Opinia prawna w przedmiocie wykonywania praktyk religijnych podczas odbywania czynnej służby wojskowej

Główne tezy

· W świetle art. 53 Konstytucji RP państwo polskie jest zobowiązane do zagwarantowania jednostce możliwości swobodnego korzystania z przysługującej jej wolności religii.

· Rzeczpospolita Polska gwarantuje każdemu wolność sumienia i religii, która obejmuje swobodę wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru, uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie, a także prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.

· Prawo zgodnego z zasadami swojego wyznania uczestniczenia w czynnościach i obrzędach religijnych oraz wypełnienia obowiązków religijnych i obchodzenia świąt religijnych przysługuje osobom pełniącym służbę wojskową lub zasadniczą służbę w obronie cywilnej.

· Na mocy Konkordatu żołnierzom wyznania katolickiego w czynnej służbie wojskowej, w tym również zawodowej, zapewnia się możliwość swobodnego uczestnictwa we Mszy świętej w niedziele i święta, jeśli nie koliduje to z ważnymi obowiązkami służbowymi.

· Nawet, gdy „ważne obowiązki służbowe” uniemożliwią uczestnictwo żołnierza-wiernego we Mszy świętej, należy uwzględnić w miarę możliwości w organizacji jego służby czas na spełnienie obowiązku modlitewnego w zastępczej i nieekwiwalentnej formie.

· Choć prawnokanoniczny obowiązek zachowywania wstrzemięźliwości od pokarmów mięsnych nie jest absolutny, negatywnie należy ocenić brak zapewnienia bezmięsnej alternatywy przez wojskowe punkty żywienia zbiorowego w jeden dzień w tygodniu.

Wprowadzenie

Przedmiotem niniejszej opinii prawnej są uregulowania normatywne dotyczące wykonywania praktyk religijnych przez żołnierzy pełniących służbę w szeregach Wojska Polskiego. Analizie zostały poddane przepisy dotyczące wyznawania i praktykowania religii zawarte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, multilateralnych i bilateralnych umowach międzynarodowych wiążących Rzeczpospolitą oraz w aktach rangi ustawowej. Omówione obowiązujące normy prawne zostały przeniesione na grunt zastosowania praktycznego celem odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim zakresie żołnierz Wojska Polskiego ma możliwość realizacji obowiązków wynikających z wyznawanej religii. Kwestie szczegółowe zostały omówione na przykładzie obowiązków wynikających z prawa wewnętrznego największej wspólnoty religijnej w Polsce – Kościoła katolickiego, a szczególnie obowiązku uczestniczenia wiernego (żołnierza) we Mszy świętej oraz wstrzemięźliwości od pokarmów mięsnych w dni pokuty.

Opinia prawna została sporządzona z uwagi na zgłoszenia wpływające do Instytutu na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris, w których żołnierze pytają o legalność ograniczeń w realizacji wolności religijnej, z jakimi zetknęli się podczas służby.

Kontekst prawnomiędzynarodowy

Wolność sumienia i religii należy do fundamentu praw człowieka przysługujących każdemu. Na konieczność jej ochrony wskazują takie regulacje prawne jak art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 roku[1], art. 9 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 roku[2] czy art. 10 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 czerwca 2016 roku[3].  Wolność religii i swoboda jej praktykowania jest również zawarta w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka uchwalonej 10 grudnia 1948 roku w Paryżu[4]. Choć akt ten nie ma wiążącego charakteru, to jednak stanowi zbiór podstawowych praw wypływających z przyrodzonej godności ludzkiej i oddziałuje w znaczącym stopniu na stopień gwarancji realizacji praw człowieka. Wolności religii przyznaje on ochronę równą wolności myśli i sumienia. Prawo do wolności myśli, sumienia i religii lub przekonań zostało szczegółowo zdefiniowane w Deklaracji Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 25 listopada 1981 roku[5].  Zgodnie z art. 1 ust. 1 prawo to obejmuje wolność wyznawania religii bądź jakichkolwiek przekonań według własnego wyboru, jak również wolność manifestowania swojej religii lub przekonań – indywidualnie lub we wspólnocie z innymi, publicznie lub prywatnie – w modlitwie, w obrzędach, praktykach i nauczaniu. Wymienić warto także Dokument Spotkania Kopenhaskiego Konferencji w sprawie Ludzkiego Wymiaru Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1990 r. W dokumencie tym państwa uczestniczące potwierdzają w punkcie 9.4., że każdy będzie miał prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania.

