warszawy”[7] został ogłoszony 4 kwietnia 2019 r. W treści ogłoszenia konkursowego[8] znajduje się informacja, że na realizację przeznacza się 252 mln zł, celem dofinansowania do maksymalnie 5 000 miejsc w żłobkach na przestrzeni lat 2019-2022.

Wyniki oraz listę podmiotów zakwalifikowanych do dofinansowania w ramach pierwszego z konkursów opublikowano 13 czerwca[9]. Według zarządzenia o wynikach konkursu[10] na dotacje na realizację projektu w latach 2019-2022 przeznaczono łącznie niecałe 77 mln zł. Kwota znacznie odbiegająca od tej z ogłoszenia konkursowego (stanowi zaledwie 30%) wynika z zaskakująco niskiej liczby dofinansowanych miejsc – jest to niecałe 1600 przy limicie określonym wcześniej na 5000. Wśród 68 dofinansowanych placówek znalazło się 29 żłobków, 7 klubów dziecięcych oraz 32 punkty opieki dziennej, przy czym zdecydowana większość wykupionych miejsc znajduje się w żłobkach.

Zgodnie z listą podmiotów[11] oraz wykazem placówek zakwalifikowanych do dofinansowania[12], liczba miejsc dofinansowanych od września 2019 r. wynosi 1357, a liczba miejsc wykupionych od września 2020 r. – 1597. Rodzi się pytanie, czy „liczba miejsc dofinansowanych od września 2019” jest liczbą miejsc, które istniały w placówce jeszcze przed przyznaniem środków z budżetu miasta. Zgodnie z § 4 pkt. 1 ogłoszenia konkursowego „realizacja zadania musi obejmować wszystkie wolne miejsca organizacyjne przeznaczone dla dzieci, którymi dysponuje placówka na dzień przystąpienia do konkursu. Dzieci rodziców, którzy mają podpisane umowy z placówką na dzień przystąpienia do konkursu uczęszczają do placówki na warunkach ustalonych z właścicielem żłobka do dnia 31.08.2020 r. Wszystkie miejsca organizacyjne muszą zostać udostępnione do 01.09.2020 r”[13]. Implikuje to, iż w ramach konkursu miasto wykupiło 1597 miejsc w placówkach publicznych, nie tworząc miejsc nowych – 1357 dofinansowywanych jest od września 2019, a pozostałe 230 miejsc zwolni się w roku następnym. Ponadto, zgodnie z zapisem § 4 pkt. 1 ogłoszenia konkursowego, placówki, które zakwalifikowały się do dofinansowania z budżetu miasta są zobowiązane udostępnić wszystkie miejsca organizacyjne będące w ich ofercie, co w praktyce prowadzi do wypowiedzenia już podpisanych umów z rodzicami, którzy preferowali posyłanie swoich dzieci do placówek prywatnych.

​​​​​​​2. Konkurs II – „promesa na duży żłobek”

Kolejnym projektem mającym realizować zadanie zwiększenia ilości miejsc w żłobkach, ogłoszonym przez warszawski urząd miasta 6 czerwca tego samego roku, jest konkurs pt. „Promesa na duży żłobek”[14], którego głównym założeniem jest organizacja opieki na terenie m.st. Warszawy dla maksymalnie 1500 dzieci wyłącznie w formie żłobka, z wykluczeniem klubów dziecięcych i punktów opieki dziennej. Konkurs przeznaczony jest dla właścicieli dużych żłobków oraz przedsiębiorców planujących takie żłobki założyć do 31 października 2019. „Duży” żłobek jest definiowany jako placówka oferująca co najmniej 70 miejsc organizacyjnych. Założenie konkursu wyklucza zatem z dofinansowania nie tylko kluby dziecięce oraz placówki opieki dziennej, ale również żłobki o mniejszej ilości miejsc niż 70.

Zgodnie z treścią ogłoszenia konkursowego, środki przeznaczone na realizację tego zadania w latach 2019-2024 wynoszą 126 mln zł[15]. Co więcej, na stronie dedykowanej drugiemu konkursowi widnieje adnotacja informująca, że „do 2024 r. miasto przeznaczy na wykup miejsc w ramach konkursów 252 mln zł”[16]. Sprawia to, że kwota planowana do wykorzystania w drugim konkursie stanowi dokładnie połowę wszystkich środków jakie miasto planuje przeznaczyć na realizację projektu. Ponadto, 252 mln zł są w rzeczywistości kwotą jaka miała zostać wydana w pierwszym konkursie. W świetle wyników pierwszego konkursu – czyli zredukowania zarówno wydanej kwoty jak i liczby dofinansowanych miejsc do 1/3 pierwotnego planu – można wnioskować, że ratusz postanowił podzielić dofinansowanie na kilka konkursów. Trzeba jednak zaznaczyć, że zakres czasowy pierwszego ogłoszonego konkursu obejmował lata 2019-2022. Tymczasem aktualnie czytamy, iż miasto wyda tą samą kwotę do 2024 r. Inwestycja została więc nie tylko rozłożona na kilka odrębnych konkursów ofert, ale też znacznie rozciągnięta w czasie. Wydłużenie 3-letniego okresu inwestycji do 5 lat jest w istocie zmniejszeniem dotacji.

