Warunki rejestracji związków wyznaniowych w wybranych państwach Unii Europejskiej – rekomendacje zmian w Polsce

Główne tezy:

· Warunki rejestracji nowych wspólnot religijnych w Polsce jawią się jako bardzo liberalne. Opierają się na złożeniu wniosku przez grupę co najmniej 100 obywateli, w którym to wniosku kluczowym elementem podlegającym ocenie jest informacja o dotychczasowych formach życia religijnego i metodach działania związku wyznaniowego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a także o podstawowych celach, źródłach i zasadach doktrynalnych, obrzędach religijnych.

· W wielu państwach europejskich funkcjonuje hierarchiczny system statusu prawnego wspólnot religijnych.

· Wiele państw Unii Europejskiej uzależnia przyznanie wspólnotom religijnym daleko idących przywilejów od decyzji politycznej.

· Należy rekomendować zmiany w polskim prawodawstwie zmierzające do podniesienia warunków rejestracji nowych związków wyznaniowych wraz z jednoczesnym uzależnieniem nadania im uprzywilejowanego statusu od każdorazowej decyzji parlamentu.

 

1. Wprowadzenie

Gwarantowana konstytucyjnie (art. 53 ust. 1 Konstytucji RP^[1]) wolność religii ma nie tylko aspekt indywidualny, lecz także kolektywny wyrażający się na przykład w prawie do wspólnych nabożeństw (art. 53 ust. 2 Konstytucji RP) czy też do funkcjonowania w zorganizowany sposób. Emanacją tego ostatniego jest możliwość nabycia osobowości prawnej i prowadzenie działalności jako zarejestrowana wspólnota religijna. Na gruncie polskiego modelu relacji państwowo-kościelnych można mówić wręcz o obowiązku uznawania osobowości prawnej kościołów i innych związków wyznaniowych z uwagi na ustanowioną w art. 25 ust. 3 Konstytucji RP zasadę poszanowania autonomii i wzajemnej niezależności kościoła i pastwa każdego w swoim zakresie. Warunkiem poszanowania autonomii oraz wzajemnej niezależności jest bowiem podmiotowość prawna wspólnot religijnych.

Ochrona i uprawnienia jakie prawo przyznaje kościołom i innym związkom wyznaniowym nie są uzasadnianie samym istnieniem tych podmiotów, lecz funkcjom jakie wypełniają, w tym przede wszystkim zaspokajaniu potrzeb religijnych człowieka. W tej najbardziej podstawowej funkcji wspólnoty wyznaniowe odróżniają się od niereligijnych organizacji światopoglądowych^[2].

Możliwość nabycia osobowości prawnej przez zrzeszenie osób wyznających tę samą wiarę stanowi także konsekwencję pluralizmu religijnego, który jest charakterystyczny dla państw świeckich o wyznaniowości otwartej. Taki model relacji państwowo-kościelnych jest koherentny z zasadami ustroju demokratycznego. Inną charakterystyczną cechą modelu jest uznanie się przez państwo za bezstronne w sprawach światopoglądowych (art. 25 ust. 2 Konstytucji RP)^[3] czy wręcz niekompetentne w sprawach wiary. Można z tego wyprowadzić wniosek, że państwo powinno ustanowić jednolite i równe dla wszystkich kryteria rejestracji związków wyznaniowych, lecz jednocześnie dyrektywa bezstronności światopoglądowej nie uchybia kompetencji państwa do kształtowania warunków rejestracji i funkcjonowania kościołów i innych związków wyznaniowych na terenie państwa. Dotyczy to także przyznawania uprawnień innych niż ściśle związane z funkcją kultyczną wspólnoty religijnej. W szczególności, gdy uprawnienia te miały charakter przywilejów podatkowych lub związane były z oddziaływaniem na kulturę i edukację.

Podkreślić należy, że rejestracja wspólnoty religijnej nie może być warunkiem swobodnego praktykowania religii. To bowiem zakotwiczone jest w przyrodzonej godności osoby ludzkiej, czyli wynika z istoty człowieczeństwa. Rejestracja jednak może być warunkiem wstępnym uzyskania szczególnej pozycji prawnej. Jak wykaże niniejsza analiza, warunki, jakie muszą spełnić wspólnoty religijne, aby uzyskać uprzywilejowaną pozycję kształtują się różnie w poszczególnych państwach. Wspólnym mianownikiem jest jednak fakt, że już sama rejestracja powinna gwarantować wykonywanie czynności religijnych, a więc wypełnienie fundamentalnej funkcji związków wyznaniowych.

Należy także odnotować, że w Europie rozpowszechniły się wielostopniowe systemy hierarchizacji statusu prawnego wspólnot religijnych. Wszystkie one charakteryzują się poziomem podstawowym, jakim jest wyznawanie wiary w niesformalizowanych grupach, kolejne zaś poziomy odwzorowują przeważnie szersze kręgi uprawnień, jakie ustawodawca przyznaje podmiotom, które spełniły określone warunki.

