Opinia prawna w sprawie ekspozycji krzyży w szkole na wniosek grupy osób

1. Informacje wstępne

Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, przestrzegającym zasady legalizmu (art. 2 i 7 Konstytucji RP z 1997 r.), zgodnie z którą organy i instytucje publiczne, w tym szkoły, mają obowiązek przestrzegania obowiązującego porządku prawnego, co wyraża się w działaniu na podstawie i w granicach prawa. Obowiązywanie zasady legalizmu oznacza, że wymienione podmioty, w tym szkoły, nie mają obowiązku przestrzegania norm i zasad, które nie są wyrażone w przepisach prawa powszechnie obowiązującego lub do których wspomniane przepisy nie odsyłają lub nie nawiązują. Wyżej wymienionym podmiotom nie wolno realizować zasad i norm, które są sprzeczne z obowiązującym porządkiem prawnym.

Przykładem normy, która nie ma podstawy prawnej, a dodatkowo jej treść jest sprzeczna z prawem jest tak zwana „zasada neutralności religijnej publicznej jednostki edukacyjnej”. Żaden przepis prawa obowiązującego w Polsce jej nie statuuje, jak również nigdy nie obowiązywała. Wprawdzie nie zostało wyjaśnione, jaką treść normatywną kryje „zasada neutralności religijnej publicznej jednostki edukacyjnej”, lecz z kontekstu można wnosić, że jest sprzeczna z szeregiem przepisów Konstytucji i ustaw, do których realizacji zobowiązana jest szkoła, a które zostaną zaprezentowane w dalszej części opinii prawnej.

Należy również zwrócić uwagę, że w polskim systemie prawnym nie ma żadnego przepisu prawa (w tym międzynarodowego) stwierdzającego, iż polska szkoła ma charakter świecki (podobnie jak nie ma przepisu, że Polska jest państwem laickim). Taki przepis obowiązywał w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, która była państwem socjalistycznym, ale już w pierwszych latach transformacji Trybunał Konstytucyjny orzekł, że zasada świeckości szkoły jest niespójna z systemem prawnym Rzeczypospolitej Polskiej[1], którego podstawową zasadą jest zasada demokratycznego państwa prawnego (obecnie wyrażona w art. 2 Konstytucji RP z 1997 r.). Dlatego też wspomniany przepis został uchylony.

Należy także zwrócić uwagę na fakt, że Konstytucja RP w art. 25 ust. 2 nie posługuje się pojęciem „neutralności światopoglądowej”, lecz „bezstronności światopoglądowej”, która, jak zauważył Sąd Apelacyjny w Szczecinie, oznacza „życzliwe zainteresowanie” i „życzliwe podejście” do religijności[2].

W tym miejscu trzeba przypomnieć, że dyrektor każdej szkoły powinien dokładać wszelkich starań, by w jak największym stopniu realizować obowiązujące w Polsce prawo oraz respektować orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego i sądów, w tym wspomniane powyżej.

2. Polskie prawo wprost dopuszcza obecność krzyża w szkole

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia każdemu wolność sumienia i religii, która realizuje się między innymi w prawie do publicznego manifestowania swojej religii (art. 53 ust. 1-2). Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób (art. 53 ust. 5). W doktrynie prawa wyznaniowego przyjmuje się, że uzewnętrznianie religii obejmuje także ekspozycję symboli religijnych w przestrzeni publicznej^[3]. Podnosi się również, że prawo do umieszczania materialnych symboli religijnych w budynkach publicznych jest konsekwencją zapisanej w art. 25 ust. 2 in fine Konstytucji RP swobody wyrażania poglądów religijnych w życiu publicznym, która dotyczy szeroko rozumianego forum instytucji publicznych, w tym wystroju budynków publicznych, do których zaliczają się również szkoły^[4]. Należy także podkreślić, że prawo do umieszczenia krzyża w pomieszczeniach szkolnych expressis verbis gwarantuje § 12 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach[5]. Powołany przepis nie ogranicza możliwości umieszczenia krzyża do niektórych tylko szkolnych pomieszczeń, lecz stanowi o dopuszczalności umieszczania krzyża w każdym pomieszczeniu szkolnym. Warto podkreślić, że chociaż możliwość eksponowania symboli religijnych w przestrzeni publicznej wynika z konstytucyjnie gwarantowanej wolności uzewnętrzniania swoich przekonań religijnych, to symbol chrześcijański (krzyż) jest jedynym, którego obecność w szkole została potwierdzona wprost w akcie normatywnym z zakresu prawa oświatowego. Takie działanie ustawodawcy nie stanowi swego rodzaju superfluum regulacyjnego, lecz podkreśla szczególną pozycję elementów chrześcijańskiego dziedzictwa narodowego w przestrzeni publicznej, w tym w szkole.