Ogłoszenie wyników konkursu „Promesa na duży żłobek”, które miało miejsce 18 lipca 2019 roku[17], budzi kolejne wątpliwości. Na liście podmiotów zakwalifikowanych do dofinansowania[18] znajduje się 10 wybranych ofert[19], łącznie mających zapewnić 1500 miejsc w żłobkach, przy czym brakuje informacji, jaką część spośród dofinansowanych miejsc stanowią te już istniejące. Łączna suma planowanego dofinansowania w latach 2019-2024 wynosi 124 mln zł, co nie odbiega znacznie od planowanej kwoty.

Kolejnym zaskoczeniem jest fakt, iż na liście podmiotów zakwalifikowanych do dofinansowania pośród oferentów znajduje się firma budowlana Ireneusz Malewicz J&M Engineers z siedzibą w Chełmie. Wśród kodów PKD firmy J&M Engineers, obok takich działalności jak roboty związane z budową dróg i autostrad (42.11.Z), roboty związane z budową mostów i tuneli (42.13.Z) czy wykonywanie instalacji wodno-kanalizacyjnych, cieplnych, gazowych i klimatyzacyjnych (43.22.Z) zaskakuje obecność kodu wskazującego na placówki wychowania przedszkolnego (85.10.Z) oraz opiekę dzienną nad dziećmi (88.91.Z)[20]. Natomiast według innego opisu usług świadczonych przez firmę, wykonuje ona jedynie „kompleksowe projekty architektoniczno-budowlane z uwzględnieniem uzbrojenia terenu, przyłącza wody, kanalizacji, gazu i energii elektrycznej oraz indywidualne projekty zjazdu na działkę z dróg publicznych”[21]. Jednak nawet jeżeli firma posiada kompetencje niezbędne do budowy specjalistycznej placówki przeznaczonej do użytku przez dzieci do lat 3, nie jest jasnym powód jej znalezienia się wśród zwycięzców konkursu – dofinansowanie z urzędu m.st. Warszawy nie obejmuje kosztów budowy placówki, ale wykup miejsc, w wysokości 1400 zł miesięcznie od każdego dziecka w każdym roku realizacji zadania.

Ponadto, zgodnie z ogłoszeniem konkursowym „podmioty przystępujące do konkursu nie muszą być zarejestrowane w formie żłobka na dzień składania oferty”. Jednak jak czytamy dalej „brak wpisu do Rejestru żłobków i klubów dziecięcych prowadzonym przez Prezydenta m.st. Warszawy w terminie do dnia 20 grudnia 2019 roku uniemożliwia zawarcie umowy z m.st. Warszawą”. Aby spełnić warunki ogłoszenia firma musi więc zająć się organizacją opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 oraz zostać zarejestrowana jako żłobek.

Konstrukcja konkursu, skierowanego wyłącznie do żłobków oferujących najmniej 70 miejsc, z góry zakłada dyskryminację punktów opieki dziennej i klubów dziecięcych oraz małych żłobków. Jeszcze bardziej jawne niż w pierwszym konkursie staje się preferowanie placówek oferujących opiekę o zmasowanym charakterze nad formy bardziej indywidualne. Efekt ten dodatkowo potęguje kwota przyznana na dofinansowania dwukrotnie wyższa niż w pierwszym miejskim konkursie ofert ogłoszonym w ramach akcji „więcej miejsc w żłobkach”.

​​​​​​​3. Konkurs III – „żłobek blisko domu”

Trzecim konkursem ogłoszonym w ramach realizacji programu „Warszawa dla najmłodszych” jest przetarg pt. „Żłobek blisko domu”[22], będący odpowiedzią na postulaty rodziców, którzy mieszkają w dzielnicach sąsiadujących z gminami ościennymi, a w przeważającej części oparty na identycznych zasadach co dwa poprzedzające go przetargi. Zgodnie z ogłoszeniem konkursowym „głównym założeniem konkursu jest organizacja opieki na terenie m.st. Warszawy i gmin ościennych znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie m.st. Warszawy dla maksymalnie 2500 dzieci zamieszkałych na terenie m.st. Warszawy” z uwzględnieniem nie tylko żłobków, ale też klubów dziecięcych lub dziennych opiekunów[23], a jako miejsce realizacji zadania wymienione jest Miasto Stołeczne Warszawa oraz wszystkie gminy ościenne[24].

Mimo objęcia finansowaniem ośrodków znajdujących się również na terenie gmin bezpośrednio sąsiadujących z miastem, odbiorcami projektu są w dalszym ciągu jedynie rodzice i opiekunowie z dziećmi w wieku do lat 3 mieszkający na terenie m.st. Warszawy. Koncepcja ta jest potencjalnie atrakcyjna dla rodzin mieszkających na peryferiach, które oddając dziecko do żłobka na terenie ościennej gminy miałyby krótszy dystans do pokonania niż jadąc do centrum. Niemniej jednak, pomysł oddawania dzieci do żłobków poza miastem jest praktyczny jedynie dla rodziców pracujących poza Warszawą, którzy taki żłobek mijaliby po drodze. Dowożenie dziecka do żłobka znajdującego się za miastem i następnie wracanie do Warszawy, a w szczególności do centrum, bardzo wydłużałoby czas podróży, dodatkowo zwiększając natężenie ruchu w godzinach szczytu. Oprócz tego, wśród kryteriów wyboru podmiotów do dofinansowania znaleźć można również subiektywny wymóg, jakim jest „położenie żłobka, klubu dziecięcego lub dziennego opiekuna w dogodnym obszarze komunikacyjnym”[25]. Łatwo jest manipulować takim stwierdzeniem - dogodność lokalizacji wszak zależy od początkowego punktu odniesienia.

​​​​​​​​​​​​​​4. Konkurs IV – druga edycja przetargu „promesa na duży żłobek”

Wynikom konkursu „Promesa na duży żłobek” dnia 18 lipca 2019 r. towarzyszyło ogłoszenie kolejnego konkursu na identycznych zasadach o takim samym tytule[26], adresowanego do podmiotów prowadzących lub chcących uruchomić nowe, duże żłobki[27]. Oznacza to, że aż dwa spośród czterech przytoczonych konkursów dotyczy jedynie żłobków posiadających co najmniej 70 miejsc organizacyjnych, co jest bez wątpliwości przejawem faworyzowania większych placówek. Nacisk kładziony na promowanie dużych placówek opiekuńczych jeszcze bardziej uwypukla wielkość środków przeznaczonych na realizację tego zadania o wysokości 124 mln zł – kwota ta jest niemalże taka sama jak w przypadku pierwszej edycji konkursu.

III Zastrzeżenia do programu „bezpłatne żłobki” i jego realizacji

  1. Program miejski a faworyzowanie dużych placówek

Całokształt dotychczasowej realizacji projektu charakteryzuje się uprzywilejowaniem dużych żłobków względem pozostałych typów placówek opiekuńczych. Szczególnie rażący jest fakt skierowania aż dwóch, osobnych konkursów pt. „Promesa na duży żłobek” wyłącznie do właścicieli placówek oferujących co najmniej 70 miejsc, przy jednoczesnym zachęcaniu przedsiębiorców do tworzenia kolejnych „dużych” żłobków. Urząd miasta zawęża w ten sposób możliwości wyboru rodziców – zwiększa liczbę miejsc dostępnych w żłobkach, kierując w ich stronę strumień publicznych pieniędzy (tak, by mogły być darmowe) nie oglądając się na faktyczne preferencje rodziców. W rezultacie mamy do czynienia z dyskryminowaniem małych ośrodków, jakimi są kluby dziecięce i opiekunowie dzienni, choć to właśnie one, ze względu na małe grupy oraz możliwość indywidualnego podejścia do każdego podopiecznego, są w stanie zapewnić dzieciom opiekę w warunkach bardziej zbliżonych do warunków domowych, czyli tych najkorzystniejszych dla prawidłowego rozwoju dziecka. Również wśród opinii publicznej pojawiają się głosy, że duże placówki nie są odpowiednim miejscem dla tak małych dzieci. Część rodziców rezygnuje z posyłania dzieci do największych żłobków, w których odczuwa się brak bliskiego kontaktu z opiekunem, a dzieci przebywają w hałaśliwych przestrzeniach – przytłaczająco wielkich względem nich samych.

Warto zwrócić również uwagę na kryteria według których placówki są selekcjonowane. W każdym z wymienionych ogłoszeń konkursowych – oprócz kwestii oczywistych, takich jak właściwe warunki lokalowe czy wykwalifikowana kadra, posiadająca doświadczenie w pracy z dziećmi do lat 3 – widnieje zapis o dostosowaniu godzin pracy placówki do potrzeb wszystkich zainteresowanych, braku dofinansowania na funkcjonowanie placówki z innych źródeł (na dzień podpisania umowy) oraz różnorodności grup wiekowych. Ponadto, wymienione są następujące „oczekiwane wskaźniki realizacji zadania”: liczba miejsc organizacyjnych w placówce, liczba zatrudnionych opiekunów w placówce oraz liczba różnorodnych zajęć dla dzieci. Powyższy zapis można interpretować w sposób korzystny dla placówek oferujących większą ilość miejsc. W szczególności kryterium „różnorodności grup wiekowych” może okazać się wymogiem trudnym do spełnienia dla małych ośrodków opieki, jakimi są kluby dziecięce oraz punkty opieki dziennej. W klubach dziecięcych liczba miejsc nie może być większa niż 30[28], podczas gdy jeden opiekun dzienny może opiekować się maksymalnie 5-ciorgiem – w przypadku samodzielnego działania – lub 8-giem dzieci, za zgodą wszystkich rodziców dzieci uczęszczających do punktu dziennego opiekuna i przy pomocy jednego rodzica lub wolontariusza[29]. Co ciekawe, podczas gdy postulowana w konkursach „różnorodność grup wiekowych” zakłada ich rozdzielenie, aktualnie coraz popularniejsze stają się metody wychowawcze promujące model edukacji mieszanej – praktykowane w placówkach Montessori i w edukacji waldorfskiej. Zdaniem niektórych pedagogów mieszane grupy wiekowe przynoszą dzieciom szereg korzyści, wynikających w gruncie rzeczy z naśladowania środowiska rodzinnego. W grupie takiej młodsze dzieci, przyglądając się starszym kolegom, szybciej się rozwijają, zdobywają nowe umiejętności i osiągają samodzielność – natomiast starsze uczą się odpowiedzialności i zrozumienia zajmując się dziećmi młodszymi.

  1. Program miejski a upaństwowienie rynku żłobków

Mimo pierwotnych deklaracji prezydenta Warszawy o planie stworzenia nowych miejsc w żłobkach, aktualnie obserwuje się raczej proces upaństwawiania prywatnych placówek. Już sama nazwa programu jest więc myląca, ponieważ nie następuje proces tworzenia większej liczby miejsc, a ich translokacji z sektora prywatnego do publicznego.

W ramach konkursów miejskich kierowanych do właścicieli placówek niepublicznych, miejsca w tychże placówkach są wykupywane i udostępniane na zasadach działania placówek publicznych.  Miasto zapewnia w takim przypadku dofinansowanie w wysokości 1400 zł od każdego miejsca organizacyjnego w placówce, a rodzice ponoszą jedynie koszty wyżywienia. Niepubliczne placówki oczywiście w dalszym ciągu pozostają podmiotami niezależnymi, jednak w czasie określonym w umowie zawartej z urzędem miasta na podstawie konkursu, nie utrzymują się z dochodu uzyskanego wskutek świadczonych usług, ale ze środków publicznych z budżetu m.st. Warszawy zapewnionych im przez urząd miasta.

Warto dodać, iż zapis identyczny jak przytoczony w rozdziale II.1. analizy § 4 pkt. 1 ogłoszenia konkursowego z dnia 4 kwietnia 2019 r. znajduje się w każdym z opisanych dalej ogłoszeń konkursowych w ramach projektu „bezpłatne żłobki”. Zgodnie więc z treścią ogłoszeń konkursowych, wszystkie miejsca będące w ofercie placówek, które zostały zakwalifikowane do dofinansowania, muszą zostać udostępnione przed wyznaczonym terminem. Nieodzownie prowadzi to do pozbawienia placówki charakteru realnie prywatnego, a w ekstremalnych przypadkach doprowadzić może do wypowiadania umów podpisanych z rodzicami.

Zatem na chwilę obecną nie powstały żadne nowe miejsca w żłobkach i nie powstaną one również wskutek dwóch nierozstrzygniętych jeszcze konkursów. Na marginesie warto też dodać, że proces upaństwawiania prywatnych przedsiębiorstw – proces kolektywizacji – przypomina powrót do mechanizmów gospodarki centralnie planowanej, tudzież polityki państwa socjalnego. Jednostki rządowe i samorządowe decydują w takim schemacie, jakie usługi mają być świadczone i po jakiej cenie, jednocześnie ograniczając pulę produktów i usług, w ramach której konsumenci mogą dokonywać wyborów. W przypadku programu „Warszawa dla najmłodszych” warszawscy rodzice wciąż mogą decydować się na te formy opieki nad dziećmi do lat 3, które nie są sponsorowane przez ratusz, jednak zmniejszenie kosztu opieki żłobkowej niemalże do zera w praktyce wyklucza alternatywne możliwości.

  1. Program miejski a potrzeby i oczekiwania rodziców

„Warszawa dla najmłodszych” już z założenia jest programem fragmentarycznym, brak w nim uwzględnienia alternatywnych form opieki nad dziećmi do lat 3, jakimi są instytucja niani, wsparcie ze strony rodziny i znajomych, np. dziadków, którzy gotowi są poświęcać swój czas na opiekę nad wnukami, lub osobista opieka nad dzieckiem. Według badania Postawy matek małych dzieci wobec rozwoju i form opieki nad małymi dziećmi[30], 85% polskich matek najchętniej powierzyłoby stałą opiekę nad dzieckiem opiekunce spośród najbliższej rodziny i przyjaciół, o ile same nie mogłyby sprawować opieki. Jednocześnie ponad połowa badanych (52 proc.) w ogóle nie chciałaby posłać dziecka do żłobka. Co więcej, badania przeprowadzone przez IPSOS w lutym 2017 r. na zlecenie Instytutu Ordo Iuris pokazały, że prawie 61 proc. Polaków jest zdania, że rodzice powinni mieć wybór, na jaką formę opieki nad dzieckiem zostaną przeznaczone środki publiczne. Niecałe 14 proc. ankietowanych uważa, że władze publiczne powinny finansować tylko żłobki. Z tego prostego powodu projekt nie obejmuje większości rodziców, którzy wolą zapewnić swoim dzieciom inne formy opieki niż te promowane w programie miejskim „Warszawa dla najmłodszych”.

Inną formą zorganizowanej opieki pominiętą przez ratusz są kluby rodzicielskie – organizacje wspierające rozwój rodziny, odpowiedzialne rodzicielstwo i budowanie relacji rodziców z dziećmi poprzez różne zajęcia i spotkania. Bardzo dobrze obrazuje to przykład Warszawskiej Fundacji „Sto Pociech”, która oferuje rodzinom ciekawe możliwości wspólnego spędzania czasu, wiele rozwijających zajęć dla dzieci oraz warsztatów dla ich rodziców. Przez 12 lat swojej działalności była doceniania przez miasto i otrzymywała od niego dotacje, dzięki którym rodzice ponosili za udział w zajęciach niewielkie opłaty. Jednak w roku 2019, co jest notabene zbieżne w czasie z ogłoszeniem i początkiem realizacji programu miejskiego „Warszawa dla najmłodszych”, fundacja nie otrzymała dofinansowania na żaden ze złożonych projektów.