Konstytucyjne uwarunkowania realizacji wolności sumienia i religii

W Rzeczypospolitej Polskiej ochrona wolności religii stanowi zasadę ustrojową, na co wskazuje treść art. 53 w związku z art. 25 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku[6]. Pomieszczony w rozdziale I Konstytucji art. 25 statuuje pięć zasad relacji państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi[7]. W polskiej ustawie zasadniczej nie wyrażono expressis verbis zasady świeckości państwa, jednak konstytucyjne uwarunkowanie relacji państwo-kościół potwierdza przyjęcie koncepcji przyjaznego, skoordynowanego rozdziału państwa oraz wspólnot religijnych. Model ten wymusza bezstronne zaangażowanie państwa na rzecz ochrony wolności sumienia i religii.

Zgodnie z ust. 2 art. 53 ustawy zasadniczej wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują. Natomiast art. 53 w ust. 6 stanowi, że nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych. W świetle art. 53 Konstytucji RP państwo polskie jest zobowiązane do zagwarantowania jednostce możliwości swobodnego korzystania z przysługującej jej wolności religii. Oznacza to, że na państwo nałożony jest zakaz naruszania wolności w tym zakresie, a także nakaz ochrony wolności religii wówczas, gdy jest ona naruszana przez inne jednostki. Z kolei podmioty prywatne na mocy przywołanych regulacji konstytucyjnych zobowiązane są do poszanowania wolności religii innych jednostek, a także nie mogą nikogo zmuszać do uczestniczenia lub nieuczestniczenia w praktykach religijnych[8]. Zgodnie zaś z art. 25 ust. 2 Konstytucji RP władze publiczne zachowują bezstronność w sprawie przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych oraz zapewniają swobodę ich wyrażania w życiu publicznym. Bezstronność ta nie oznacza jednak obojętności, lecz raczej życzliwe zainteresowanie (życzliwe podejście do religijności), które przejawia się przykładowo uregulowaniem stosunków z niektórymi wspólnotami religijnymi w ustawach[9]. Należy zatem uznać, że Wojsko Polskie powinno być bezstronne światopoglądowo i życzliwie zainteresowane sprawami religii żołnierzy. Na jednostki wojskowe nałożony jest obowiązek zagwarantowania żołnierzowi możliwości swobodnego korzystania z przysługującej mu wolności religii, polegający na zakazie naruszania tej wolności i podjęciu działań zmierzających do jej ochrony, jeżeli sytuacja taka nastąpi. Z kolei na każdą osobę, w tym również na dowódców poszczególnych jednostek wojskowych, nałożony jest zakaz zmuszenia kogokolwiek do nieuczestniczenia w praktykach religijnych. Stąd na gruncie konstytucyjnym Wojsko Polskie jest zobowiązane do zapewnienia swobody i ochrony wolności religii, przejawiającej się w jej praktykowaniu poprzez uczestnictwo w sprawowanym kulcie.

Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania

Regulacje dotyczące wolności religii zawarte w Konstytucji RP konkretyzują się między innymi w przepisach ustawy z 17 maja 1989 roku o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (dalej g.w.s.w.)[10]. Zgodnie z art. 2 ust. 1 i 2 Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu obywatelowi wolność sumienia i wyznania[11], która obejmuje swobodę wyrażania wybranej religii indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie. Art. 2 g.w.s.w. wylicza uprawnienia obywateli związane z wolnością sumienia i wyznania. Obejmują one między innymi możliwość zgodnego z zasadami swojego wyznania uczestnictwa w czynnościach i obrzędach religijnych oraz wypełnianie obowiązków religijnych i obchodzenie świąt religijnych. Ograniczenia wolności sumienia i wyznania polegające na uzewnętrznianiu swojej religii może podlegać jedynie ograniczeniom ustawowym koniecznym do ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych osób[12]. Korzystanie z powyższych wolności nie może prowadzić do uchylania się od wykonywania obowiązków publicznych nałożonych przez ustawy[13]. Należy przy tym pamiętać, że wolność religii ma swoją własną klauzulę limitacyjną w art. 53 ust. 5 Konstytucji RP, zgodnie z którym wolność jej uzewnętrzniania może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Klauzula ta jest celowo węziej sformułowana niż klauzula generalna z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Ustrojodawca chciał podkreślić w ten sposób wysokie miejsce tej wolności w hierarchii wartości konstytucyjnych[14]. Skuteczne ograniczenie wolności religii musi spełnić przesłanki wynikające z obu przepisów konstytucyjnych.