W obliczu planowanych zmian związanych z obywatelską inicjatywą ustawodawczą „W obronie wolności Chrześcijan” należy pochylić się nad sposobem, w jaki kościoły i związki wyznaniowe powinny być rejestrowane w Polsce oraz jakie powinny mieć uprawnienia i jak szeroka ochrona prawna powinna im przysługiwać. Celem niniejszego przeglądu jest porównanie istniejących rozwiązań polskich z rozwiązaniami funkcjonującymi w innych państwach europejskich, tak aby móc zaproponować najbardziej optymalne rozwiązanie prawne w kwestii rejestracji oraz funkcjonowania kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce.

 

2. Rejestracja kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce

Prawo wpisu do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, zwanego dalej „rejestrem”, prowadzonego przez ministra właściwego do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i etnicznych (obecnie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji), jest realizowane przez złożenie temu ministrowi, zwanemu „organem rejestrowym”, deklaracji o utworzeniu kościoła lub innego związku wyznaniowego i wniosku o wpis do rejestru^[4]. Prawo wniesienia tego wniosku przysługuje co najmniej 100 obywatelom polskim posiadającym pełną zdolność do czynności prawnych.

Podpisy wnioskodawców na liście potwierdzającej treść wniosku i deklaracji o utworzeniu kościoła lub innego związku wyznaniowego muszą być notarialnie poświadczone. Na liście znajdują się także ich: imię i nazwisko, data urodzenia, miejsce zamieszkania oraz rodzaj, seria i numer dokumentu tożsamości oraz numer PESEL. Na potrzeby postępowania rejestrowego wnioskodawcy mogą wybrać spośród siebie co najmniej pięcioosobowy komitet założycielski.

Wniosek, o którym mowa wyżej, powinien zawierać:

1. listę, o której mowa wyżej;
2. informację o dotychczasowych formach życia religijnego i metodach działania kościoła lub innego związku wyznaniowego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
3. informację o podstawowych celach, źródłach i zasadach doktrynalnych, obrzędach religijnych;
4. adres siedziby kościoła lub innego związku wyznaniowego oraz dane osób wchodzących do kierowniczych organów wykonawczych:
   1. imiona i nazwisko,
   2. datę urodzenia,
   3. adres zamieszkania,
   4. nazwę, serię i numer dokumentu tożsamości,
   5. nr PESEL;
5. statut.

W przypadku wybrania komitetu założycielskiego wniosek o wpis do rejestru powinien zawierać także podpisany przez wnioskodawców protokół z wyboru tego komitetu określający datę i miejsce wyborów oraz następujące dane osób wchodzących w jego skład:

1. imiona i nazwisko;
2. datę urodzenia;
3. adres zamieszkania;
4. rodzaj, serię i numer dokumentu tożsamości;
5. nr PESEL.

Zasadniczo statut powinien określać w szczególności:

1. nazwę kościoła lub innego związku wyznaniowego różną od nazw innych organizacji;
2. teren działania i siedzibę władz;
3. cele działalności oraz formy i zasady ich realizacji;
4. organy, sposób ich powoływania i odwoływania, zakres kompetencji oraz tryb podejmowania decyzji;
5. źródła finansowania;
6. tryb dokonywania zmian statutu;
7. sposób reprezentowania na zewnątrz oraz zaciągania zobowiązań majątkowych;
8. sposób nabywania i utraty członkostwa oraz prawa i obowiązki członków;
9. sposób powoływania, odwoływania oraz kompetencje osób duchownych, o ile kościół lub inny związek wyznaniowy przewiduje tworzenie takich stanowisk;
10. sposób rozwiązania kościoła lub innego związku wyznaniowego i przeznaczenie pozostałego majątku.

Jeśli wniosek zawiera informacje podane powyżej, organ rejestrowy wydaje, w terminie 3 miesięcy od zgłoszenia deklaracji, decyzję o wpisie do rejestru, jeżeli postanowienia wniosku nie pozostają w sprzeczności z przepisami ustaw chroniącymi bezpieczeństwo i porządek publiczny, zdrowie, moralność publiczną, władzę rodzicielską albo podstawowe prawa i wolności innych osób.

Z chwilą wpisu do rejestru kościół lub inny związek wyznaniowy uzyskuje, jako całość, osobowość prawną oraz korzysta ze wszystkich uprawnień i podlega obowiązkom prawem przewidzianym. Zarejestrowane kościoły i inne związki wyznaniowe oraz ich duchowni cieszą się między innymi uprawnieniami, o których mowa w art. 19-26 u.g.w.s.w., przywilejami podatkowymi[5] i innymi.

Kościoły i inne związki wyznaniowe mogą także wystąpić z wnioskiem o uregulowanie ich pozycji prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej w ustawie partykularnej (obecnie 15 kościołów i innych związków wyznaniowych funkcjonuje na podstawie takiego aktu)^[6]. Inicjatywa taka nie jest obwarowana szczególnymi warunkami, a strona państwowa nie musi pozytywnie na nią odpowiedzieć. Proceduralnym wymogiem uchwalenia ustawy jest uprzednie zawarcie umowy z danym związkiem wyznaniowym. Nie istnieje jednak obowiązek obligatoryjnego zawarcia umowy przez strony^[7], a jeśli do jej zawarcia dojdzie, to fakt ten nie determinuje decyzji ustawodawcy w zakresie uchwalenia ustawy powstałej na podstawie wcześniejszej umowy^[8].

