W związku z opublikowanym 3 grudnia 2021 r. artykułem pt. Dziecko uratowane dzięki wyrokowi TK. Szpital w Białymstoku powołał się na opinię Ordo Iuris do Instytutu zwróciła się prof. Eleonora Zielińska, na której opinię z 22 stycznia 2008 r. (https://bip.brpo.gov.pl/pliki/1202907093.pdf) Instytut powołał się zarówno w ww. publikacji internetowej (https://ordoiuris.pl/ochrona-zycia/dziecko-uratowane-dzieki-wyrokowi-tk-szpital-w-bialymstoku-powolal-sie-na-opinie-ordo), jak i w opinii o skutkach wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie aborcji eugenicznej (https://ordoiuris.pl/analiza-materialnoprawna-wyroku-trybunalu-konstytucyjnego-z-22-pazdziernika-2020-r-sygn-akt-k-120-z).
W piśmie skierowanym do Instytutu prof. Eleonora Zielińska stwierdziła: „[p]owołanie się w komunikacie Ordo Iuris na pogląd, którego nie wyraziłam, podważa moją wiarygodność jako prawniczki i obrończyni praw kobiet. W tej sytuacji, żądam od Instytutu Ordo Iuris zamieszczenia sprostowania, odnośnie do przypisanego mi fałszywie twierdzenia”.
Poglądy prof. Eleonory Zielińskiej przedstawione Rzecznikowi Praw Obywatelskich
Wyrażonym w opiniach ekspertów Instytutu Ordo Iuris poglądem prawnym, do którego odniosła się prof. Eleonora Zielińska jest uznanie, że pojęcie ustawowe „zagrożenie … dla zdrowia kobiety ciężarnej” „… nie obejmuje przypadków pogorszenia zdrowia psychicznego matki”. Tak przedstawiona ocena porządku prawnego wynika jednoznacznie – w ocenie Instytutu – z argumentów oraz wniosków opinii prawnej prof. Eleonory Zielińskiej z 22 stycznia 2008 r. Opinia ta zawiera bowiem m.in. następujące twierdzenia:
„(…) «zagrożenia dla zdrowia» w świetle tego przepisu należy interpretować wąsko (…)”
„(…) użycie przez ustawodawcę wyrazu «zagrożenie», które należy rozumieć jako wystąpienie niebezpieczeństwa grożącego życiu lub zdrowiu, sugeruje, że chodzi o sytuacje poważnie stwarzające ryzyko utraty zdrowia (…)”
„(…) zagrożenie dla zdrowia, o którym mowa w art. 4a ust. 3 pkt 1 ustawy należy oceniać przez pryzmat choroby, na którą cierpi kobieta ciężarna (…)”
Zacytowane powyżej oceny prawne znajdują uzasadnienie niedające się zakwestionować przy zastosowaniu reguł wykładni prawa, zwłaszcza prawa karnego. Zarówno z nich, jak i z poniżej wskazanych dodatkowych argumentów przywoływanych przez prof. Eleonorę Zielińską, wynika jednoznacznie, że zagrożenie dla zdrowia kobiety ciężarnej, o którym mowa w art. 4a ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, nie obejmuje przypadków pogorszenia zdrowia psychicznego matki. Ten właśnie wniosek został zawarty w opinii Instytutu. Nie został przy tym zamieszczony w cudzysłowie ani nie został opatrzony przypisem. Zaś sposób przywołania autorki opinii z 22 stycznia 2008 r., choć najwyraźniej stał się pretekstem do ataku na opinię, miał wskazywać, że pogląd ten jest pochodną ocen Pani Profesor. Przynajmniej na dzień sporządzenia opinii.
Etyka lekarska i konieczność uwzględnienia skutków aborcji dla psychiki matki
Prof. Eleonora Zielińska w cytowanej opinii z 2008 roku zwracała również uwagę na przepisu Kodeksu Etyki Lekarskiej, według którego „obowiązkiem lekarza są starania o zachowanie zdrowia i życia dziecka również przed jego urodzeniem” (w art. 39 Kodeksu Etyki Lekarskiej). Z tego prof. Eleonora Zielińska wysnuła praktyczny wniosek, że:
„(…) w przypadku np. gdy zagrożenie życia lub zdrowia ciężarnej wystąpi w ciąży zaawansowanej lekarz ma obowiązek przeprowadzić zabieg taką metodą, aby płód miał szansę przeżyć, a po indukowaniu porodu ratować życia dziecka”.
Ten pogląd Pani Profesor również podzielamy, podobnie jak i ten, że skoro „niebezpieczeństwo powikłań związanych z samym zabiegiem przerwania ciąży rośnie w miarę jej zaawansowania”, to „mogą zawsze wystąpić przeciwwskazania zdrowotne do jej przerwania z punktu widzenia zdrowia kobiety, które muszą być ważone z ewentualnymi wskazaniami zdrowotnymi”.
Wnioski płynące z opinii Pani Profesor
Podsumowując, powody uzasadniające w obecnym stanie prawnym prawną dopuszczalność aborcji muszą stwarzać poważnie ryzyko utraty zdrowia, a zagrożenie dla zdrowia musi być oceniane przez pryzmat choroby, na którą cierpi kobieta ciężarna. Interpretacja przesłanki aborcyjnej zagrożenia dla zdrowia matki musi być także zawężająca – powinna aktualizować się, gdy stwierdzone zostanie istnienie choroby, która pogłębi się w przypadku kontynuacji ciąży, a nie tylko zagrożony będzie dobrostan kobiety ciężarnej lub wystąpią dolegliwości towarzyszące normalnie stanowi ciąży.
Gdy do tego dodać – mocno zaakcentowany przez prof. Eleonorę Zielińską – wymóg etyki lekarskiej, aby chronić również życie nienarodzonego dziecka oraz konieczność zważenia przeciwwskazań zdrowotnych kobiety do przerwania ciąży ze wskazaniami zdrowotnymi do tego, jasne i oczywiste staje się właśnie to – co Instytut stwierdził, powołując się na poglądy prawne prof. Eleonory Zielińskiej – że pogorszenie się zdrowia psychicznego matki nie mieści się w pojęciu zagrożenia zdrowia kobiety ciężarnej jako przesłanki uchylającej prawną ochronę życia dziecka poczętego (art. 4a ust. 1 pkt 1 ustawy).
W szczególności podkreślić należy, że ujęta w art. 4a ust. 1 pkt 1 ustawy przesłanka dopuszczalności przerywania ciąży stanowi wyjątek od zasady ogólnej wynikającej z art. 38 Konstytucji RP („Rzeczpospolita zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia”) i art. 1 cytowanej ustawy, zgodnie z którym prawo do życia podlega ochronie, w tym również w fazie prenatalnej[1], i jako taka – zgodnie z cytowanym poglądem – winna być interpretowana zawężająco. Zatem jako obejmująca wyłącznie zdrowie fizyczne.
Możliwość leczenia zaburzeń psychicznych matki i konieczność uwzględnienia skutków aborcji dla psychiki matki
Już tylko dodatkowym uzasadnieniem będzie to, że wszelkie wyjątki od zasady ogólnej prawnej ochrony życia w fazie prenatalnej muszą zostać poddane każdorazowo ocenie przez pryzmat przesłanek konieczności i przydatności dla ochrony zdrowia oraz proporcjonalności do ryzyka, jakie dla matki stwarza dalszy rozwój dziecka w fazie prenatalnej.
Zważywszy na to, że zaburzenia psychiczne u kobiet ciężarnych można leczyć i że dostępne psychiatrii środki nie szkodzą życiu lub zdrowiu dziecka, aborcja (zakończenie życia człowieka w fazie prenatalnej rozwoju) nie może zostać uznana za proporcjonalny środek ochrony. Potwierdza to m.in. wypowiedź prof. dr hab. n. med. Piotra Gałeckiego, krajowego konsultanta w dziedzinie psychiatrii:
„(…) depresję w ciąży można i należy leczyć. W zaburzeniach o lekkim nasileniu wystarcza psychoterapia, jednak w przypadku depresji o średnim lub ciężkim nasileniu konieczne jest zastosowanie leków. Do dyspozycji mamy leki z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) lub inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (SNRI). Stosowanie leków z grupy SSRI (z wyjątkiem paroksetyny) nie łączy się ze zwiększonym ryzykiem malformacji, co wykazano w dużych metaanalizach. Nie potwierdzono związku między tymi lekami a wrodzonymi wadami serca, wadami cewy nerwowej, układu moczowego czy pokarmowego”.
Niepodjęcie leczenia psychiatrycznego matki i zastosowanie przesłanki aborcyjnej zagrożenia dla jej zdrowa byłoby więc – w świetle wymogu zawężającej wykładni, za którą jest prof. Eleonora Zielińska – nie tylko bezpodstawne, ale też po prostu godziłoby w konstytucyjnie chronioną wartość życia dziecka poczętego i to w sytuacji, gdy ratowanie zdrowia matki, zgodnie z dostępnymi medycynie narzędziami, nie musiało prowadzić do przeprowadzania aborcji i uśmiercania dziecka.
Przyjmując też za niezbędne – postulowane przez prof. Eleonorę Zielińską – ważenie ewentualnych wskazań zdrowotnych do przeprowadzania ciąży z przeciwwskazaniami do tego „zabiegu” z punktu widzenia zdrowia kobiety, rozważając jego prawną dopuszczalność, należałoby też dokonać hipotetycznego ważenia wskazań do aborcji ze względu na stan psychiczny matki z prawdopodobnymi skutkami psychicznymi tego „zabiegu”. Sam ten „zabieg” jest przecież obarczony bardzo dużym ryzykiem wywołania różnych zaburzeń psychicznych u matki, która mu się poddała. Zatem dokonanie aborcji i teoretycznie uchylenie tym sposobem jednego zagrożenia dla zdrowia psychicznego matki, sprowadzałoby dla jej zdrowia psychicznego kolejne zagrożenie.
Poglądy Pani Profesor a tezy głoszone m.in. przez FEDERĘ
Przywołując opinię prof. Eleonory Zielińskiej, Instytut Ordo Iuris potraktował ją jako ważny pogląd doktryny w dyskusji na temat warunków prawnej dopuszczalności aborcji. Zastosowane przez prof. Eleonorę Zielińską rozumowania prawnicze i wykładnia prowadzą bowiem – zdaniem Instytutu i niezależnie od osobistych poglądów Pani Profesor na temat aborcji i być może w sposób przez nią niezamierzony – do wniosku tożsamego z poglądem wyrażanym od lat, konsekwentnie w opiniach prawnych i analizach Ordo Iuris. Mocno też kontrastują z obecnie wyrażanymi w debacie publicznej poglądami prawnymi, które wykładnię przesłanki aborcyjnej w postaci zagrożenia dla życia lub zdrowia matki ograniczają tylko do językowego odczytania przepisu art. 4a ust. 1 pkt 1) ustawy.
Przykładem tej nowej wykładni, prowadzącej do rozszerzającej interpretacji przepisu art. 4a ust. 1 pkt 1) ustawy, jest wypowiedź pani Kamili Ferenc z Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny (FEDERA), która krytykując białostocki szpital, który odmówił przeprowadzenia aborcji, stwierdziła, że zagrożenie dla życia lub zdrowia nie musi być „poważne”, ponieważ słowo to nie występuje w żadnym przepisie. Tak samo oświadczyła w swoim komunikacie FEDERA, dodając, że w przepisach mowa jest jedynie o „zagrożeniu zdrowia lub życia”, a nie wskazują one, że zagrożenie musi być „nagłe”, „poważne” czy „bezpośrednie”, by stać się przesłanką do przerwania ciąży.
Kontekst w jakim opinia Pani Profesor została napisana
Opinia prof. Eleonory Zielińskiej została przedstawiona w 2008 roku Rzecznikowi Praw Obywatelskich, ś.p. dr. Januszowi Kochanowskiemu, który rozważał wówczas złożenie do Trybunału Konstytucyjnego wniosku o zbadanie zgodności z Konstytucją przesłanki aborcyjnej – zagrożenia dla życia i zdrowia – m.in. ze względu na to, że przepis art. 4a ust. 1 pkt 1 ustawy posługuje się pojęciami niedookreślonymi. Opinia Pani Profesor była jednym z głosów eksperckich za tym, że taki wniosek do TK nie jest potrzebny. Wniosek ostatecznie nie został przez RPO złożony.
Tym co przekonało ówczesnego RPO mogła być opinia prof. Eleonory Zielińskiej, wskazująca jednoznacznie na konieczność prowadzenia zawężającej interpretacji pojęć zagrożenia życia lub zdrowia matki z art. 4a ust. 1 pkt 1 ustawy. Do tego właśnie poglądu odwołuje się Instytut Ordo Iuris w swojej opinii prawnej.
Szanując niewątpliwy autorytet naukowy prof. Eleonory Zielińskiej, przywołując argumenty zaprezentowane przez nią w opinii dla RPO, Instytut zakładał, że były one wyrazem poglądów naukowych z dziedziny prawa, a nie aktem instrumentalizacji wykładni prawa zmierzającym do zapobieżenia złożeniu wniosku do TK, który mógł doprowadzić do ograniczenia prawnie dopuszczalnych możliwości przerywania ciąży.