3. Wymóg zachowania bezstronności światopoglądowej przez dyrekcję szkoły

Zważywszy że obecność symboli religijnych w szkołach jest ściśle związana z realizacją wolności religii, decyzja o eksponowaniu albo nieeksponowaniu tych symboli w szkole musi odpowiadać konstytucyjnym zasadom dotyczącym korzystania z wolności sumienia i religii (przede wszystkim art. 25 i 53 Konstytucji RP). Ustrojodawca w art. 25 ust. 2 Konstytucji wprowadził zasadę bezstronności władz publicznych w sprawach religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Zasada ta wprowadza obowiązek nieingerowania władz publicznych w zastane stosunki światopoglądowe i wynikające z tego konsekwencje. Z art. 25 ust. 2 Konstytucji wynika także, że władze publiczne, w tym władze szkolne, są zobowiązane do zapewnienia każdemu możliwości swobodnego wyrażania poglądów (także religijnych) w życiu publicznym, a więc także w szkole. W świetle tych regulacji władze publiczne mają obowiązek przyjąć rolę gwaranta możliwości ekspresji religijnej w przestrzeni publicznej. Za sprzeczne z zasadą bezstronności należy uznać podejmowanie przez władze publiczne – zarówno na etapie tworzenia, jak i stosowania prawa – jakichkolwiek rozstrzygnięć, których podstawę stanowiłby stosunek obywateli do religii lub innych przekonań światopoglądowych czy filozoficznych. Bezstronność władz publicznych w żadnym wypadku nie może oznaczać zaangażowania się ich w jakiekolwiek działania laicyzacyjne. Takie działania są wprost sprzeczne z zasadą bezstronności, ponieważ stanowią aktywne wsparcie określonej ideologii, a wręcz jej afirmowanie. W związku z powyższym, decyzję o usunięciu symboli religijnych ze szkoły czy odmowę ich ekspozycji pomimo próśb nauczycieli, rodziców czy uczniów, które byłyby motywowane stosunkiem jednostek do określonej religii trzeba uznać za sprzeczne z zasadą bezstronności światopoglądowej władz publicznych. Należy także wskazać, że skoro obecność symboli religijnych w przestrzeni publicznej stanowi immanentny element prawa do uzewnętrzniania swoich przekonań religijnych, jego ograniczenie może nastąpić tylko w drodze ustawy (art. 53 ust. 5 Konstytucji RP).

4. Ustawowy obowiązek nauczania o chrześcijańskim dziedzictwie Narodu

Szkoła, jako miejsce publiczne, jest przestrzenią, w której uprawniona jest ekspresja religijna, a na jej władzach, zgodnie z zasadą bezstronności, spoczywa obowiązek zapewnienia swobody jej organizowania. Zgodnie z art. 14 ust. 1 pkt 4 lit. a Prawa oświatowego[6] szkoła publiczna musi realizować programy nauczania uwzględniające podstawę programową kształcenia ogólnego. Zgodnie z obowiązującą podstawą programową dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia[7] uczeń, np. w ramach lekcji historii, musi zgłębiać zagadnienia z zakresu religii chrześcijańskiej. Jednak, co ważniejsze, podstawa programowa w zakresie kształcenia ogólnego na tym etapie nauczania przewiduje m.in. kształtowanie u uczniów postawy poszanowania tradycji i kultury własnego narodu. Jak wynika z preambuły – będącej integralną, normatywną częścią obowiązującej Konstytucji^[8] – kultura ta jest „zakorzeniona w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu”, a więc organizowanie przez szkołę akademii czy innych wydarzeń związanych ze świętami chrześcijańskimi lub eksponowanie symboli chrześcijańskich w widocznych miejscach w szkole jest wypełnianiem obowiązków wynikających nie tylko wprost z podstawy programowej, lecz również odpowiada podstawom aksjologicznym porządku konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej. Warto w tym miejscu przypomnieć, iż zgodnie z art. 5 Konstytucji Rzeczpospolita Polska m.in. strzeże dziedzictwa narodowego. Nie sposób wypełnić tego ważnego, konstytucyjnego obowiązku abstrahując od podkreślania wagi i znaczenia chrześcijańskiego dziedzictwa Narodu w procesie edukacji publicznej. Tym bardziej, że religia katolicka i jej symbole (np. krzyż) od wieków wpływały na kształtowanie się polskiego dziedzictwa narodowego oraz są elementami tożsamości narodowej Polaków.