Konkretyzacja treści art. 2 znajduje swój wyraz w art. 4 ust. 1 pkt 1 ustawy g.w.s.w. W myśl tych przepisów prawo zgodnego z zasadami swojego wyznania uczestniczenia w czynnościach i obrzędach religijnych oraz wypełnienia obowiązków religijnych i obchodzenia świąt religijnych przysługuje osobom pełniącym służbę wojskową lub zasadniczą służbę w obronie cywilnej. Warto wspomnieć również o uprawnieniu wspólnot religijnych do sprawowania posługi w wojsku. Wypełniając funkcje religijne kościoły i inne związki wyznaniowe mogą między innymi udzielać posług religijnych, w tym osobom pełniącym służbę wojskową lub zasadniczą służbę w obronie cywilnej, oraz organizować obrzędy i zgromadzenia religijne[15]. 

Na gruncie g.w.s.w. należy wskazać jeszcze, że zakazuje ona dyskryminacji lub uprzywilejowania ze względu na wyznawaną religię, a także stanowi, iż obywatel nie może być zmuszany do uczestnictwa lub nieuczestniczenia w obrzędach religijnych[16].

Regulacje prawne wolności sumienia i religii wynikające z konkordatu i ustaw partykularnych

Gwarancje dotyczące możliwości odbywania praktyk religijnych przez żołnierzy zawarte zostały w Konkordacie między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską, podpisanym w Warszawie 28 lipca 1993 roku[17]. Artykuł 16 ust. 2 stanowi, że żołnierzom wyznania katolickiego w czynnej służbie wojskowej, w tym również zawodowej, zapewnia się możliwość swobodnego uczestnictwa we Mszy świętej w niedziele i święta, jeśli nie koliduje to z ważnymi obowiązkami służbowymi. Wskazać należy, że art. 9 przywołanego aktu za dni wolne od pracy uznaje niedziele i następujące dni świąteczne:

1)        1 stycznia - uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki Maryi (dzień Nowego Roku),

2)        drugi dzień Wielkanocy,

3)        dzień Bożego Ciała,

4)        15 sierpnia - uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny,

5)        1 listopada - dzień Wszystkich Świętych,

6)        25 grudnia - pierwszy dzień Bożego Narodzenia,

7)        26 grudnia - drugi dzień Bożego Narodzenia.

Podobne regulacje znajdują się w ustawie z 17 maja 1989 roku o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: s.p.k.k.)[18]. Artykuł 25 ust. 1 s.p.k.k. stanowi, że wszystkim osobom pełniącym służbę wojskową zapewnia się swobodę spełniania lub niespełniania, zależnie od ich woli, praktyk religijnych. Gwarancja ta jest rozciągnięta także na członków rodzin osób pełniących służbę wojskową. Z kolei zgodnie z art. 25 ust. 2 s.p.k.k. żołnierzom w czynnej służbie wojskowej zapewnia się możliwość uczestniczenia - poza terenem jednostek wojskowych - we Mszy świętej w niedziele i święta oraz w innych zwyczajowych praktykach religijnych organizowanych w kościołach garnizonowych lub niegarnizonowych, jeśli nie koliduje to z ważnymi obowiązkami służbowymi. Powyższe regulacje pozwalają przyjąć, że państwo polskie zobowiązane jest zapewnić możliwość uczestnictwa we Mszy świętej żołnierzom w niedziele i święta. Odstępstwem od tego obowiązku jest zaistnienie „ważnych obowiązków służbowych”, które kolidują z możliwością udziału żołnierza w praktykach religijnych. Wskazać należy, że wyjątek ten obejmuje jedynie ważne obowiązki służbowe, a zatem takie, które mają duże znaczenie, są istotne, doniosłe, kluczowe[19]. Wyjątek ten nie powinien być zatem nadużywany, a raczej następować tylko w przypadku zaistnienia obiektywnej sytuacji panującej w danej jednostce wojskowej, czy też potrzeby zapewnienia przez wojsko jego podstawowych zadań, do których należy zapewnienie bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej i jej obywateli.

