Powstrzymać falę samobójstw wśród młodzieży. Opinia Ordo Iuris dla ONZ

Adobe Stock

· Rada Praw Człowieka ONZ podczas 52. sesji przyjęła rezolucję w sprawie zdrowia psychicznego i praw człowieka.

· Rezolucja ta wzywa Wysokiego Komisarza Praw Człowieka do zorganizowania jednodniowych konsultacji i przygotowania kompleksowego raportu na temat wyzwań i najlepszych sposobów realizacji praw człowieka osób z niepełnosprawnością.

· Wysoki Komisarz ds. Praw Człowieka ma uwzględnić w swoim raporcie propozycje narzędzi politycznych do wdrażania perspektywy praw człowieka w zdrowiu psychicznym oraz przedstawić raport Radzie Praw Człowieka na 58. sesji.

· Instytut Ordo Iuris przygotował opinię w tej sprawie dla Biura Wysokiego Komisarza Praw Człowieka.

· Eksperci przedstawili polskie regulacje (w tym konstytucyjne) dotyczące ochrony osób niepełnosprawnych, podkreślając propozycje zmian zaprezentowane w raporcie Ordo Iuris „Jak systemowo wspierać osoby z niepełnosprawnościami? z 2020 roku”.

· W dokumencie wskazano także na trudności, które pojawiają się podczas wdrażania tych norm i polityk oraz przedstawiono przykłady dobrych praktyk, takich jak bon terapeutyczny i ulgi podatkowe.

· Eksperci Instytutu Ordo Iuris wskazali też na dane i działania rządu w zakresie zdrowia psychicznego i niepełnosprawności, a także prześledzili statystki dotyczące zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży.

· Pokazują one, że w ostatnich latach znacznie wzrósł odsetek prób samobójczych podejmowanych przez osoby małoletnie.

Dokument Ordo Iuris został skierowany w związku z zaproszeniem organizacji społecznych do udziału w konsultacjach dotyczących realizacji praw osób z niepełnosprawnościami i korzystających z usług ochrony zdrowia psychicznego. Eksperci Instytutu Ordo Iuris przenalizowali istniejące przepisy, wskazując, że obowiązek zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami szczególnej opieki zdrowotnej, pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej spoczywa na władzach publicznych i wynika nie tylko z mocy prawa międzynarodowego, ale także na podstawie przepisów art. 68 ust. 3 i art. 69 Konstytucji RP. Instytut zwrócił uwagę, że Polski system wsparcia osób z niepełnosprawnościami, ich rodzin oraz organizacji, które mają te osoby wspierać, mimo licznych reform i zapowiedzi zmian, wciąż nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Choć w ostatnich latach wprowadzono w nim kilka pozytywnych zmian, pozostaje on nadmiernie zbiurokratyzowany i pozbawiony ogólnej wizji. Propozycje naprawy tego stanu rzeczy zostały przedstawione w raporcie Instytutu Ordo Iuris „Jak systemowo wspierać osoby z niepełnosprawnościami?” z 2020 roku.

Instytut Ordo Iuris wskazał na trudności, które pojawiają się podczas wdrażania tych norm i polityk, oraz przedstawia przykłady dobrych praktyk. Należą do nich bon terapeutyczny i ulgi podatkowe. Eksperci zauważyli, że w obecnym stanie prawnym bon terapeutyczny jest instytucją nieznaną. Jego wprowadzenie byłoby jednak odpowiedzią na specyficzne potrzeby osób z niepełnosprawnościami.  Bon terapeutyczny mógłby być również wykorzystywany na usługi psychologiczne i wizyty u psychiatry.  Wprowadzenie bonu uzupełniłoby liczne formy wsparcia dla osób niepełnosprawnych oferowane przez władze publiczne. Formuła bonu jest jednak szersza i uwzględnia również inne osoby potrzebujące. Celem bonu terapeutycznego jest bowiem wsparcie nie tylko osób niepełnosprawnych, ale także chorych psychicznie i osób z problemami niedostosowania społecznego, które byłyby jego bezpośrednimi i głównymi beneficjentami. Analitycy Instytutu zaproponowali, żeby bon terapeutyczny obejmował zajęcia psychoedukacyjne, psychokorekcyjne, psychoprofilaktyczne, resocjalizacyjne, rewalidacyjne, rehabilitacyjno-terapeutyczne i psychoterapeutyczne. Wymienione zajęcia terapeutyczne mogłyby być prowadzone przez organizacje pozarządowe, posiadające status organizacji pożytku publicznego i prowadzące działalność statutową w sferze następujących zadań publicznych: działalność na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym; ochrona i promocja zdrowia; działalność na rzecz osób niepełnosprawnych; przeciwdziałanie uzależnieniom i patologiom społecznym; działalność na rzecz osób w wieku emerytalnym. 