Wielu rodziców decyduje się na opiekę w formie żłobka ze względu na znacznie mniejszy koszt niż w przypadku indywidualnej opieki, choć wolałaby tego uniknąć. Ingerencja miasta, w postaci zasadniczego zwiększenia dostępności żłobków jeszcze bardziej pogłębia ten dysonans. Z uwagi na fakt, że w wyniku działań podjętych przez urząd miasta koszt posłania dziecka do żłobka zostaje zredukowany niemalże do zera, a koszt m.in. zatrudnienia niani pozostaje bez zmian, prawdopodobieństwo wyboru tej drugiej opcji przez rodziny mniej zamożne lub wielodzietne drastycznie maleje – i nie jest to równoznaczne z zadowoleniem rodziców z takiego stanu rzeczy. Przekonanie prezydenta m.st. Warszawy o potrzebie umieszczenia wszystkich warszawskich dzieci w żłobkach zdecydowanie wymaga weryfikacji względem rzeczywistego zapotrzebowania mieszkańców.

  1. Program miejski a prawidłowy rozwój emocjonalny i społeczny dziecka

Najważniejszym czynnikiem prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka w okresie niemowlęcym i wczesnodziecięcym jest wytworzenie z jednym, stałym opiekunem więzi zapewniającej poczucie bezpieczeństwa – dlatego zaleca się aby mama była głównym opiekunem dziecka przed ukończeniem trzeciego roku życia przez dziecko[31]. Odwrotny wpływ na rozwój dziecka ma długotrwałe przebywanie pod opieką instytucjonalną jaką jest żłobek. Bardzo duże grupy w stosunku do liczby opiekunów nie sprzyjają tworzeniu bliskich relacji, a ewentualny brak uwagi i poczucie odtrącenia mogą wręcz wywoływać u dzieci bardzo duży stres. Obrazuje to m.in. badanie dotyczące poziomu kortyzolu, tzw. hormonu stresu, u dzieci oddawanych do żłobka w porównaniu z dziećmi pozostającymi w domu. W warunkach naturalnych kortyzol wydzielany jest w momencie przebudzenia i opada z upływem dnia, natomiast w przypadku dzieci przebywających pod opieką instytucjonalną poziom kortyzolu jest znacznie podwyższony od późnego ranka do popołudnia, aby opaść dopiero wieczorem – gdy dziecko znajdzie się znów pod opieką rodziców. Ten problem nie występuje, oprócz sytuacji gdy opiekę sprawują rodzice, także w przypadku dzieci pozostających w domu pod opieką niani. Poświęca ona dziecku całą swoją uwagę, co pozwala wejść w bliską, bezpieczną więź, nie wywołując u podopiecznego podwyższenia poziomu stresu[32].

Podwyższony poziom kortyzolu u dzieci w wieku 16-24 miesiąca życia w opiece żłobkowej potwierdziły badania przeprowadzone w 2010 r.[33] Zdaniem autorów, jest to ważny krok w wyjaśnianiu występowania i znaczenia wpływu opieki żłobkowej na funkcjonowanie neuroendokrynne, szczególnie biorąc pod uwagę, że chroniczna aktywacja systemu podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowego jest związana z ryzykiem upośledzenia poznawczego oraz osłabieniem systemu odpornościowego. Przy czym warto zwrócić uwagę, że waga wyników badań dot. poziomu kortyzolu u dzieci wynika z faktu, że są one bardziej obiektywne i weryfikowalne od tych opierających się na raportowaniu rozwoju emocjonalnego dziecka przez opiekunów lub wychowawców.

Tymczasem Rafał Trzaskowski deklaruje: „w ciągu 5 lat tej kadencji chcemy dokonać absolutnej rewolucji, chcemy, aby liczba dzieci, które chodzą do żłobka była jak największa. Celujemy w standard, jaki oferują najbardziej zaawansowane państwa w Europie, państwa skandynawskie”[34]. W krajach skandynawskich, przywołanych jako model dla Polski, liczba dzieci uczęszczających do żłobka jest o wiele wyższa od średniej krajów OECD. Według danych OECD Family Database na 2016 rok, odsetek dzieci w wieku żłobkowym (wg. podziału wprowadzonego w badaniach jest to przedział 0-2 lata) korzystających z opieki instytucjonalnej wynosi 51% w Szwecji, a w Norwegii 52%. Najwyższą wartością tego wskaźnika odznacza się Dania, bo pod opiekę instytucjonalną oddawanych jest tam aż 70,5% dzieci w wieku 0-2 lata. Tymczasem średnia krajów OECD wynosi zaledwie 33%. Dążenie do osiągnięcia poziomu wskaźnika użłobkowienia, jaki cechuje kraje skandynawskie, wydaje się bezpodstawne. Nie wiadomo, co według Prezydenta m.st. Warszawy oznacza de facto określenie „najbardziej zaawansowane państwa w Europie”. Poziom wzrostu gospodarczego czy rozwoju technologicznego danego państwa nie uzasadnia samoistnie wzorowania się na nim w kwestiach polityki społecznej. Nie przedstawiono żadnych danych empirycznych, dowodzących, że wysoki wskaźnik użłobkowienia jest czynnikiem korzystnym dla gospodarki. Ponadto, brakuje dowodów na to, jakoby chodzenie do żłobka miało pozytywny wpływ na rozwój emocjonalny i społeczny dziecka. Należy zauważyć zatem, iż podjęte przez władze miasta przedsięwzięcie nie zostało rozważnie i rzetelnie uzasadnione.

Zaskakujący jest fakt, że Prezydent m.st. Warszawy całkowicie zignorował list otwarty kilkudziesięciu polskich ekspertów (psychologów, pedagogów, terapeutów, lekarzy) skierowany do Prezesa Rady Ministrów oraz polskich parlamentarzystów[35]. Wyrazili oni swoje zaniepokojenie faworyzowaniem przez władze publiczne żłobków – jako najbardziej pożądanej formy opieki nad dziećmi do 3 r.ż.. Ich zastrzeżenia obejmowały m.in. niedostosowanie przepisów ustawowych regulujących formy opieki nad małymi dziećmi do aktualnej wiedzy na temat rozwoju i potrzeb dzieci oraz pominięcie przez władze publiczne opieki osobistej rodziców, kluczowej dla prawidłowego rozwoju dziecka.

IV Podsumowanie

Konkludując, należy stwierdzić, iż program miejski mający na celu zapewnienie przez Urząd Miasta na terenie m.st. Warszawy opieki nad dziećmi do lat 3 rodzi wiele zastrzeżeń. Są to zastrzeżenia dotyczące zarówno dotychczasowej realizacji postulatów programu, jak i samych założeń leżących u jego podstaw i uzasadniających jego wprowadzenie.

  1. Dotychczasowa realizacja programu na drodze konkursów ofert charakteryzuje się stronniczością objawiającą się w promowaniu dużych placówek opiekuńczych kosztem małych ośrodków. Spośród trzech typów placówek opiekuńczych, ujętych jako docelowi adresaci projektu, widocznie faworyzowana jest instytucja żłobka, na której promowanie kładzie się w ramach wdrażania postulatów projektu szczególny nacisk. Aż dwa z czterech konkursów kierowanych jest wyłącznie do żłobków oferujących najmniej 70 miejsc organizacyjnych.
  2. Ratusz, zmieniając rok zakończenia inwestycji w rozwój placówek opiekuńczych z roku 2022 do 2024, wydłużył całkowity zakres czasowy realizacji programu z 3 do 5 lat, w rzeczywistości znacznie zmniejszając wartość dotacji.
  3. Ratusz wprowadza niemałe zamieszanie w kwestii dofinansowania. Początkowo w pierwszym konkursie miało zostać wydane 252 mln zł na wykup 5000 miejsc – zostało jednak przyznane niecałe 77 mln dotacji, przeznaczone na zaledwie 1600 miejsc organizacyjnych. Urząd miasta ogłosił kolejne trzy konkursy, mające na celu wykup miejsc w całkowitej liczbie przekraczającej 5000. Dodając do tego różne zakresy czasowe konkursów, ostatecznie plany ratusza są wciąż niejasne.
  4. W ramach dotychczas ogłoszonych konkursów – notabene opatrzonych hasłem „więcej miejsc w żłobkach” – nie powstają żadne nowe miejsca, lecz miejsca już istniejące w żłobkach niepublicznych są wykupywane i udostępniane bezpłatnie na zasadach działania placówek publicznych. Nie są więc w pełni realizowane postulaty programu, a co więcej, mamy do czynienia z upaństwowieniem sektora żłobkowego.
  5. Program obejmuje jedynie trzy formy opieki nad dziećmi do lat 3, nie uwzględniając instytucji niani oraz udzielania wsparcia rodzicom podejmujących się samodzielnej opieki nad dzieckiem – promowana jest natomiast opieka instytucjonalna.
  6.  Projekt promuje formy opieki nad dziećmi, które przynoszą dzieciom wątpliwe korzyści i budzą zastrzeżenia ze strony rodziców. Na pierwszym miejscu została więc postawiona ekonomiczność rozwiązania, a nie dobro dzieci i zapewnienie im przyjaznych warunków, właściwych do prawidłowego rozwoju,
  7. Program miejski „Warszawa dla najmłodszych” został stworzony i wdrożony z pominięciem konsultacji społecznych z rodzicami. Nie rozpoznano zatem rzeczywistych potrzeb i preferencji dot. form opieki nad małymi dziećmi rodziców, których de facto program bezpośrednio dotyczy.

Autorzy: adw. Rafał Dorosiński, Gabriela Szewczuk

 

 

[1] M. Łań, „Warszawa dla najmłodszych” – miejski program wspierania rodzin, 13 lutego 2019, https://www.um.warszawa.pl/aktualnosci/warszawa-dla-najm-odszych-miejski-program-wspierania-rodzin, dostęp: 10 lipca 2019.

[2] Filar obejmuje dofinansowanie szczepień dla dzieci oraz kobiet w ciąży.

[3] Filar obejmuje bezpłatne szkoły rodzenia, dofinansowania zabiegów in vitro oraz podwyższenie standardów opieki okołoporodowej w warszawskich szpitalach.

[4] M. Łań, „Warszawa dla najmłodszych” – miejski program wspierania rodzin, 13 lutego 2019, https://www.um.warszawa.pl/aktualnosci/warszawa-dla-najm-odszych-miejski-program-wspierania-rodzin, dostęp: 10 lipca 2019.

[5] M. Łań, „Warszawa dla najmłodszych” – miejski program wspierania rodzin, 13 lutego 2019, https://www.um.warszawa.pl/aktualnosci/warszawa-dla-najm-odszych-miejski-program-wspierania-rodzin, dostęp: 10 lipca 2019.

[6] Statystyczne Vademecum Samorządowca 2018, Urząd Statystyczny w Warszawie, Warszawa 2018, str. 3, https://warszawa.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_mazowieckie/portrety_miast/miasto_warszawa.pdf, dostęp: 10 lipca 2019.

[7] Więcej miejsc w żłobkach – konkurs dla przedsiębiorców, Urząd m.st. Warszawy, 4 kwietnia 2019 r., https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/wi-cej-miejsc-w-obkach-konkurs-dla-przedsi-biorc-w, dostęp: 12 lipca 2019.

[8] Załącznik nr 1 do zarządzenia nr 585/2019 Prezydenta m.st. Warszawy z dnia 3 kwietnia 2019 r., str. 1, https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/sites/warszawarodzinna.um.warszawa.pl/files/zal_ogloszenie_konkursowe.doc, dostęp: 12 lipca 2019.

[9] Więcej miejsc w żłobkach – wyniki pierwszego konkursu dla przedsiębiorców, Urząd m.st. Warszawy, 13 czerwca 2019 r., https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/wi-cej-miejsc-w-obkach-wyniki-pierwszego-konkursu-dla-przedsi-biorc-w, dostęp: 12 lipca 2019.

[10] Zarządzenie Nr 998/2019 Prezydenta m.st. Warszawy z dnia 12 czerwca 2019 r., https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/sites/warszawarodzinna.um.warszawa.pl/files/zarzadzenie_0998_1206.doc, dostęp: 12 lipca 2019.

[11] Załącznik do zarządzenia nr 998/2019 Prezydenta m.st. Warszawy z dnia 12.06.2019 r., https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/sites/warszawarodzinna.um.warszawa.pl/files/zalacznik_0998_1206zal.doc, dostęp: 12 lipca 2019.

[12]  Wykaz placówek zakwalifikowanych do dofinansowania, https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/sites/warszawarodzinna.um.warszawa.pl/files/wykaz_placowek_zakwalifikowanych_do_dofinansowania.xls, dostęp: 12 lipca 2019.

[13] Załącznik nr 1 do zarządzenia nr 585/2019 Prezydenta m.st. Warszawy z dnia 3 kwietnia 2019 r., str. 3, https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/sites/warszawarodzinna.um.warszawa.pl/files/zal_ogloszenie_konkursowe.doc, dostęp: 12 lipca 2019.

[14] Więcej miejsc w żłobkach – konkurs „Promesa na duży żłobek”, Urząd m.st. Warszawy, 6 czerwca 2019 r., https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/wi-cej-miejsc-w-obkach-konkurs-promesa-na-du-y-obek, dostęp: 21 sierpnia 2019.

[15] Załącznik nr 1 do zarządzenia nr 976/2019 Prezydenta m.st. Warszawy z dnia 5 czerwca 2019 r., str. 3, https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/sites/warszawarodzinna.um.warszawa.pl/files/zal_ogloszenie_konkursowe.docx, dostęp: 21 sierpnia 2019.

[16] Więcej miejsc w żłobkach – konkurs „Promesa na duży żłobek”, Urząd m.st. Warszawy, 6 czerwca 2019 r., https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/wi-cej-miejsc-w-obkach-konkurs-promesa-na-du-y-obek, dostęp: 21 sierpnia 2019.

[17] Więcej miejsc w żłobkach – wyniki konkursu „Promesa na duży żłobek”, Urząd m.st. Warszawy, 19 lipca 2019 r., https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/wi-cej-miejsc-w-obkach-wyniki-konkursu-promesa-na-du-y-obek, dostęp: 6 sierpnia 2019.

[18] Załącznik do zarządzenia nr 1221/2019 Prezydenta m.st. Warszawy z dnia 18 lipca 2019 r., https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/sites/warszawarodzinna.um.warszawa.pl/files/zalacznik_1221_1807zal.doc, dostęp: 6 sierpnia 2019.

[19] Podmioty powtarzają się, do dofinansowania zakwalifikowało się sześciu różnych oferentów w 10 zgłoszonych ofertach.

[20] eGospodarka, http://www.firma.egospodarka.pl/raporty-o-firmach/firma,15100462,ireneusz-malewicz-j-m-engineers.html, dostęp: 6 sierpnia 2019.

[21] Arch-Projekty, https://www.arch-projekty.pl/jm-engineers-ireneusz-malewicz_i5938, dostęp: 6 sierpnia 2019.

[22] Więcej miejsc w żłobkach – konkurs „Żłobek blisko domu”, Urząd m.st. Warszawy,14 czerwca 2019 r., https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/wi-cej-miejsc-w-obkach-konkurs-obek-blisko-domu, dostęp: 12 lipca 2019.

[23] Załącznik nr 1 do zarządzenia nr 1000/2019 Prezydenta m.st. Warszawy z dnia 13 czerwca 2019 r., str. 2, https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/sites/warszawarodzinna.um.warszawa.pl/files/zal_ogloszenie_konkursowe_0.docx, dostęp: 12 lipca 2019.

