Uwagi Instytutu Ordo Iuris do projektu ustawy o zawodzie farmaceuty

17 lipca 2019 r. został skierowany do konsultacji publicznych projekt ustawy o zawodzie farmaceuty[1]. Zgodnie z uzasadnieniem projekt przewiduje kompleksowe uregulowanie zasad wykonywania zawodu farmaceuty w ramach jednego aktu normatywnego. Niestety w zaprezentowanym projekcie nie został zawarty żaden przepis potwierdzający jedno z fundamentalnych praw każdego farmaceuty, jakim jest prawo do sprzeciwu sumienia, a – obiektywnie rzecz biorąc – trudno zaprzeczyć potrzebie jego wyartykułowania na poziomie ustawowym w postaci klauzuli sumienia.

W związku z tym, Instytut Ordo Iuris proponuje, by w art. 34 projektu po ust. 3 (oznaczonego tak błędnie, ponieważ powinien być to ust. 4) dodać ust. 5 w brzmieniu:

„5. Farmaceuta może odmówić wykonania usługi farmaceutycznej, jeśli jej wykonanie jest niezgodne z jego sumieniem, chyba że odmowa mogłaby spowodować nagłe zagrożenie życia lub nagłe zagrożenie zdrowia pacjenta. Przepisu ust. 2 nie stosuje się.”

UZASADNIENIE

1. Konstytucyjne gwarancje prawa do sprzeciwu sumienia

Trybunał Konstytucyjny konsekwentnie wyjaśnia, iż wolność sumienia „nie oznacza jedynie prawa do reprezentowania określonego światopoglądu, ale przede wszystkim prawo do postępowania zgodnie z własnym sumieniem oraz wolność od przymusu postępowania wbrew niemu”^[2]. Innymi słowy, prawo każdego do powoływania się na sprzeciw sumienia stanowi integralny element wolności sumienia i w konsekwencji jest gwarantowane przez art. 53 ust. 1 Konstytucji, który poręcza każdemu wolność sumienia. W wyroku z 7 października 2015 r., K 12/14, Trybunał Konstytucyjny podkreślił również, że na straży wolności sumienia stoi właśnie klauzula sumienia, ponieważ „wolność sumienia musi bowiem przejawiać się także w możliwości odmowy wykonania obowiązku nałożonego zgodnie z prawem z powołaniem się na przekonania naukowe, religijne lub moralne”[3], a „zmuszanie do działań sprzecznych z sumieniem stanowiłoby naruszenie niezbywalnej godności człowieka”[4].

Prawo do sprzeciwu sumienia nie dotyczy jedynie odmowy bezpośredniego udziału w dokonaniu czynu niegodziwego, lecz obejmuje różne formy zjawiskowe czynu (zachowania). Jak zwrócił uwagę Trybunał Konstytucyjny: „Konstytucyjna gwarancja wolności sumienia chroni bowiem jednostkę nie tylko przed przymusem podjęcia bezpośredniego zamachu na chronione dobro, lecz także przed takim postępowaniem niezgodnym z sumieniem jednostki, które pośrednio prowadzi do nieakceptowalnego etycznie skutku, w szczególności przed przymusem współdziałania w osiąganiu celu niegodziwego”^[5]. W konsekwencji forma zjawiskowa zachowania (czynu) objętego odmową ze względu na konstytucyjne prawo do sprzeciwu sumienia może być bardzo różna. Oprócz sprawstwa bezpośredniego będzie to także: współudział, pomoc, asystowanie, przygotowanie, informowanie bądź pośredniczenie^[6] – wystarczy, że dane zachowanie chociażby potencjalnie przyczynia się do osiągnięcia skutku niegodziwego, w szczególności gdy stanowi warunek konieczny wystąpienia skutku niegodziwego. Podkreślenia wymaga też okoliczność, iż brak pewności wystąpienia skutku niegodziwego nigdy nie uniemożliwia powołania się na sprzeciw sumienia, ponieważ – jak zaznaczył Trybunał w cytowanym powyżej fragmencie – prawo do sprzeciwu sumienia aktualizuje już sam cel czynu (zachowania), nawet potencjalny, a ściślej jego ocena moralna. Dlatego też pogląd kwestionujący sensowność klauzuli sumienia farmaceuty czy kontestujący możliwość wystąpienia konfliktu sumienia w pracy zawodowej aptekarza jest na gruncie konstytucyjnym całkowicie nieakceptowalny. W sposób oczywisty sytuacja konfliktu sumienia może wystąpić np. w związku z dystrybucją antykoncepcji hormonalnej, której działanie może przynieść skutek w postaci śmierci dziecka w pierwszych dniach jego życia (tj. przed implantacją w ścianie macicy matki) i choć nie musi on nastąpić (gdyż jest zależny od wielu czynników), to jego wystąpienie jest co najmniej potencjalne[7]. W tym kontekście trzeba podkreślić, że „wąskie rozumienie wolności sumienia i służącej jej urzeczywistnieniu w wymiarze zewnętrznym klauzuli sumienia, jest sprzeczne z aksjologią praw człowieka i demokratycznego państwa prawnego, a nawet – z samą istotą społeczeństwa demokratycznego i państwa prawnego”[8].