W kwestii ulg podatkowych, eksperci Instytutu Ordo Iuris podkreślili, że obecne polskie przepisy podatkowe przewidują pewne preferencje dla osób niepełnosprawnych. W pierwszej kolejności wskazano na zwolnienia z opodatkowania niektórych kategorii dochodów, takich jak świadczenia z pomocy społecznej, zasiłki uzupełniające czy dodatki do rent rodzinnych. Drugi obszar preferencji podatkowych obejmuje ulgę rehabilitacyjną w podatku dochodowym od osób fizycznych, która pozwala na odliczenie od dochodu ściśle określonych kategorii wydatków związanych z pozostawaniem osobą niepełnosprawną.

Co do zasady brak jest jednak rozwiązań, które ściśle adresowałyby potrzeby niepełnosprawnych dzieci i ich rodzin. Wynika to z faktu, że ustawodawca kieruje swoją pomoc do ogółu osób niepełnosprawnych, nie uwzględniając specyficznych potrzeb dzieci i ich najbliższych.

Ordo Iuris zauważa, że istniejący system wsparcia podatkowego osób niepełnosprawnych wymaga ewolucji, a nie rewolucji. Konieczne jest bowiem jego rozwijanie i dostosowywanie do stale rosnących potrzeb społecznych, przy jednoczesnym jak najmniejszym obciążeniu budżetu państwa. Dlatego też zakres stosowania dodatkowych preferencji podatkowych powinien dotyczyć rodziców dzieci, u których zdiagnozowano choroby psychiczne. 

Instytut przywołał także badania WHO, według których na całym świecie 1 na 7 (14%) osób w wieku 10-19 lat doświadcza zaburzeń psychicznych, jednak pozostają one w dużej mierze nierozpoznane i nieleczone. Ochrona nastolatków przed chorobami psychicznymi, promowanie dobrostanu psychicznego oraz zapewnienie dostępu do opieki w zakresie zdrowia psychicznego mają kluczowe znaczenie dla ich zdrowia i dobrostanu w okresie dojrzewania i dorosłości. Według raportu „Zachowania samobójcze wśród dzieci i młodzieży. Raport za lata 2012-2021”, w ciągu roku (2021 vs. 2020) nastąpił 77-procentowy wzrost prób samobójczych i 19-procentowy wzrost zgonów w wyniku samobójstw. W 2020 roku było ich około 800, rok później - około 1400. Kolejne dwa lata przyniosły dalsze wzrosty - zarówno w 2022, jak i 2023 roku odnotowano ponad 2000 prób samobójczych wśród najmłodszych. Jak wskazują eksperci, średnio dwóch uczniów w każdej klasie liczącej 28 osób podjęło taką próbę. 10 stycznia 2020 r. Ministerstwo Zdrowia wprowadziło model opieki psychiatrycznej nad dziećmi i młodzieżą oparty na trzech poziomach referencyjności. Wprowadzony model ma na celu zapewnienie pomocy młodym pacjentom i ich rodzinom tak wcześnie, jak to możliwe i jak najbliżej domu. Zapobiega to pogarszaniu się stanu zdrowia psychicznego pacjenta i ewentualnej hospitalizacji na oddziale psychiatrycznym, co często jest trudnym doświadczeniem dla młodej osoby i jej rodziny. Instytut Ordo Iuris podkreśla, że jest to kierunek zmian zgodny z obecnymi trendami w projektowaniu systemów zdrowia psychicznego w innych krajach europejskich i zgodny z międzynarodowymi zaleceniami.

„Na arenie międzynarodowej podstawowym dokumentem odnoszącym się do zdrowia psychicznego jest Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób (MKB-11). Ten system klasyfikacji, opracowany przez Światową Organizację Zdrowia, służy do ujednolicenia diagnostyki zaburzeń psychicznych na całym świecie. Dzięki MKB-11, lekarze i badacze mogą porównywać dane i opracowywać skuteczniejsze metody leczenia. Kolejnym ważnym dokumentem jest Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych. Choć Konwencja ta dotyczy szerokiego spektrum niepełnosprawności, zawiera również przepisy odnoszące się do osób z zaburzeniami psychicznymi. Gwarantuje ona tym osobom prawo do zdrowia, w tym do opieki zdrowotnej, rehabilitacji i wsparcia społecznego. W Polsce kwestie zdrowia psychicznego są uregulowane w licznych aktach prawnych. Jednakże poza aspektem prawnym, ważnym elementem jest również podkreślenie konieczności zapewnienia godności i poszanowania praw osób z zaburzeniami psychicznymi” – zaznacza Julia Książek z Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris.