Rada Europy publikuje rekomendacje w sprawie zwalczania przestępstw z nienawiści

· We wtorek 7 maja Rada Europy przyjęła skierowane do swych państw członkowskich rekomendacje, dotyczące zwalczania przestępstw z nienawiści.

· Wśród rekomendacji RE możemy znaleźć zalecenia, zgodnie z którymi państwa członkowskie powinny wprowadzić szkolenia dotyczące przestępstw z nienawiści dla funkcjonariuszy policji, prokuratorów oraz sędziów.

· RE zaleca także wprowadzenie określonych rozwiązań prawo-karnych, ukierunkowanych na zwalczanie przestępstw z nienawiści.

Wprowadzenie

We wtorek 7 maja bieżącego roku Komitet Ministrów Rady Europy opublikował rekomendacje dotyczące zwalczania przestępstw z nienawiści. Celem dokumentu, w tym zawartych tam zasad i wytycznych, jest wspieranie państw członkowskich Rady Europy oraz innych zainteresowanych stron w opracowywaniu i wdrażaniu środków mających na celu zapobieganie jak i zwalczanie przestępstw z nienawiści w sposób kompleksowy oraz unikanie fragmentarycznego podejścia do tego typu problemów. W niniejszej publikacji zaprezentowano najważniejsze z wytycznych Komitetu Ministrów Rady Europy.

Preambuła

We wstępie twórcy dokumenty podkreślają m.in., że przestępstwa z nienawiści stanowią zagrożenie dla demokratycznych społeczeństw oraz dla praworządności, będąc jednocześnie atakiem na podstawowe zasady równości i godności ludzkiej. W ich ocenie jest to szczególnie poważna kategoria przestępstw, zagrażająca podstawowym prawom i wolnościom jednostek. W tym kontekście podkreśla się, iż nienawiść może przejawiać się w różnym stopniu dotkliwości, zaczynając od „codziennej stygmatyzacji i dyskryminacji”, aż po „przemoc, terroryzm, zbrodnie wojenne i ludobójstwa”. W preambule zaznacza się ponadto brak wiążącej międzynarodowej definicji przestępstw z nienawiści.

Definicja „przestępstw z nienawiści”

Na potrzeby dokumentu jego autorzy rozumieją pojęcie „przestępstwo z nienawiści” (hate crime) jako przestępstwo popełnione z „elementem nienawiści w oparciu o jedną lub więcej prawdziwych lub postrzeganych cech osobistych lub status”, podczas gdy:

a. „nienawiść” obejmuje stronniczość, uprzedzenie lub pogardę;

b. „cechy osobiste lub status” obejmują między innymi „rasę”, kolor skóry, język, religię, narodowość, pochodzenie narodowe lub etniczne, wiek, niepełnosprawność, płeć biologiczną (sex), płeć społeczno-kulturową (gender), orientację seksualną, tożsamość płciową (gender identity) i ekspresję płciową oraz cechy płciowe.

Co ciekawe, autorzy dokumentu podając definicję przestępstw z nienawiści umieszczają słowo „rasa” w cudzysłowie, jako że, jak wskazują, wszyscy ludzie należą do tego samego gatunku, a więc „Komitet Ministrów odrzuca, podobnie jak Europejska Komisja Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji, teorie oparte na istnieniu różnych ‘ras’”. Jednocześnie w tym samym punkcie twórcy rekomendacji zaznaczają, iż w przedmiotowym dokumencie „termin ‘rasa’ jest używany w celu zapewnienia, że osoby, które są ogólnie i błędnie postrzegane jako „należące do innej rasy, nie są wyłączone z ochrony przewidzianej przez ustawodawstwo i wdrażanie polityk zapobiegania i zwalczania przestępstw z nienawiści”. Warto także zwrócić uwagę, iż odnosząc się do płci, autorzy rekomendacji stosują dwa terminy -sex, oznaczający płeć biologiczną oraz nacechowanym ideologicznie pojęciem gender, oznaczającym płeć społeczno - kulturową. Taki zastosowanie dwóch sformułowań potwierdzają, iż twórcy przedmiotowego dokumentu zdają sobie sprawę z różnić występującymi pomiędzy tymi dwoma pojęciami oraz że gender będzie jedną z przesłanek dyskryminacyjnych.