Ciążący na Rzeczypospolitej Polskiej obowiązek respektowania wolności sumienia – a więc także prawa do sprzeciwu sumienia – wynika również ze zobowiązań międzynarodowych, w szczególności z art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych uchwalonego przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 19 grudnia 1966 r.^[9] i art. 9 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 r.^[10] Podobne gwarancje wynikają także z art. 10 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej^[11] oraz art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka^[12]. Na marginesie warto dodać, że prawo do sprzeciwu sumienia farmaceuty jest respektowane w wielu państwach, np. w Hiszpanii (potwierdzonego w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 25 czerwca 2015 r.[13]) czy w Włoszech[14].

Mówiąc najkrócej, nie ma pełnej ochrony wolności sumienia bez poszanowania prawa do sprzeciwu sumienia.

2. Funkcje klauzuli sumienia

Naturalnie każdy obywatel (człowiek przebywający na terytorium RP) może powołać się na podlegający bezpośredniemu stosowaniu art. 53 ust. 1 Konstytucji, który gwarantuje prawo do sprzeciwu sumienia. W tym celu rzeczywiście nie jest konieczna klauzula sumienia. To prawda. Doskonale oddają ją słowa Trybunału Konstytucyjnego: „Wolność sumienia – w tym ten jej element, którym jest sprzeciw sumienia – musi być więc respektowana niezależnie od tego, czy istnieją przepisy ustawowe ją potwierdzające”[15]. Niemniej treść normatywna Konstytucji i klarowne stanowisko Trybunału Konstytucyjnego jest nierzadko kwestionowane właśnie w odniesieniu do farmaceutów np. przez Rzecznika Praw Obywatelskich[16], jak i w codziennej praktyce zawodowej wielu farmaceutów – o czym alarmuje m.in. Stowarzyszenie Farmaceutów Katolickich Polski – i co poniekąd wynika z działalności Generalnego Inspektora Farmaceutycznego, który prowadzi postępowanie z powodu odmowy wydania produktu leczniczego ze względu na sprzeciw sumienia[17].

Oprócz wymienionych wyżej powodów za zasadnością sformułowania klauzuli sumienia dla farmaceutów przemawia wiele argumentów. Przede wszystkim odgrywa ona rolę edukacyjną – przypomina wszystkim o istnieniu prawa do sprzeciwu sumienia. Ponadto klauzula sumienia może określać ramy proceduralne powoływania się na sprzeciw sumienia (np. czy na osobie powołującej na się na sprzeciw sumienia ciąży obowiązek notyfikacyjny lub odnotowania tego faktu w określonej dokumentacji) oraz ewentualnie wprowadzać innego rodzaju ograniczenia w korzystaniu z prawa do sprzeciwu sumienia.

Ten ostatni aspekt (funkcja) klauzuli sumienia nabiera szczególnego znaczenia w odniesieniu do sytuacji normatywnej farmaceutów. Aktualnie obowiązujące przepisy nie zawierają oczywiście wyraźnej klauzuli sumienia dotyczącej tej profesji medycznej, co oznacza właściwie, że ustawodawca nie wprowadził żadnych ograniczeń w korzystaniu przez farmaceutów z prawa do sprzeciwu sumienia. Mówiąc inaczej, farmaceuta może w każdej sytuacji powołać się na gwarantowany konstytucyjnie sprzeciw sumienia, nawet w sytuacji nagłego zagrożenia życia lub zdrowia pacjenta. Co więcej, w świetle art. 21 ustawy z dnia 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich^[18] w zw. z art. 3 Kodeksu Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej^[19] każdy farmaceuta zobowiązany jest do działania zgodnie ze swym swoim sumieniem, co również potwierdza tezę, że aktualnie prawo do sprzeciwu sumienia farmaceuty nie napotyka żadnych ograniczeń (przynajmniej teoretycznie).

Poprawność powyżej zarysowanego rozumowania potwierdzają rozważania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r., K 12/14, dotyczący lekarskiej klauzuli sumienia. Po pierwsze, Trybunał Konstytucyjny przypomniał, iż „prawo do sprzeciwu sumienia powinno być uznane za prawo pierwotne względem jego ograniczeń”[20], co oznacza, że wprowadzając ewentualne ograniczenia w korzystaniu z prawa do sprzeciwu sumienia ustawodawca „musi respektować konstytucyjne warunki ustanawiania ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela (art. 30 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji)[21], przy czym „w świetle hierarchii wartości konstytucyjnych trudno jest uznać, że inne prawa pacjenta, niezwiązane z jego życiem i zdrowiem, mogłyby mieć pierwszeństwo przed wartością, jaką jest w demokratycznym państwie prawnym, wywodzona wprost z godności człowieka, wolność sumienia”^[22]. Po drugie, Trybunał Konstytucyjny zauważył, że „art. 4 u.z.l. wprost statuuje obowiązek lekarza wykonywania zawodu zgodnie z zasadami etyki zawodowej, a zatem odsyła do Kodeksu Etyki Lekarskiej, w tym jego art. 4, który nakazuje lekarzom wykonywać zawód zgodnie ze swym sumieniem. W konsekwencji postępowanie w zgodzie z sumieniem jest ustawowym obowiązkiem lekarza”^[23] i „bez art. 39 u.z.l. zwolnienie z tego obowiązku nie byłoby oczywiste”^[24]. Tym samym Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na ważną rolę, jaką w systemie prawa odgrywa klauzula sumienia, ponieważ jej brak może oznaczać, iż prawo do sprzeciwu sumienia (prawo pierwotne wobec jego ograniczeń) nie napotyka żadnych ograniczeń, w tym ze względu na życie i zdrowie innych osób. Jest to szczególnie istotne w przypadku przedstawicieli tych zawodów zaufania publicznego, na którym ciąży ustawowy obowiązek (a nie tylko konstytucyjne prawo) postępowania w zgodzie z własnym sumieniem.

Teoretycznie tak właśnie przedstawia się aktualna sytuacja prawna farmaceutów, lecz praktyka bywa całkowicie odmienna, ponieważ odmawia się im ich konstytucyjnego prawa do sprzeciwu sumienia. Pomimo że wykonują zawód medyczny, to – w odróżnieniu od lekarzy (lekarzy dentystów) oraz pielęgniarek (położnych) – sposób korzystania przez nich ze sprzeciwu sumienia w pracy zawodowej nie został dotąd kompleksowo uregulowany. W pełni zasadne jest zatem uzupełnienie tej luki i uregulowanie klauzuli sumienia w zawodzie, którego praktykowanie – podobnie jak w przypadku lekarzy, pielęgniarek i położnych – nie jest wolne od konfliktów sumienia, szczególnie w sytuacji, gdy projekt ustawy o zawodzie farmaceuty zakłada zwiększenie uprawnień farmaceuty związanych ze sprawowaniem opieki farmaceutycznej.

3. Propozycja brzmienia klauzuli sumienia farmaceuty – uzasadnienie

Mając na uwadze powyżej zreferowany standard konstytucyjny Instytut Ordo Iuris proponuje sformułowanie klauzuli sumienia w art. 34 projektu ustawy o zawodzie farmaceuty, a więc w przepisie, który dotyczy przypadków odmowy wykonania usługi farmaceutycznej. Przepis ten jest zatem merytorycznie powiązany z materią sprzeciwu sumienia, który manifestuje się właśnie poprzez odmowę określonego zachowania, jakim w przypadku farmaceuty jest odmowa wykonania usługi farmaceutycznej. Niemniej umieszczenie stosownego przepisu w innych artykułach projektu (np. w art. 4 lub art. 36) również wydaje się dopuszczalne z perspektywy systematyki ustawy.

Treść proponowanej klauzuli sumienia dla farmaceutów jest wzorowana na odpowiednich przepisach dotyczących zawodów lekarza i lekarza dentysty (art. 39 w zw. art. 30 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty[25]), z uwzględnieniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego o sygn. akt K 12/14 (wielokrotnie tu cytowanego), jak również odwołuje się do pojęć i terminów znanych już polskiemu prawu, co pozwoli utrzymać spójność terminologiczną obowiązującego w Polsce ustawodawstwa. Proponowana klauzula sumienia wprowadza ograniczenia w korzystaniu ze sprzeciwu sumienia, a mianowicie wyklucza odmowę wykonania usługi farmaceutycznej (której definicja legalna zawarta jest w art. 4 ust. 3 projektu ustawy) w sytuacji, gdy odmowa ta mogłaby spowodować nagłe zagrożenie życia lub zdrowia pacjenta. Nie są to sformułowania obce polskiemu prawu, ponieważ terminy: „nagłego zagrożenia życia pacjenta” oraz „nagłego zagrożenia zdrowia pacjenta” użyte są w art. 96 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 6 września 2001 r. – Prawo farmaceutyczne[26] i stanowią przesłanki, odpowiednio, wydania bez recepty lekarskiej produktu leczniczego zastrzeżonego do wydawania na receptę oraz wystawienia recepty farmaceutycznej.

Projektowany przepis zakłada, że odmowa wykonania usługi farmaceutycznej ze względu na sprzeciw sumienia – odmiennie niż odmowa ze względu na zagrożenie życia lub zdrowia pacjenta oraz w przypadkach, o których mowa w art. 96 ust. 5 i 6 Prawa farmaceutycznego – nie będzie wymagała udokumentowania i ewidencjonowania w aptece, w której nastąpiła odmowa. Za przyjęciem takiego rozwiązania przeważył argument, aby pacjent, któremu odmówiono wykonania usługi farmaceutycznej, nie był zobowiązany zostawiać swoich danych w aptece, co mogłyby sprawiać wrażenie „spisywania” go przez farmaceutę, a to nie wydaje się potrzebne ani pacjentowi, ani farmaceucie, jak również przedłużałoby „okres konfrontacji” między dwiema osobami o odmiennych zapatrywaniach moralnych, co również może nie przynieść pozytywnych efektów. Trzeba jednak przyznać, że z punktu widzenia zgodności z konstytucyjnym standardem ochrony wolności sumienia wprowadzenie tego rodzaju ograniczenia, tj. obowiązku udokumentowania i ewidencjonowania odmowy ze względu na sprzeciw sumienia w aptece, w której nastąpiła, byłoby dopuszczalne, ponieważ nie naruszałoby określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji warunków delimitacji wolności sumienia przez ustawodawcę.

Podsumowanie

Biorąc pod uwagę treść norm konstytucyjnych, orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego oraz fakt, iż zawód farmaceuty jest jedną z nielicznych profesji medycznych, dla którego klauzula sumienia nie została w sposób jednoznaczny uregulowana w przepisach ustawowych, Instytut Ordo Iuris rekomenduje, by w trakcie dalszych prac nad projektem ustawy o zawodzie farmaceuty w art. 34 projektu dodać kolejny ustęp w brzmieniu:

„5. Farmaceuta może odmówić wykonania usługi farmaceutycznej, jeśli jej wykonanie jest niezgodne z jego sumieniem, chyba że odmowa mogłaby spowodować nagłe zagrożenie życia lub nagłe zagrożenie zdrowia pacjenta. Przepisu ust. 2 nie stosuje się.”

Jesteśmy głęboko przekonani, że sformułowanie expressis verbis klauzuli sumienia farmaceuty wzmocni na poziomie ustawowym ochronę wolności sumienia tej grupy zawodowej i tym samym zapewni w większym stopniu poszanowanie art. 53 ust. 1 Konstytucji, jak również stanowić będzie wykonanie sensu largo wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r., K 12/14, oraz pozytywnie wpłynie na poziom świadomości prawnej społeczeństwa polskiego w zakresie treści oraz konsekwencji normatywnych wolności sumienia, której źródłem jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka i której integralnym elementem jest prawo do sprzeciwu sumienia.