Warunki rejestracji nowych wspólnot religijnych w Polsce jawią się jako bardzo liberalne i opierają się w zasadzie na złożeniu wniosku przez grupę co najmniej 100 obywateli, w którym to wniosku kluczowym elementem podlegającym ocenie jest informacja o dotychczasowych formach życia religijnego i metodach działania związku wyznaniowego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a także o podstawowych celach, źródłach i zasadach doktrynalnych, obrzędach religijnych.

 

3. Rejestracja kościołów i innych związków wyznaniowych na przykładzie wybranych państw europejskich
   1.  Czechy

Przed 1991 r. kościoły i inne związki wyznaniowe potrzebowały do swego funkcjonowania w Czechach uznania przez władze państwowe w formie ustawy lub umowy międzynarodowej, przez akt administracyjny oparty na ustawie (1874-1949) albo praetrer legem (1949-1991). Po 1991 r. uznanie zostało zastąpione wymogiem rejestracji wraz z określeniem jej warunków^[9]. Na mocy ustawy nr 161/1992^[10] wymogami rejestracji było posiadanie 10 000 członków zamieszkałych na terenie Czech albo 500 członków, jeśli związek wyznaniowy jest członkiem Światowej Rady Kościołów. W 2002 r. obniżono wymóg posiadania 10 000 członków do ilości 300. Jednocześnie nowo zarejestrowane wspólnoty nabywają jedynie „podstawową osobowość prawną”^[11].

Rejestr jest prowadzony przez Ministra Kultury. W roku 2019 było zarejestrowanych 41 wspólnot religijnych, a także ani razu nie dokonano skreślenia z rejestru. Podmioty zależne, np. parafie, diecezje, klasztory itd. mogą być zarejestrowane w osobnym rejestrze, również prowadzonym przez Ministra Kultury, na wniosek zarejestrowanej wspólnoty religijnej.

Oprócz wspomnianej możliwości ustanawiania zależnych osób prawnych zarejestrowana wspólnota religijna sama posiada osobowość prawną, a także korzysta z pewnych przywilejów podatkowych. Do rejestracji takiej wspólnoty potrzeba aktualnie 300 dorosłych członków. Wspólnota może nabyć pewne prawa specjalne, jeżeli przez 10 lat po rejestracji:

• jej dorosłym członkiem jest co najmniej 0,1% rezydentów Czech,
• publikowała corocznie sprawozdanie finansowe przez ostatnie 10 lat,
• wypełniała inne obowiązki prawne.

Zaprzestanie spełniania tych warunków oznacza, że państwo może pozbawić wspólnotę religijną specjalnych praw. Te prawa nabywane na szczególnych warunkach to:

• nauczanie religii w szkołach publicznych,
• możliwość ustanawiania szkół kościelnych,
• opieka kapłańska w więzieniach i wojsku,
• prawo do małżeństw religijnych wywołujących skutki w prawie świeckim,
• prawo do tajemnicy spowiedzi, jeśli wspólnota religijna może udowodnić, że taka tajemnica funkcjonowała przez ostatnie 50 lat^[12].

Choć w 2002 r. zliberalizowano warunki rejestracji nowych wspólnot religijnych, to jednak utrzymano szczególne warunki nabycia przywilejów związanych z silnym oddziaływaniem na kulturę i edukację. Wspólnota religijna musi mieć odpowiednią wielkość oraz wykazać się działaniem zgodnym z prawem i transparentnością finansową, aby państwo dopuściło możliwość oddziaływania na te szczególne obszary życia publicznego.

 

1. 2.  Słowacja

Ustawa o wolności religijnej i statusie kościołów oraz związków wyznaniowych^[13] definiuje kościół lub związek wyznaniowy jako dobrowolne zrzeszenie osób tego samego wyznania w obrębie jednej organizacji, stworzonej na podstawie wspólnej afiliacji w stosunku do danego wyznania, respektujące wewnętrzne regulacje danego kościoła lub związku wyznaniowego. Wedle prawa słowackiego wszystkie związki wyznaniowe mają taki sam status prawny, są osobami prawnymi, mogą zrzeszać się, tworzyć wewnętrzne jednostki organizacyjne, zakony, stowarzyszenia, etc. Prawo stanowi również, że państwo słowackie uznaje jedynie te kościoły oraz związki wyznaniowe, które są zarejestrowane, i dopiero wówczas państwo może zawierać z nimi umowy o wzajemnej współpracy^[14].

Każdy nowy kościół lub związek wyznaniowy, nieposiadający statusu zarejestrowanego przed 1989 rokiem, musi przejść przez proces rejestracyjny. Aby dokonać rejestracji, organ założycielski złożony przynajmniej z 3 członków posiadających pełną zdolność do czynności prawnych, musi wykazać, że związek religijny mający zostać zarejestrowany posiada co najmniej 50 000 dorosłych członków będących obywatelami Słowacji lub zamieszkującymi stale na terytorium Republiki Słowacji. Wniosek rejestracyjny musi zawierać:

• nazwę oraz siedzibę związku wyznaniowego;
• dane personalne członków organu założycielskiego;
• podstawową charakterystykę rejestrowanego związku wyznaniowego;
• jego naukę, misję oraz obszar funkcjonowania;
• deklaracje 50 000 obywateli i osób stale zamieszkujących w Republice Słowacji stwierdzające przynależność do rejestrowanego kościoła lub związku wyznaniowego, popierające rejestrację podmiotu, stwierdzające również znajomość prawd wiary oraz nauki związku wyznaniowego, i potwierdzające świadomość praw i obowiązków wynikających z przynależności do rejestrowanego kościoła lub związku wyznaniowego^[15].