Ponadto, polskie prawo do celów sytemu oświaty zalicza m.in. wychowanie rozumiane jako wspieranie dziecka w rozwoju ku pełnej dojrzałości w sferze fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej, duchowej i społecznej, wzmacniane i uzupełniane przez działania z zakresu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży (art. 1 pkt 3). Jednocześnie – zgodnie z ustawą z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty[9] – szkoła lub placówka publiczna ma umożliwiać uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej (art. 13 ust. 1). Komentatorzy podkreślają, że przepis ten kreuje dla szkoły obowiązek umożliwienia uczniom zachowania ich tożsamości m.in. w wymiarze religijnym[10]. Ustawodawca nie stworzył wyczerpującego katalogu działań, które szkoła ma podejmować w tym obszarze, dlatego powinna ona wywiązywać się z tego obowiązku m.in. także poprzez eksponowanie chrześcijańskich symboli religijnych w przestrzeni szkolnej.

5. Eksponowanie krzyża w szkole nie narusza praw osób trzecich, w tym ich dóbr osobistych

W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC) stwierdza się, że obligatoryjna obecność krzyża w szkole nie narusza przepisów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC)^[11]. W orzeczeniu w sprawie Lautsi przeciwko Włochom ETPC wskazał, że nie ma dowodów na to, że obowiązkowa obecność krzyża w szkole skutkuje indoktrynacją uczniów. Trybunał zauważył także, że sam krzyż jest zasadniczo biernym symbolem (essentially passive symbol), dlatego jego oddziaływanie nie może być porównywane do nakazu uczestniczenia w praktykach religijnych albo namawiania do wiary przez nauczyciela[12]. Zdaniem Trybunału decyzja państwa w sprawie obecności symboli religijnych w przestrzeni publicznej należy do jego marginesu oceny (margin of appreciation) i sama obecność krzyży w szkole nie narusza przepisów EKPC. Trzeba pamiętać, że omawiany wyrok zapadł w sprawie dotyczącej prawnego obowiązku ekspozycji krzyży w szkołach, zaś prawo polskie nie nakłada takiego obowiązku, a jedynie podkreśla możliwość ekspozycji krzyża w przestrzeni szkolnej, przez co akcentuje konstytucyjną gwarancję wolności sumienia i religii.

Także w orzecznictwie sądów polskich jednoznacznie wskazuje się, że publiczna eskpozycja symboli religijnych nie stanowi naruszenia dóbr osobistych osób niebędących wyznawcami określonej religii ani nie może nikogo dyskryminować^[13]. Ponadto, Sąd Najwyższy jednoznacznie stwierdził, że osoba, która deklaruje się jako niewierząca, nie może oczekiwać, że nie będzie miała kontaktu z osobami wierzącymi, ich praktykami i symbolami religijnymi, bo byłoby to równoznaczne z ograniczeniem swobody sumienia osób wierzących[14].

6. Odmowa eksponowania krzyży w szkole może stanowić naruszenie praw osób o światopoglądzie chrześcijańskim

Jak zostało wyżej wykazane, Konstytucja gwarantuje każdemu wolność sumienia i religii, w tym wolność manifestowania swojej religii, zaś władze publiczne realizują obowiązek pozostania bezstronnymi światopoglądowo poprzez umożliwienie ekspresji religijnej. Akty prawne niższego rzędu podkreślają istnienie możliwości ekspozycji krzyży w szkole. W wypadku odmowy wyeksponowania krzyża w przestrzeni szkolnej albo usunięcia tego symbolu, wbrew woli, np. nauczycieli i innych pracowników czy uczniów i ich rodziców, którzy życzą sobie obecności symboli religijnych w szkole, może dojść do naruszenia ich dóbr osobistych w postaci swobody sumienia i religii. Tego typu decyzja otwiera pokrzywdzonym możliwość poszukiwania ochrony swych praw przed sądem, a szkołę naraża na prawne i finansowe konsekwencje naruszenia dóbr osobistych. Trzeba pamiętać, że w społeczeństwie demokratycznym i pluralistycznym tolerancja wymaga, aby szanować prawa i poglądy innych ludzi, a więc także ateiści i agnostycy obowiązani są tolerować prawa i poglądy chrześcijan.