Art. 25 ust. 3 i 4 s.p.k.k. wskazuje, że realizacja swobody spełniania praktyk religijnych, w tym uczestniczenia we Mszy świętej, o ile nie koliduje to z ważnymi obowiązkami służbowymi żołnierzy, spoczywa na kapelanach wojskowych. Powinność ta realizowana jest poprzez indywidualny kontakt z dowódcami jednostek wojskowych oraz żołnierzami. Kapelani wojskowi mają przy tym pełną swobodę stałego kontaktowania się z żołnierzami na terenie jednostek wojskowych, w terminach uzgodnionych z dowódcami tych jednostek. Analogiczne regulacje znajdują się w innych ustawach dotyczących stosunku państwa polskiego do poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych[20].       

Obowiązywanie prawa kanonicznego w polskim porządku prawnym

Ustrojodawca zapewnia, że stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie[21]. Prawo kanoniczne zatem, jako prawo wewnętrzne jednego z kościołów, nie obowiązuje automatycznie w polskim porządku prawnym. Jak wskazuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego z zasady autonomii i wzajemnej niezależności państwa oraz kościoła wynika, że państwo nie jest uprawnione do regulowania spraw wiary, a prawo kanoniczne nie wywiera bezpośrednich skutków w sferze państwowego porządku prawnego. Jednakże prawo kanoniczne może wyjątkowo wywoływać skutki w określonej sferze państwowego porządku prawnego – wówczas, gdy państwo wyrazi taką wolę w ustawie lub umowie międzynarodowej[22]. Co więcej tezy o obowiązywaniu norm prawa kanonicznego w powszechnym porządku prawnym nie sposób pogodzić z konstytucyjnym katalogiem źródeł prawa[23]. W doktrynie wskazuje się trafnie, że do upaństwowienia prawa wewnętrznego może dojść w sposób wyraźny lub dorozumiany, a poza tymi wyjątkowymi sytuacjami stosowanie prawa kanonicznego przez na przykład organy władzy publicznej jest wykluczone[24]. Ponadto odwoływanie się do prawa wewnętrznego związków wyznaniowych przez organy państwa implikowałoby konieczność dokonywania jego wykładni, co zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 25 ust. 3 Konstytucji wykracza poza ich kompetencje[25].

            Odnosząc się do prawa wewnętrznego największej wspólnoty religijnej w Polsce – Kościoła katolickiego – należy wskazać, że nakłada ono na wiernych obowiązki określonego zachowania się, w tym dotyczące realizacji wolności religii w jej aspekcie kolektywnym. Jakkolwiek prawo to nie obowiązuje w polskim porządku prawnym, to jednak należy wskazać, że obowiązuje wiernych tejże wspólnoty. Kanon otwierający Kodeks Prawa Kanonicznego[26] stanowi wszak „[k]anony tego Kodeksu dotyczą jedynie Kościoła łacińskiego”. Należy zatem przyjąć, że wolnością religii objęta będzie w szczególności realizacja obowiązków nałożonych przez prawodawcę kościelnego na wiernych.

Obowiązek uczestnictwa we Mszy świętej dla wiernych Kościoła katolickiego

Dla wiernych Kościoła katolickiego obowiązek uczestniczenia we Mszy świętej w niedziele i święta nakazane znajduje uzasadnienie w prawie Bożym[27].  Trzecie przykazanie dekalogu, będącego zbiorem podstawowych zasad moralnych chrześcijan, stanowi: „[[p]amiętaj, abyś dzień święty święcił”. Pierwsze przykazanie kościelne mówi natomiast: „[w] niedziele i święta nakazane we Mszy świętej uczestniczyć i powstrzymać się od prac niekoniecznych”. Kościół stale wskazuje, że udział we Mszy świętej w niedziele i święta nakazane jest obowiązkiem wiernych[28]. Znajduje on wyraz w obowiązującym prawie kanonicznym. Kanon 1247 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku stanowi, że „[w] niedziele oraz w inne dni świąteczne nakazane, wierni są zobowiązani uczestniczyć we Mszy świętej; powinni ponadto powstrzymać się od wykonywania tych prac i zajęć, które utrudniają oddawanie Bogu czci, przeżywanie radości właściwej dniowi Pańskiemu albo korzystanie z należnego odpoczynku duchowego i fizycznego”. Do dni świątecznych nakazanych poza niedzielami i przypadającymi w niedzielę Wielkanocą i Wniebowstąpieniem należą:

• uroczystość Narodzenia Pańskiego (25 grudnia),
• uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki (1 stycznia),
• uroczystość Objawienia Pańskiego (6 stycznia),
• uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa (Boże Ciało),
• uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (15 sierpnia),
• uroczystość Wszystkich Świętych (1 listopada)[29].

Kanon 1248 § 1 wskazuje zaś, że nakazowi uczestniczenia we Mszy świętej czyni zadość także ten, kto bierze w niej udział, gdziekolwiek jest odprawiana w obrządku katolickim, bądź w sam dzień świąteczny, bądź też wieczorem dnia poprzedzającego. W przypadku niedzieli oznacza to obligatoryjne uczestnictwo we Mszy świętej w niedzielę lub w sobotę od godziny 16:00. W nakazany dzień świąteczny wierny może wypełnić obowiązek uczestnicząc we Mszy świętej również w wigilię danego święta[30]. Kanon 1248 w § 2 stanowi, że „[j]eżeli z braku świętego szafarza albo z innej poważnej przyczyny uczestniczenie w celebracji eucharystycznej jest niemożliwe, usilnie zaleca się, aby wierni brali udział w liturgii Słowa, jeżeli jest ona odprawiana w kościele parafialnym albo innym świętym miejscu, zgodnie z przepisami wydanymi przez biskupa diecezjalnego, albo poświęcali odpowiedni czas na modlitwę indywidualną, albo w rodzinie lub, według sposobności, w grupach rodzin.”. Oznacza to, że nawet, gdy „ważne obowiązki służbowe” uniemożliwią uczestnictwo żołnierza-wiernego we Mszy świętej, należy uwzględnić w miarę możliwości w organizacji jego służby czas na spełnienie obowiązku modlitewnego w zastępczej i nieekwiwalentnej formie.

Dość wskazać, że dla katolików udział w sprawowaniu ofiary eucharystycznej jest najdoskonalszą formą spotkania z Bogiem, a niespełnienie nałożonego prawem obowiązku może według wiary katolickiej stanowić grzech ciężki, skutkujący utratą łaski uświęcającej, czyli zjednoczenia z Bogiem potrzebnego do zbawienia[31]. Kodeks Prawa Kanonicznego w kan. 897 wskazuje, że „[n]ajbardziej czcigodnym sakramentem jest Najświętsza Eucharystia, w której sam Chrystus Pan jest obecny, ofiaruje się oraz jest przyjmowany i dzięki której Kościół ustawicznie żyje i wzrasta. Ofiara eucharystyczna, pamiątka śmierci i zmartwychwstania Pana, w której utrwala się na wieki Ofiara Krzyża, jest szczytem i źródłem całego kultu oraz życia chrześcijańskiego; wyraża ona i sprawia jedność Ludu Bożego, przez nią urzeczywistnia się budowanie Ciała Chrystusa. Pozostałe bowiem sakramenty i wszystkie kościelne dzieła apostolatu mają ścisły związek z Najświętszą Eucharystią i na nią są ukierunkowane”, wierni zaś „powinni z największą czcią odnosić się do Najświętszej Eucharystii, biorąc czynny udział w sprawowaniu najczcigodniejszej Ofiary, z największą pobożnością i często przyjmując ten Sakrament i adorując Go z najwyższym uwielbieniem; duszpasterze, wyjaśniając naukę o tym Sakramencie, powinni starannie pouczać wiernych o tym obowiązku.”[32].

Wymogi prawa kanonicznego w zakresie przyjmowania pokarmów w tzw. dni pokuty.