[24] Tamże, str. 3.

[25] Tamże, str. 2.

[26] Więcej miejsc w żłobkach – wyniki konkursu „Promesa na duży żłobek”, Urząd m.st. Warszawy, 19 lipca 2019 r., https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/wi-cej-miejsc-w-obkach-wyniki-konkursu-promesa-na-du-y-obek, dostęp: 6 sierpnia 2019.

[27] Drugi konkurs dla przedsiębiorców „Promesa na duży żłobek”, Urząd m.st. Warszawy, 19 lipca 2019 r., https://warszawarodzinna.um.warszawa.pl/drugi-konkurs-dla-przedsi-biorc-w-promesa-na-du-y-obek, dostęp: 6 sierpnia 2019.

[28] Żłobek i klub dziecięcy, Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, https://www.gov.pl/web/rodzina/lobek-i-klub-dzieciecy, dostęp: 12 lipca 2019.

[29] Informacja dla Rodziców dotycząca Dziennego opiekuna, Zespół Żłobków m.st. Warszawy, http://ww

w.zlobki.waw.pl/aktualnosci.php?z=99&pid=25383, dostęp: 12 lipca 2019.

[30] Zrealizowanego przez MillwardBrown SMG/KRC na zlecenie Nutricia na próbie 734 matek dzieci w wieku 4–36 miesięcy. Badanie przeprowadzono między 30 maja a 24 czerwca 2011.

[31] Ainsworth M.D.S., Blehar M.C., Waters E., Wall S. (1978). Patterns of Attachment: A Psychological Study of the Situation. Hillsdale, New Jork: Lawrence Erlbaum Associates.

Bowlby, J. (1969/1982). Attachment and Loss: Volume 1. Attachment. Penguin Books.

Bretherton, I. The Origins of Attachment Theory: John Bowlby and Mary Ainsworth. Developmental Psychology, 1992;28: 759-775.

Cassidy, J., Shaver, Ph.,R. (1999). Handbook of Attachment. Theory, Research and Clinical Application. The Guilford Press.

Greenberg MT. Attachment and psychopathology in childhood. w: Cassidy J, Shaver Ph. R, red. (1999) Handbook of attachment. Theory, research and clinical applications. New York: The Guilford Press.

Goldberg S, MacKay-Soroka S, Rochester M. Affect, attachment and maternal responsiveness. Infant Behavior & Development 1994;17: 335–339.

Threvarten C. Emotions in infancy: regulations of contacts and relationships with parents. w: Schrerer K, Ekman P, red. (1994) Approaches to emotion. Hillsdale N. J.: Lawrence Earlbaum Associates.

Schore AN. The effects of a secure attachment relationship on right brain development, affect regulation and infant mental health. Infant Mental Health J. 2001; 22: 7–66.

[32] Dettling AC, Parker SW, Lane SK, Sebanc A, Gunnar MR. Quality of care and temperament determine whether cortisol levels rise over the day for children in full-day child care. Psychoneuroendocrinology. 2000; 25:819-836.

[33] Sumner MM, Bernard K, Dozier M. Young children's full-day patterns of cortisol production on child care days. "Archives of pediatrics & adolescent medicine" 2010, 164(6), s. 567–571.

[35] Psychologowie, pedagodzy i lekarze, List otwarty w sprawie opieki nad dziećmi do lat 3, 2018, https://ekai.pl/dokumenty/list-otwarty-w-sprawie-opieki-nad-dziecmi-do-lat-3/, dostęp: 21 sierpnia 2019.

Ochrona życia

Analiza projektu Paktu ONZ na rzecz Prawa do Rozwoju

· W Grupie Roboczej Rady Praw Człowieka ONZ trwają prace nad projektem nowego traktatu międzynarodowego - Paktu na rzecz Prawa do Rozwoju.

Czytaj Więcej

Rejestracja związków wyznaniowych w wybranych państwach europejskich

· Obowiązujące w polskim systemie prawnym regulacje umożliwiają z chwilą wpisu do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych nabycie szeregu uprawnień.  

· Liberalne rozwiązania mogą jednak zostać wykorzystane przez podmioty podszywające się pod związki wyznaniowe, które prowadzą działalność przestępczą.

Czytaj Więcej

Edukacja

Analiza projektowanych zmian w zakresie możliwości zadawania i oceniania prac domowych dla uczniów szkół podstawowych

· Kończy się etap konsultacji publicznych i opiniowania projektu rozporządzenia Ministra Edukacji zakładającego zakaz zadawania pisemnych i praktycznych prac domowych uczniom klas I-III.

· Z kolei w klasach IV-VIII pisemne i praktyczne prace domowe miałyby być zadawane wyłącznie „dla chętnych”, jednak uczeń nie mógłby otrzymać za nie oceny, nawet pozytywnej.

Czytaj Więcej

Edukacja

Ocena wybranych propozycji zmian w podstawie programowej

W związku z projektem zmian w podstawie programowej kształcenia ogólnego zaprezentowanym przez Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz ogłoszeniem trwających do dnia 19 lutego 2024 r. prekonsultacji w tym zakresie poniżej prezentujemy listę uwag i zastrzeżeń do wybranych propozycji zmian.

 

 

Autorzy poszczególnych uwag:

Czytaj Więcej