7. Rekomendowany sposób postępowania

Szkoła może całkowicie uniknąć odpowiedzialności prawnej przestrzegając gwarantowanych każdemu przez Konstytucję RP praw i wolności oraz rzetelnie realizując ustawowy obowiązek nauczania o chrześcijańskim dziedzictwie Narodu. Ponadto władze szkoły powinny pozostać bezstronne w sprawach religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Wymóg ten dotyczy także podejmowania decyzji o usunięciu krzyży z przestrzeni szkolnej czy odmowie ich ekspozycji. Trzeba także zauważyć, że o ile nie istnieje prawo osób niewierzących do niestykania się z symbolami religijnymi (czy szerzej prawo do niestykania się symbolami innych religii), o tyle wolność manifestowania religii przez każdego człowieka wymaga umożliwienia eksponowania symboli religijnych w widocznych miejscach. Uniemożliwienie takiego działania może stanowić naruszenie dóbr osobistych poszkodowanego i narazić szkołę na odpowiedzialność prawną i finansową. Pozorny jest argument, że usunięcie krzyży z przestrzeni szkolnej jest przejawem bezstronności światopoglądowej władz publicznych. Podjęcie takiej decyzji stanowi wyraz aktywnego poparcia i  nieuzasadnionego uprzywilejowania zwolenników laickości, które nie znajdują najmniejszego uzasadnienia w prawie, a wręcz jest z nim sprzeczne. Obecność w przestrzeni szkolnej chrześcijańskich symboli religijnych, które zakorzenione są w tradycji i tożsamości polskiego społeczeństwa, nie jest złamaniem zasady bezstronności światopoglądowej władz publicznych oraz nie stanowi zagrożenia dla praw tych osób, które nie utożsamiają się religią czy wartościami, które symbolizuje krzyż.

            Należy także podkreślić, że przy realizacji praw osób wierzących nie może być stosowane demokratyczne kryterium „głosu większości”. Ponieważ sądowa ochrona naruszanych praw przysługuje każdemu, już jedna osoba, której swoboda religijna została bezprawnie ograniczona może wytoczyć powództwo o ochronę dóbr osobistych. Odmowa wyeksponowania symboli religijnych w widocznych miejscach na wniosek niewielkiej grupy nauczycieli, uczniów lub rodziców może  stanowić naruszenie ich dóbr osobistych, dlatego praw tych osób oraz ich wniosku nie można lekceważyć. Nawiązując do przywołanego wcześniej wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie, konstytucyjna bezstronność dyrektora szkoły w opisanych sytuacjach powinna wyrażać się w życzliwym zainteresowaniu wolnością religii, prawami i potrzebami wnioskodawców.

8. Stanowisko

1. Wolność zawieszania krzyży w szkołach oraz innych budynkach publicznych potwierdza Konstytucja RP, Europejska Konwencja Praw Człowieka i inne akty prawa powszechnie obowiązującego. Stanowisko takie podzielają m.in. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, polski Trybunał Konstytucyjny oraz Sąd Najwyższy.
2. Polskie prawo wprost potwierdza możliwość ekspozycji krzyży w szkole.
3. Szkoły realizują ustawowy obowiązek nauczania o chrześcijańskim dziedzictwie Narodu, a obecność krzyża w przestrzeni szkolnej może być jedną z form realizacji tego obowiązku.
4. Władze publiczne, w tym dyrekcja szkoły, pozostając bezstronne w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, powinny umożliwiać realizację wolności sumienia i religii także poprzez ekspresję symboli religijnych.
5. Obecność symboli religijnych w szkole nie narusza praw osób trzecich, w tym wyznających inne religie.
6. Usunięcie krzyża lub odmowa jego powieszenia pomimo wniosku osób wierzących może stanowić naruszenie ich dóbr osobistych i naraża szkołę na odpowiedzialność prawną lub finansową.
7. Ekspozycja krzyży w przestrzeni szkolnej jest zgodna z prawem, zaś brak ekspozycji może stanowić naruszenie praw chrześcijan, a więc być niezgodne z prawem.