Jeśli podmiot wnioskujący o rejestrację na terenie Słowacji (organem rejestrującym jest Minister Kultury) spełni wyżej wymienione prawem wymagania, i rejestracja danego kościoła lub związku wyznaniowego nie stoi w sprzeczności z prawem, ochroną bezpieczeństwa publicznego, obywateli, zdrowia, moralności, godności ludzkiej i tolerancji, oraz prawa pozostałych podmiotów i obywateli nie są przez rejestrację zagrożone, podmiot zostanie zarejestrowany.

Słowacja niejednokrotnie była krytykowana ze względu na zmiany w prawie dokonane w 2017 r.^[16] dotyczące podniesienia wymaganej liczby członków kościoła lub związku wyznaniowego aplikującego o rejestrację z 20 000 do 50 000, co stanowi niecałe 1% całej populacji kraju.

W oficjalnym memorandum wyjaśniającym powody tej nowelizacji wskazano: Celem tej regulacji jest eliminacja rzekomych kościołów lub związków wyznaniowych, których główny cel w rzeczywistości jest prosty, i odbiega od zamierzeń postulowanych – uzyskanie finansowania i subwencji rządowych. W dyskusji na forum słowackiego parlamentu, pojawiały się również propozycje bardziej radykalne, np. zwiększenie wymaganej liczby członków kościoła lub związku wyznaniowego do 250 000^[17].

Wymóg rejestracyjny posiadania 50 000 obywateli, stałych rezydentów Republiki Słowacji przez dany kościół lub związek wyznaniowy powoduje, że podmioty i organizacje religijne, które nie spełniają tego wymogu, nie mogą otrzymać statusu kościelnej lub religijnej osoby prawnej i są zmuszone funkcjonować w postaci stowarzyszeń czy fundacji (np. Fundacja Islamska). Wiążą się z tym negatywne implikacje natury prawno-finansowo-organizacyjnej.

W 2008 r. Prokurator Generalny Republiki Słowacji złożył skargę do Trybunału Konstytucyjnego Republiki Słowacji, kwestionując „wysoką barierę wejścia” w postaci wykazania 20 000 członków danego kościoła, i uznając ją za prawną przeszkodę w korzystaniu z wolności religijnej przez członków kościołów lub związków wyznaniowych, które tej przesłanki nie spełniają. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że na Słowacji obowiązują zasady demokratycznego państwa prawnego, a państwo, korzystając z dostępnych demokratycznych procedur może zdefiniować oraz ustalić warunki działalności i rejestracji kościołów lub związków wyznaniowych w słowackiej jurysdykcji. Ponadto Trybunał orzekł, że fakt, iż dany kościół lub związek wyznaniowy nie został zarejestrowany nie stoi w sprzeczności z korzystaniem z wolności religijnej i jej publicznym wykonaniem jego wyznawców^[18]. W 2019 r. na Słowacji zarejestrowanych było 18 kościołów lub związków wyznaniowych.

Rozwiązania słowackie, szczególnie w porównaniu do pozostałych państw Europy Środkowej, cechuje wysoka „bariera wejścia” w postaci przedłożenia 50 000 podpisów obywateli, rezydentów Słowacji właściwemu organowi rejestracyjnemu. Również liczba zarejestrowanych związków wyznaniowych wskazuje na to, że słowacki system prawny jest w tym zakresie dużo bardziej rygorystyczny, co rzutuje na niewielką liczbę podmiotów, którym udaje się spełnić słowackie wymogi rejestracji związku religijnego.

 

1. 3.  Chorwacja

W 1916 r. parlament chorwacki oficjalnie uznał 5 zgromadzeń religijnych: Kościół katolicki, Kościół prawosławny, Kościół ewangelicki, Związek żydowskich gmin wyznaniowych oraz społeczność islamską. Chorwacja, po Austrii, była drugim krajem w Europie, który uznał islam za zarejestrowany i zorganizowany związek wyznaniowy. W 1978 r. Socjalistyczna Republika Chorwacji uchwaliła ustawę o statusie prawnym kościołów i związków wyznaniowych, która wprowadziła przyznanie praw cywilnych i uznanie asocjacji religijnych, po spełnieniu odpowiednich warunków, za osoby prawne^[19].

Uchwalona w 2002 r. nowa ustawa o statusie prawnym kościołów i związków wyznaniowych wprowadza kilka ich kategorii:

1. Kościół katolicki, który posiada zawarte umowy konkordatowe z Republiką Chorwacji, w związku z czym w razie konfliktu z przepisami ustawy ogólnej stosuje się przepisy wynikające z zawartej umowy międzynarodowej;
2. Kościoły i związki wyznaniowe, które podpisały umowę z państwem;
3. Kościoły i związki wyznaniowe, które nie podpisały umowy z państwem, lecz są zarejestrowane
4. Kościoły i związki wyznaniowe:
   1. Niezarejestrowane, lecz znajdujące się w procesie rejestracji;
   2. Niezarejestrowane, lecz działające w formie nienadającej się do zaklasyfikowania w aktualnych ramach prawnych;^[20]

Procedura rejestracji danego związku, stowarzyszenia za kościół, związek wyznaniowy składa się z dwóch elementów. Najpierw należy złożyć wniosek o wpis do rejestru związków wyznaniowych. Następnie, aby zostać uznanym w prawach związku wyznaniowego dana wspólnota religijna musi spełnić warunek prawnego istnienia w formie stowarzyszenia zwykłego przez okres 5 lat oraz posiadania 500 wyznawców będących członkami stowarzyszenia^[21]. Ponadto stowarzyszenie ma odznaczać się religijnym charakterem swojej działalności oraz jego cele i podejmowane przedsięwzięcia nie mogą stać w sprzeczności do działalności państwa oraz zaburzać bezpieczeństwa publicznego^[22].

Podmiotem odpowiedzialnym za zarządzanie oraz przebieg rejestracji jest ministerstwo ds. administracji. Ministerstwo prowadzi również elektroniczny rejestr, skąd można pobrać dane takie jak: numer identyfikacyjny związku wyznaniowego, reprezentację podmiotu, siedzibę itd.

Chorwackie prawodawstwo przewiduje również instytucję zawarcia umowy zarejestrowanego już związku wyznaniowego z państwem, która przewiduje kilka dodatkowych uproszczeń, przywilejów w funkcjonowaniu danego związku wyznaniowego. Są to np.: prawo organizacji nauczania religii w publicznej szkole, asysta religijna w publicznych instytucjach, możność uznawania przez państwo aktów małżeństwa zawartych podczas nabożeństwa danego kościoła lub możliwość pozyskania finansowania ze środków publicznych.

Wymogami formalnymi do zawarcia umowy takiego typu jest szeroko rozumiana historyczna obecność danego wyznania, kościoła na terenach chorwackich i wymóg posiadania 6 000 praktykujących wyznawców^[23].

 

1. 4.  Węgry

Jednym z aktów prawnych regulujących funkcjonowanie związków religijnych na Węgrzech jest ustawa z 2011 r. o prawie do wolności sumienia i religii oraz o prawnym statusie kościołów, denominacji i wspólnot religijnych^[24]. Po nowelizacji z 2019 r. istnieją cztery kategorie wspólnot religijnych.

Podstawową jest zrzeszenie religijne, posiadające osobowość prawną i pełną autonomię. Zrzeszenie religijne może być przekształcone w rejestrowany kościół po trzech latach, jeśli przez poprzednie trzy następujące po sobie lata średnio co najmniej 1000 podatników przeznaczyło na jego potrzeby 1% swojego podatku dochodowego za pośrednictwem asygnaty podatkowej oraz jeśli funkcjonowało na Węgrzech co najmniej 5 lat jako zrzeszenie religijne lub co najmniej sto lat za granicą. Mniejsze zrzeszenia religijne mogą zostać rejestrowanymi kościołami pod warunkiem złożenia deklaracji, że nie będą występować o finansowanie ze środków publicznych inne niż wspomniany wcześniej odpis 1%.

Trzecim, jeszcze wyższym statusem cieszą się kościoły inkorporowane. Zrzeszenie religijne może zostać kościołem inkorporowanym, jeżeli przez poprzednie pięć następujących po sobie lat średnio co najmniej 4000 podatników przeznaczyło na jego potrzeby 1% swojego podatku dochodowego za pośrednictwem asygnaty podatkowej oraz jeśli funkcjonowało na Węgrzech co najmniej 20 lat jako zrzeszenie religijne lub co najmniej sto lat za granicą, lub funkcjonowało jako kościół rejestrowany przez co najmniej 15 lat. Zrzeszenia religijne z co najmniej 10000 członków mogą zostać inkorporowanymi kościołami po upływie 20 lat pod warunkiem złożenia deklaracji, że nie będą występować o finansowanie ze środków publicznych inne niż wspomniany wcześniej odpis 1%[25].

Najwyższy status należy do kościołów uznawanych. Może go uzyskać kościół inkorporowany nawiązujący wszechstronną współpracę z państwem na podstawie umowy zatwierdzanej przez parlament. Kościoły uznawane cieszą się szerokim zakresem praw i wsparcia publicznego, w tym finansowania ze środków publicznych należących do nich instytucji pożytku publicznego^[26].

Kościoły rejestrowane, inkorporowane i uznawane posiadają osobowość prawną. Kościelne osoby prawne posiadają prawo do prowadzenia zajęć religii w szkołach i stosownego ich finansowania ze środków publicznych. Zgodnie z §13 ustawy z wyjątkiem kościołów uznanych rejestracja odbywa się w postępowaniu sądowym wyłącznie przed sądem stołecznym. Do postępowania stosuje się przepisy ogólne postępowania cywilnego.

Stan prawny obowiązujący na Węgrzech zapewnia państwu swego rodzaju „gradację rangi” poszczególnych wspólnot wyznaniowych. W przypadku kościołów uznawanych zatwierdzenie może być postrzegane jako zależne od woli politycznej niemającej związku ze spełnieniem obiektywnych kryteriów.

 

1. 5.  Włochy

Wszystkie wyznania religijne mają prawo organizować się według własnych wewnętrznych statutów z poszanowaniem włoskiego porządku prawnego. Stosunki między państwem a niekatolickimi wyznaniami religijnymi, zgodnie z art. 8 Konstytucji Włoch, reguluje ustawa „na podstawie porozumień z właściwymi przedstawicielami”.

Za stosunki między państwem włoskim a wyznaniami religijnymi odpowiada Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, które poprzez uznanie osobowości prawnej organów kościelnych, zawieranie umów i nadzór nad procesem rejestracyjnym, zapewnia poszanowanie gwarancji konstytucyjnych.

Zawarcie porozumienia nie jest dla strony państwowej obligatoryjne. Po pierwsze, do zawarcia porozumienia wymagane jest, aby związek wyznaniowy posiadał ogólnokrajowe, reprezentatywne struktury. Po drugie, niektóre kontrowersyjne wyznania jak, np. islam, napotykają przeszkody polityczne w uzyskaniu takiego statusu, z powodu niechęci większości społeczeństwa, poczucie zagrożenia wobec niektórych religii[27]. Po trzecie, wyznania, które chcą taki status uzyskać są zależne de facto od woli politycznej i konsensusu wśród posłów do zawarcia takiego porozumienia, a następnie uchwalenia ustawy. Po czwarte, art. 8 przesądza jedynie o „jednakowej wolności wobec prawa”, co nie przesądza o powszechnej równości kościołów i związków wyznaniowych oraz o stosowaniu obiektywnych (np. liczba wyznawców, długość trwania we Włoszech, etc.) kryteriów.

System rejestracji związków wyznaniowych we Włoszech jest czteropoziomowy^[28]. Pierwszy poziom cechuje nieformalna działalność związków wyznaniowych, najczęściej o charakterze lokalnym. Zgodnie z włoskim kodeksem cywilnym przede wszystkim związki mogą ukonstytuować się jako stowarzyszenia nieuznane (wł. associazione non riconosciuta, art. 36-38 włoskiego kodeksu cywilnego) – jest to model najprostszy, z którego chętnie korzystają także włoskie partie polityczne i związki zawodowe. W ten sposób podmiot uzyskuje zdolność prawną (w tym samodzielność w sprawach majątkowych oraz zdolność do otrzymywania darowizn, podejmowania czynności prawnych itp.) bez obowiązku ustanawiania wewnętrznych regulacji organizacji. W bardziej sformalizowanym trybie funkcjonują zrzeszenia religijne w formie  uznanych stowarzyszeń (wł. associazioni riconosciute) - zgodnie z art. 14-35 włoskiego kodeksu cywilnego. Uzyskują one wówczas osobowość prawną poprzez rejestrację we właściwej prefekturze, o ile spełniają cel społecznie użyteczny i posiadają wystarczające środki ekonomiczne. W przypadku innych ogólnokrajowych grup religijnych istnieje również inne możliwość: z których skorzystała część, najczęściej niewielkich grup wyznaniowych – czyli uzyskanie osobowości prawnej na podstawie ustawy stworzonej wyłącznie dla grup o celach religijnych^[29]. Art. 1 ustawy zezwala wyznawcom, każdej religii, o ile jej dogmaty i praktykowanie nie są sprzeczne z moralnością i porządkiem publicznym, do swobodnego, publicznego praktykowania swojej religii na terenie państwa włoskiego.

Zawarcie porozumienia między państwem a poszczególnymi wspólnotami religijnymi wyłącza te ostatnie z funkcjonowania na wyżej opisanych podstawach. Bowiem, ustawa partykularna z danym związkiem wyznaniowym staje się podstawą jego działalności we Włoszech.

We Włoszech istnieje zatem wielość form organizacyjnych, w jakich operować mogą wspólnoty religijne. Zwrócić należy uwagę, że na najwyższym poziomie, zawarcie porozumienia ze wspólnotą religijną jest dla państwa dowolne i zależy od woli politycznej. 

 

1. 6.  Hiszpania

Wolność religii w Hiszpanii, jak w innych państwach europejskich, reguluje Konstytucja^[30], a także akty niższej rangi. Status prawny związków wyznaniowych w Hiszpanii określa ustawa o wolności religijnej^[31]. Zagwarantowano m.in. równość religii wobec prawa oraz brak religii państwowej. Jedynymi powodami, dla których wolność religii i wyznania może zostać ograniczona, są:

• ochrona prawa innych do wykonywania ich wolności i podstawowych praw,
• ochrona wolności, zdrowia i bezpieczeństwa czy moralności publicznej, a także konstytutywnych elementów porządku publicznego chronionego prawem w sferze społeczeństwa demokratycznego^[32].

Rejestr, wprowadzony na podstawie ustawy, jest prowadzony przez Ministra Sprawiedliwości (art. 5 ust. 1). Do rejestracji wymagany jest m.in. wniosek, oryginał dokumentu stwierdzającego założenie organizacji w Hiszpanii, deklaracje członków, denominacja i inne szczegóły związane z przynależnością, przepisy wewnętrzne i reguły reprezentacji, w tym należyte umocowanie do reprezentowania w postępowaniu rejestrowym (art. 5 ust. 2). Szczegóły postępowania rejestrowego reguluje Dekret Królewski z 3 lipca 2015 r. nr 594/2015^[33]. Do wymaganych ustawowo dokumentów, zgodnie z art. 6 ust. 1 Dekretu, należy załączyć informacje dotyczące denominacji, adresu, zakresu terytorialnego działania, systemu organizacyjnego, organów i sposobu reprezentacji, a także wskazać osoby będące przedstawicielami prawnymi. Wpisu dokonuje się z inicjatywy przedstawicieli prawnych wspólnoty religijnej albo innych należycie upoważnionych osób^[34]. Wykreślenie danej wspólnoty z rejestru może nastąpić na wniosek prawnych przedstawicieli wspólnoty albo na podstawie prawomocnego wyroku sądowego.