Prawo kanoniczne nakłada na wiernych obowiązek zachowania wstrzemięźliwości od pokarmów mięsnych w piątki oraz w środę popielcową[33]. Dyspensa od tej powinności została wydana przez prymasa Stanisława Wyszyńskiego, który w dokumencie z 30 listopada 1966 roku zwolnił z obowiązku powstrzymania się od spożywania pokarmów mięsnych w piątki (z wyjątkiem Wielkiego Piątku) osoby:

- które stołują się w zakładach zbiorowego żywienia, w których nie są przestrzegane kościelne przepisy postne, oraz

 - wszystkich, którzy nie mają możliwości czynienia wyboru potraw, a muszą spożywać to, co jest dostępne do spożycia[34].

Powyższe wyłączenie w zakresie żywienia zbiorowego zostało potwierdzone podczas zebrania plenarnego Konferencji Episkopatu Polski, które odbyło się w Warszawie w dniach 12 – 13 marca 2014 roku, które dotyczyło zasad promulgacji przyjętej rok wcześniej nowelizacji IV przykazania kościelnego[35]. Wykładnia wskazuje, że osoby, które z uzasadnionych przyczyn nie mogą zachować wstrzemięźliwości od spożywania pokarmów mięsnych w piątki (z powodu zbiorowego żywienia), powinny podjąć inna formę pokuty.

Niezależnie od powyższego, brak bezmięsnej alternatywy w punktach żywienia zbiorowego może dziwić z uwagi na popularne w społeczeństwie preferencje w zakresie spożywania wyłącznie pokarmów bezmięsnych w piątki. Spożywanie w tym dniu tygodnia pokarmów bezmięsnych jest nie tylko wymogiem prawa kościelnego lecz także cechą charakterystyczną dla polskiej kultury, zatem tym bardziej dziwi brak możliwości spożywania w tym dniu tego rodzaju pokarmów w punktach żywienia zbiorowego, jakimi są stołówki jednostek wojskowych. Wreszcie wskazać należy, że standardem realizowanym względem osób osadzonych w więzieniach jest zapewnienie im diety obejmującej spożywanie posiłków przygotowanych z uwzględnieniem wymogów religijnych i kulturowych (na przykład dieta całkowicie bezmięsna albo z wyłączeniem mięsa wieprzowego)[36]. Tym bardziej niezrozumiały jest brak alternatywnego, bezmięsnego posiłku raz w tygodniu, który mogliby wybrać żołnierze Wojska Polskiego.

Konkluzje

Wolność religii i jej realizacja poprzez uczestnictwo w sprawowanym kulcie stanowi gwarancję konstytucyjną. O doniosłości tej swobody świadczy jej szerokie uznanie w prawie międzynarodowym oraz powtórzenie i doprecyzowanie gwarancji konstytucyjnej w aktach o randze ustawowej. Tego rodzaju potwierdzenie znalazło swoje miejsce także w materii umowy regulującej status Kościoła katolickiego i jego wiernych, zawartej przez Państwo Polskie i Stolicę Apostolską. Uregulowania normatywne zwracają szczególną uwagę na leżący po stronie państwa obowiązek zapewnienia możliwości uczestniczenia we Mszy świętej w niedziele i dni świąteczne żołnierzom w czynnej służbie zawodowej. Obowiązek ten bezpośrednio spoczywa na jednostkach wojskowych i osobach sprawujących tam zwierzchnictwo służbowe. Powinny one umożliwić żołnierzom uczestniczenie we Mszy świętej w niedziele i dni świąteczne, bądź przynajmniej w soboty i dni poprzedzające święta nakazane. Wyjątkiem od tego obowiązku jest konieczność pełnienia przez żołnierza ważnych obowiązków służbowych, lecz nawet wówczas warto uwzględnić konieczność zastępczej formy realizacji obowiązku modlitewnego. Z uwagi na obowiązki Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie zagwarantowania swobody religii i doniosłe znaczenie, jakie ma dla katolików wypełnienie nakazu uczestnictwa we Mszy świętej, wskazany wyjątek powinien być ograniczony do obiektywnych okoliczności i sytuacji koniecznych. Choć obowiązek zachowywania wstrzemięźliwości od pokarmów mięsnych nie jest absolutny, negatywnie należy ocenić brak zapewnienia bezmięsnej alternatywy przez wojskowe punkty żywienia zbiorowego w jeden dzień w tygodniu.

Łukasz Bernaciński - członek Zarządu Ordo Iuris