Rekomendacje 

W dalszej części dokumentu zawarto rekomendacje, skierowane do państw członkowskich Rady Europy. Zaleca się tam m.in. opracowywanie, przyjmowanie i wdrażanie kompleksowej strategii, opartej na podejściu uwzględniającym i wrażliwym na płeć społeczno-kulturową (gender). W opinii twórców rekomendacji, państwa członkowskie powinny wprowadzić mechanizmy wsparcia dla osób dotkniętych przestępstwami z nienawiści, obejmującego wsparcie psychologiczne, medyczne, finansowe czy prawne, które uwzględnia „płeć społeczno-kulturową (gender), niepełnosprawność i inne cechy chronione”. Dalej stwierdza się, iż osoby piastujące stanowiska związane z władzą powinny dążyć do zapobiegania i zwalczania indywidualnych i instytucjonalnych uprzedzeń i dyskryminacji oraz wspierać „społeczeństwo włączające”, które promuje zasady praw człowieka.

Wsparcie ofiar

Wedle zaleceń Komitetu Ministrów Rady Europy, państwa członkowskie powinny zapewnić ofiarom przestępstw z nienawiści dostęp do ukierunkowanych, wyspecjalizowanych usług wsparcia, niezależnie od tego, czy takie doświadczenia wiktymizacji zostały zgłoszone policji. Państwa te powinny przyjąć holistyczne podejście do tworzenia wspierającego, wolnego od uprzedzeń, dostępnego, bezpiecznego i przyjaznego środowiska na wszystkich etapach procesu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, które odpowiednio uwzględnia potrzeby i prawa ofiary oraz jest wrażliwe i reaguje na płeć społeczno-kulturową (gender), niepełnosprawność i inne cechy chronione, wprowadzając określone rozwiązania. Wśród tych ostatnich raport wymienia m.in. szkolenie pracowników wymiaru sprawiedliwości, zapewnienie ofiarom skutecznej drogi zgłaszania przestępstw z nienawiści czy zapewnienie, że w wyniku zgłoszenia takiego przestępstwa nie zostaną wyciągnięte żadne negatywne konsekwencje -za przykład tej ostatniej propozycji podaje się „oddzielenie między zgłaszaniem przestępstw z nienawiści z jednej strony, a egzekwowaniem przepisów imigracyjnych z drugiej”.

Dalsze środki mające służyć wsparciu ofiar przestępstw z nienawiści, w opinii autorów raportu, powinny obejmować wsparcie psychologiczne i medyczne, pomoc prawną, w tym, w stosownych przypadkach, zapewnienie przedstawicielstwo procesowe.

Modele ustawodawcze i zakres przestępstw

Autorzy dokumentu zalecają, ażeby państwa członkowskie w odpowiedzi na przestępstwa z nienawiści wprowadziły określone rozwiązania prawno-karne. Wśród nich raport wymienia m.in. propozycje wprowadzenia ogólnego przepisu, który stanowi, że element nienawiści jest okolicznością obciążającą w przypadku wszystkich przestępstw przy wydawaniu wyroku czy propozycję ustanowienia przepisu materialnego, który dodaje element nienawiści do każdego przestępstwa w momencie wniesienia oskarżenia. W ocenie autorów dokumentu, prawo karne powinno odnosić się do przestępstw skierowanych przeciwko osobom, grupom osób lub mieniu, a także może do przestępstw skierowanych przeciwko „przestrzeniom, artefaktom, obiektom lub wydarzeniom związanym z osobami o cechach chronionych i grupami takich osób”. Jednocześnie podkreśla się tam, iż rozwiązania prawno-karne powinny być tworzone z uwzględnieniem zasady minimalnej kryminalizacji oraz traktować pozbawienie wolności jako swoiste ultima ratio czyli środek ostateczny.

System wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych

Wśród zaleceń dotyczących systemu wymiary sprawiedliwości w sprawach karnych, związanych z przestępstwami z nienawiści, wymienić można m.in. rekomendacje, ażeby państwa członkowskie zapewniały w sprawach karnych odpowiednie, adekwatne i skuteczne środki zaradcze i wsparcie, a także ochronę praw osób będących ofiarami przestępstw z nienawiści. Wskazuje to na potrzebę zapewnienia bezpłatnej pomocy prawnej ofiarom przestępstw z nienawiści czy na konieczność identyfikowania i reagowania na wszelkie stronnicze lub uprzedzone zachowania ze strony organów ścigania i innych pracowników wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, poprzez politykę prewencyjną i edukacyjną jak i środki dyscyplinarne. Zaleca się również przeprowadzenie szkoleń oraz „uwrażliwiania” (sensitisation) pracowników szeroko rozumianego wymiaru sprawiedliwości, w tym m.in. prokuratorów i sędziów. Autorzy dokumentu rekomendują wprowadzenie mechanizmów zgłaszania przestępstw z nienawiści, tak aby zachęcić ofiary do składania doniesień o tego typu czynach. Wśród możliwych rozwiązań wskazują np. na umożliwienie zawiadamiania o takich przestępstwach za pomocą anonimowych formularzy internetowych.

Pozostałe rekomendacje

W dalszej części rekomendacji Rady Europy zaleca się m.in. wprowadzenie obowiązkowych modułów, dotyczących przestępstw z nienawiści, do programów kształcenia funkcjonariuszy policji, zwiększanie roli wyspecjalizowanych jednostek policji, odpowiedzialnych za zwalczanie przestępstw z nienawiści czy wprowadzenie odpowiednich szkoleń dla prokuratorów i sędziów. Należy odnotować zalecenia, zgodnie z którymi państwa członkowskie powinny zapewnić osobom odbywającym karę pozbawienia wolności możliwość „uczestniczenia w programach i działaniach mających na celu zwalczanie uprzedzeń i nienawistnych postaw, a także ułatwianie resocjalizacji i reintegracji”. Rekomenduje się również upublicznianie danych, dotyczących przestępstw z nienawiści. Dalej zaleca się, by państwa członkowskie wdrożyły strategie oraz przeprowadzały badania „w celu ustalenia i wyeliminowania pierwotnych przyczyn i czynników przestępstw z nienawiści, w szczególności w odniesieniu do stygmatyzacji, wykluczenia i marginalizacji społecznej grup i jednostek, a także ideologii nienawiści na wszystkich poziomach społeczeństwa.

Podsumowanie

Dokonując oceny dokumentu przygotowanego przez Komitet Ministrów Rady Europy warto zwłaszcza zwrócić uwagę na kilka istotnych elementów. Po pierwsze, należy zaznaczyć, iż sama definicja „przestępstwa z nienawiści” jest bardzo nieprecyzyjnie sformułowana. Autorzy rekomendacji, definiując „przestępstwa z nienawiści” (hate crime) używają pojęć takich jak, „stronniczość” (bias), „uprzedzenie” (prejudice) czy „pogarda” (contempt), jednocześnie nie definiując żadnego z tych pojęć w przedmiotowym dokumencie. Co ciekawe, konstruując na potrzeby dokumentu definicję przestępstwa z nienawiści Komitet Ministrów Rady Europy odwołuje się do pojęcia „rasa” (race), zaznaczając równocześnie, iż odrzuca „teorię o istnieniu różnych ras” a stosowanie tego terminu („rasa”) ma na celu zapewnienie, że osoby, które są „ogólnie i błędnie postrzegane jako ‘należące do innej rasy’, nie są wyłączone z ochrony przewidzianej przez ustawodawstwo i wdrażanie polityk zapobiegania i zwalczania przestępstw z nienawiści”. Tak więc w oficjalnym dokumencie Rada Europy zaprzecza podstawowym faktom naukowym, dotyczącym różnych cech biologicznych, przynależnym poszczególnym rasom. Warto także zwrócić uwagę na szereg rekomendacji, dotyczących szkolenia funkcjonariuszy policji, prokuratorów i sędziów czy przeglądania programów nauczania pod kątem szeroko rozumianej problematyki „przestępstw z nienawiści”. Istnieje bowiem duże ryzyko, iż takie szkolenia będą zabarwione ideologicznie. Dlatego też negatywnie należy ocenić szczególnie te rekomendacje, które silnie nacechowane są ideologią.

Patryk Ignaszczak - analityk Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris