Kiedy słowo staje się przestępstwem. Raport Ordo Iuris o regulacjach dotyczących „mowy nienawiści”

PRZECZYTAJ RAPORT – LINK

Problematyka prawnego uregulowania zjawiska tzw. mowy nienawiści cieszy się w ostatnim czasie coraz większym zainteresowaniem, zarówno na gruncie krajowym jak i międzynarodowym. Coraz więcej państw przyjmuje bowiem regulacje ukierunkowane na zwalczanie „mowy nienawiści” oraz „przestępstw z nienawiści”. Przykładem na gruncie polskim jest aktualnie procedowana propozycja zmiany treści przepisów Kodeksu karnego. Bardzo duże znaczenie w tym kontekście mają zwłaszcza dokumenty i akty prawne różnych organizacji, takich jak Organizacja Narodów Zjednoczonych, Rada Europy czy Unia Europejska, które kształtują międzynarodowe standardy praw człowieka, w tym m.in. kwestie dotyczące mowy nienawiści czy prawa do swobodnej wypowiedzi.

Dlatego też Instytut Ordo Iuris zdecydował się przedstawić najważniejsze międzynarodowe akty prawne odnoszące się do zagadnienia „mowy nienawiści”, zwięźle prezentując sposób zdefiniowania tego pojęcia, propozycje sankcji oraz ich charakter prawny w dokumentach trzech wskazanych powyżej organizacji międzynarodowych (ONZ, RE, UE). Podmioty te zostały wyselekcjonowane ze względu na ich rangę i doniosłość.

W pierwszej kolejności autorzy skupili się na różnego rodzaju aktach Organizacji Narodów Zjednoczonych, prezentując główne założenia Planu Działania z Rabatu w sprawie zakazu propagowania nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, która stanowi podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub przemocy z 2013 roku czy Strategię i Plan działania ONZ w sprawie walki z mową nienawiści z 2019 roku. W każdym przypadku odniesiono się do sposobu zdefiniowania pojęcia „mowa nienawiści” (jeśli takowe występuje) oraz wskazano na znaczenie i główne założenia wymienionych dokumentów.

W dalszej kolejności zaprezentowano różnorakie akty prawne Rady Europy, czyli międzynarodowej organizacji rządowej, powołanej w 1949 roku w celu ochrony i promocji praw człowieka, demokracji oraz współpracy pomiędzy tworzącymi ją państwami członkowskimi. W tym kontekście wskazano, iż pierwszym dokumentem RE odnoszącym się do zjawiska „mowy nienawiści” jest Rekomendacja R (97) 20 Komitetu Ministrów Rady Europy na temat mowy nienawiści, z października 1997 roku. „Mowę nienawiści” zdefiniowano tam jako „każdą formą wypowiedzi, która rozpowszechnia, podżega, propaguje lub usprawiedliwia nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm lub inne formy nienawiści oparte na nietolerancji, włączając w to nietolerancję wyrażaną w formie agresywnego nacjonalizmu lub etnocentryzmu, dyskryminacji lub wrogości wobec mniejszości, migrantów, lub osób wywodzących się ze społeczności migrantów”.

Następnie wymieniono pozostałe, ważne z punktu widzenia tematyki raportu publikacje, w tym m.in. Zalecenie nr 6 dotyczące ogólnej polityki Europejskiej Komisji przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji w sprawie walki z rozpowszechnianiem materiałów rasistowskich, ksenofobicznych i antysemickich przez Internet z grudnia 2000 roku oraz Zalecenie CM/Rec(2022) 16  Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie zwalczania mowy nienawiści z maja 2022 roku.

Trzecią i ostatnią organizacją międzynarodową poddaną przeglądowi jest Unia Europejska. Autorzy publikacji zwrócili uwagę na szczególnie znaczenie tego systemu prawnego dla Polski, co wynika przede wszystkim z – tym razem – wiążącego charakteru norm tworzonych przez Unię Europejską dla państw członkowskich.

W tym kontekście wskazano na Decyzję ramową Rady 2008/913/WSiSW w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych z listopada 2008 roku, która była pierwszym aktem prawa pochodnego, odnoszącym się do problematyki „mowy nienawiści”. Decyzję przyjęto w celu zapobiegania i przeciwdziałania rasizmowi oraz ksenofobii poprzez ujednolicenie prawa na poziomie państw członkowskich (w zakresie ustanowienia skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji karnych w wymiarze minimalnym).

Następnie wskazano na Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1385 z 14 maja 2024 r. w sprawie zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, w której stypizowano przestępstwo „cyfrowego nawoływania do przemocy lub nienawiści”. Autorzy raportu zwracają uwagę na brak sprecyzowania poszczególnych elementów definicji tego przestępstwa.

W dalszej kolejności podkreślono znaczenie propozycji Komisji Europejskiej, dotyczącej dodania do listy przestępstw europejskich wymienionych w art. 83 ust. 1 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TfUE) nawoływania do nienawiści oraz przestępstw z nienawiści.

Art. 83 ust. 1. TfUE przyznaje organom unijnym kompetencje do stanowienia prawa w dziesięciu ściśle określonych obszarach, zaliczanych do szczególnie poważnej przestępczości o transgranicznym charakterze. Na podstawie przytoczonego przepisu, Parlament Europejski i Rada mogą więc, w drodze dyrektyw, ustanawiać tzw. normy minimalne określające podstawowe standardy ochrony, odnoszące się m.in. do definicji przestępstwa oraz wskazania kar, w ściśle wyznaczonych w traktacie obszarach.

W projekcie stwierdzono, iż „mowę nienawiści” należy rozumieć jako termin „obejmujący wszelkie formy wypowiedzi, które szerzą, wzniecają, promują lub usprawiedliwiają nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm lub inne formy nienawiści opartej na nietolerancji, w tym: nietolerancję wyrażoną przez agresywny nacjonalizm, etnocentryzm, dyskryminację oraz wrogość wobec mniejszości, imigrantów i osób o pochodzeniu imigranckim”.

Eksperci Instytut wskazali na liczne wątpliwości dotyczące propozycji Komisji Europejskiej, a odnoszące się m.in. do sposobu pojmowania terminu „szczególnie poważnej przestępczości o charakterze transgranicznym”.

Ostatnia cześć raportu została poświęcona szerokiej krytyce, jaką wielu naukowców, prawników – konstytucjonalistów kieruje wobec propozycji penalizowania „mowy nienawiści”. Wskazano przy tym na fundamentalne znaczenie zasady wolności słowa czy ryzyko wprowadzenia cenzury prewencyjnej, odnosząc się przede wszystkim do opinii zagranicznych autorytetów.

Raport został zaprezentowany na konferencji prasowej.

Adw. Rafał Dorosiński z Zarządu Ordo Iuris wskazał na próby ograniczenia podstawowych praw obywateli poprzez rzekome zwalczanie tzw. mowy nienawiści.

– Postulat walki z „mową nienawiści” jest często wykorzystywany przez polityków lewicowo-liberalnych jako pretekst, który ma dać pozorne uzasadnienie dla procesu o jednoznacznie cenzorskim charakterze. Najlepszym tego przykładem jest postulat odebrania koncesji jednej z wiodących stacji telewizyjnych w Polsce, a w ten sposób ograniczenia wolności wypowiedzi, swobody debaty publicznej i dostępu do informacji – podkreślił.

Natomiast Patryk Ignaszczak z Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris podkreślił, że walka z tzw. mową nienawiści jest postulatem forsowanym przez międzynarodowe gremia i w wielu krajach doprowadziła już do znacznych naruszeń praw obywatelskich.

– Zagadnienie „mowy nienawiści” to aktualnie jeden z najważniejszych tematów, którymi zajmuje się nasz Instytut. Wynika to z obserwacji praktyki stosowania prawa w innych krajach, gdzie penalizowanie szeroko rozumianej „mowy nienawiści” doprowadziło do daleko idących ograniczeń praw człowieka. Dlatego też Instytut przygotował publikację poświęconą „mowie nienawiści” w prawie trzech najważniejszych organizacji międzynarodowych – zaznaczył.

Jednym z gremiów, które forsuje tego typu przepisy jest Organizacja Narodów Zjednoczonych. O jej wpływie na sytuację prawną w krajach członkowskich mówiła Julia Książek, analityk Centrum Prawa Międzynarodowego.

– Chociaż regulacje tej organizacji zaliczają się do tzw. prawa miękkiego, a więc wyznaczają jedynie pewne ramy i kierunki, w jakich mają podążać prawodawcy, to ze względu na fakt, że ONZ jest gremium o międzynarodowym znaczeniu, odgrywa ona dużą rolę w zakresie tworzenia standardów zwalczania tzw. mowy nienawiści i jej penalizacji – zauważyła.