Sposobem uzyskania dodatkowych przywilejów jest podpisanie porozumienia z państwem, które następnie zostaje zaaprobowane za pomocą ustawy. Część mniejszościowych związków wyznaniowych utworzyła w tym celu federacje: Hiszpańska Federacja Kościołów Protestanckich (ustawa 24/1992), Hiszpańska Federacja żydowskich Gmin Wyznaniowych (ustawa 25/1992), Komisja Islamska (ustawa 26/1992). Mniejszościowe związki wyznaniowe mogą uzyskać przywileje pod warunkiem, że przyłączą się do którejś z federacji. Tak postąpił przykładowo Kościół prawosławny, który przystąpił do federacji kościołów protestanckich^[35]. Trzeba wskazać również, że Kościół katolicki funkcjonuje na specyficznych zasadach. Nie jest w ogóle zarejestrowany, a jego pozycję regulują przede wszystkim konkordaty.

 

1. 7.  Niemcy

W Niemczech zarówno duże liczebnie wspólnoty religijne jak i liczne mniejsze związki wyznaniowe funkcjonują jako korporacje prawa publicznego. Możliwość uzyskania takiego statusu wynika wprost z art. 137 konstytucji niemieckiej z 11 sierpnia 1919 r.^[36] Zgodnie z jego ust. 5 „związki wyznaniowe pozostają korporacjami prawa publicznego, o ile w przeszłości korzystały z tego statusu. Inne związki wyznaniowe uzyskują takie same prawa na wniosek, jeżeli ich konstytucja i liczba członków dają rękojmię ich trwałości. Jeżeli dwa lub więcej związków wyznaniowych utworzonych na mocy prawa publicznego połączy się w jedną organizację, to również będzie to korporacja prawa publicznego”. Z kolei z innych ustępów tego artykułu wynika wolność wyznania oraz konstytucyjna niezależność funkcjonowania związków wyznaniowych od państwa. Ma to zapobiec sytuacji podporządkowania religii celom państwowym, jak dążył do tego nazistowski rząd niemiecki^[37]. Federalny Sąd Konstytucyjny wyprowadza dodatkowo w swoim orzecznictwie, że warunkiem rejestracji wspólnoty religijnej jest posłuszeństwo jej członków wobec litery prawa^[38]. Związek wyznaniowy chcący uzyskać status korporacji prawa publicznego składa wniosek we właściwym landzie. Wspólnota taka musi posiadać odpowiednią strukturę i liczbę członków dających gwarancję trwałości (art. 137 ust. 5  konstytucji niemieckiej z 11 sierpnia 1919 r).

Pozostałe wspólnoty religijne (te, które nie miały statusu korporacji prawa publicznego ani nie wystąpiły z wnioskiem o jego nadanie) podlegają ogólnym przepisom prawa cywilnego. Uzyskują zatem osobowość cywilnoprawną, a ich status odpowiada zarejestrowanym prywatnym stowarzyszeniom.

Powyższe rozwiązanie stanowi przykład przyjaznego rozdziału Kościoła od Państwa. Ucząc się na błędach przeszłości państwo niemieckie samo odżegnuje się od prób podporządkowania religii, uznając jednocześnie jej wkład w kształtowanie społeczeństwa.

4. Konkluzje i rekomendacje

Polski system rejestracji nowych wspólnot religijnych jawi się jako dość liberalny. Liczba wymaganych członków (100), chociażby w porównaniu do innych państw europejskich, jest zbyt niska (przykładowo 300 w Czechach, 500 w Chorwacji, 50 000 na Słowacji). Wszystkie zarejestrowane związki wyznaniowe uzyskują z chwilą rejestracji takie same uprawnienia. Nie istnieje tutaj zróżnicowanie ich praw i obowiązków w zależności od liczby członków, liczby lat funkcjonowania w Polsce czy innych czynników. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na rozwiązania czeskie, gdzie przywileje nadaje się dopiero po 10 latach funkcjonowania wspólnoty religijnej zgodnie z prawem i transparentnie pod względem finansowym, a także z uwzględnieniem odpowiedniej (relatywnie wysokiej) liczby członków. W Chorwacji zaś stosuje się swoisty 5-letni okres przejściowy, w czasie którego wspólnota religijna działa jako stowarzyszenie, a uprzywilejowany status może osiągnąć dopiero po zawarciu umowy z państwem oraz spełnieniu przesłanek historycznej obecności na terenach chorwackich oraz posiadania 6 000 praktykujących wyznawców. Uprzywilejowany status prawny na podstawie decyzji politycznej uzyskują wspólnoty religijne także w Hiszpanii, Włoszech czy na Węgrzech. Szczególny status prawny (korporacji prawa publicznego) uzyskują także wspólnoty religijne w Niemczech, o ile ich struktura i liczebność gwarantują trwałość istnienia, a sama wspólnota odznacza się funkcjonowaniem zgodnym z prawem. Wydaje się zatem, że oprócz podniesienia wymogów rejestracji należy zagwarantować związkom wyznaniowym uprzywilejowany status prawny dopiero po uchwaleniu ustawy partykularnej.

Wydaje się słusznym rozwiązaniem ustanowienie w Polsce trzystopniowej hierarchii statusu prawnego wspólnot religijnych. Na poziomie podstawowym dopuszczona jest kolektywna realizacja wolności religijnej w dowolnej, niezarejestrowanej jako związek wyznaniowy, formie (np. jako stowarzyszenie czy fundacja). Wyższy poziom obejmuje zarejestrowane kościoły i inne związki wyznaniowe, którym prawo gwarantuje możliwość swobodnego sprawowania funkcji religijnych jednak należy postulować, by nie miały one uprzywilejowanego statusu prawnego czy podatkowego. Najwyższy poziom stanowiłyby wówczas kościoły, które w ustawie partykularnej otrzymywałyby uprzywilejowany status prawny (podobnie jak obecnie). Wniosek o zawarcie umowy poprzedzającej uchwalenie ustawy nadal pozostawałby po stronie konfesyjnej, strona państwowa zaś miałaby dowolność w zakresie pozytywnej odpowiedzi na te inicjatywę. Umowa określałaby zakres przyznanych przywilejów oraz ochrony prawnej, ostateczna decyzja zaś należałaby do parlamentu. Oznacza to, że w obowiązującym modelu należy wprowadzić jedynie niewielkie korekty, choć będą one miały istotne znaczenie dla zarejestrowanych związków wyznaniowych.  

Po pierwsze należy rekomendować zwiększenie liczby obywateli wymaganej do złożenia wniosku o rejestrację związku wyznaniowego. Liczba ta będzie stanowić funkcję motywów i decyzji o charakterze politycznym oraz konieczności zagwarantowania realizacji wolności religijnej w aspekcie kolektywnym. Warto w tym miejscu przypomnieć jednak, że zdaniem słowackiego Trybunału Konstytucyjnego liczba 20 000 obywateli wymagana do złożenia wniosku o rejestrację na Słowacji nie naruszała tamtejszej konstytucji z uwagi na fakt, że państwo, korzystając z dostępnych demokratycznych procedur może zdefiniować oraz ustalić warunki działalności i rejestracji kościołów lub związków wyznaniowych w słowackiej jurysdykcji. Ponadto Trybunał orzekł, że fakt, iż dany kościół lub związek wyznaniowy nie został zarejestrowany nie stoi w sprzeczności z korzystaniem z wolności religijnej i jej publiczną realizacją przez jego wyznawców. Trzeba także zauważyć, że liczba 20 000 obywateli odpowiadała około 0,37% populacji kraju w tamtym czasie. Utrzymanie takiego samego odsetka dla Polski oznaczałby wymóg złożenia wniosku przez ponad 139 000 obywateli. W Czechach natomiast jednym z warunków uzyskania dodatkowych uprawnień jest posiadanie liczby wiernych odpowiadających 0,1% populacji co w Polsce przekładałoby się na nieco ponad 37 500 wyznawców i oznaczałoby konieczność plasowania się w pierwszej piątce najliczniejszych kościołów i innych związków wyznaniowych w naszym kraju. Przy przyjęciu wysokiej liczby uprawnionych do złożenia wniosku należy rozważyć możliwość złagodzenia warunków rejestracji po spełnieniu przesłanek przynależności do Światowej Rady Kościołów (Czechy) czy liczby lat funkcjonowania w innych państwach (Węgry).

Po drugie należy rekomendować nadanie uprawnień innych niż ściśle związane z funkcją kultową związków wyznaniowych dopiero w ustawie partykularnej. Oznaczałoby to ograniczenie przyznawanych aktualnie uprawnień nowo rejestrowanym związkom wyznaniowym i uzależnienie ich nadania od akceptacji społecznej i politycznej, po przejściu projektu ustawy opartej na uprzednim porozumieniu przez obowiązującą procedurę legislacyjną. Katalog uprawnień, które powinny być dostępne dla kościołów i innych związków wyznaniowych dopiero po uchwaleniu ustawy partykularnej powinien obejmować przykładowo nauczanie religii w szkołach publicznych, możliwość ustanawiania szkół kościelnych, możliwość sprawowania opieki duszpasterskiej w więzieniach i wojsku, prawo do zawierania małżeństw w formie wyznaniowej wywołujących skutki w prawie świeckim, przywileje podatkowe dla osób fizycznych (duchownych) i prawnych, możliwość odliczeń darowizn na cele kultu religijnego lub kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą czy dostęp do środków publicznych przekazywanych kościołom i innym związkom wyznaniowym np. za pośrednictwem Funduszu Kościelnego (ten ostatni pełni funkcję restytucyjną, przez co krąg beneficjentów jest naturalnie ograniczony, choć nie jest to respektowane[39]).

Łukasz Bernaciński - członek Zarządu Ordo Iuris

Przemysław Pietrzak - analityk Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris

Paweł Tempczyk - analityk Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris