Nowy raport ONZ wzywa do globalnego zakazu surogacji, potępiając tę praktykę jako „wykorzystującą, nieetyczną i okrutną”

Globalna walka z surogacją

Ordo Iuris przekazało swoją opinię do raportu Specjalnej Sprawozdawcy ONZ do spraw przemocy wobec kobiet dotyczącego surogacji. Instytut podkreślił, iż surogacja wiąże się z przemocą psychiczną, ekonomiczną i fizyczną wobec kobiet podejmujących się tej roli oraz wskazał, że w Polsce praktyka ta jest zakazana. Prawnicy Ordo Iuris wskazali, że kluczowym krokiem powinno być przyjęcie Protokołu Fakultatywnego do Konwencji o Prawach Dziecka, który jednoznacznie zakazywałby macierzyństwa zastępczego. Następnie, na zaproszenie Specjalnej Sprawozdawcy, eksperci Instytutu brali udział w zamkniętych, nieformalnych konsultach dotyczących tego dokumentu. Część uwag przedstawionych przez Ordo Iuris znalazła się w raporcie.

Surogacja, zwana również macierzyństwem zastępczym, to „umowa”, w ramach której kobieta zobowiązuje się (z reguły za wynagrodzeniem) do zajścia w ciążę w drodze zapłodnienia in vitro, urodzenia dziecka oraz przeniesienia praw rodzicielskich na rzecz „klienta” (innej osoby lub pary). Wskazany proceder budzi liczne zastrzeżenia natury etycznej, moralnej i prawnej, jako że uprzedmiatawia i narusza godność kobiety oraz jej dziecka. Ponadto omawiane zjawisko naraża dziecko, rodziców oraz pozostałe osoby w nim uczestniczące (np. anonimowych dawców, czyli rodziców genetycznych) na szereg długofalowych negatywnych konsekwencji fizycznych i psychicznych.

W ostatnich latach zjawisko surogacji spotyka się z coraz większym zainteresowaniem różnych środowisk, co ciekawe często reprezentujących różne nurty ideowe, których wspólnym celem jest możliwie najszersze wyeliminowanie tego procederu. Za przykład tego trendu można podać chociażby Deklarację z Casablanki, czyli dokumentu podpisanego w 2023 roku przez 100 ekspertów z ponad 75 krajów, w którym wzywa się do powszechnego zniesienia surogacji czy prawo przyjęte przez Senat Republiki Włoskiej w październiku 2024 roku, na mocy którego zaostrzono obowiązujący w tym kraju zakaz surogacji (wyeliminowano luki w prawie).

W ten trend wpisuje się również raport przygotowany przez Specjalną Sprawozdawcę ONZ do spraw przemocy wobec kobiet (United Nations Special Rapporteur on Violence Against Women). W dokumencie Reem Alsalem, która obecnie pełni tę funkcję, analizuje różne przejawy przemocy wobec kobiet i dziewcząt w kontekście macierzyństwa zastępczego, koncentrując się na czynnikach sprzyjających tej praktyce oraz jej skutkach dla praw człowieka.

Negatywny trend: surogacja coraz bardziej popularna na świecie

W pierwszej kolejności Reem Alsaleem wyjaśnia zagadnienia związane z terminologią dotyczącą zjawiska surogacji. W tym kontekście przedstawia m.in. znaczenie pojęć takich jak „macierzyństwo zastępcze” czy wskazuje na jego rodzaje (surogacja komercyjna i altruistyczna).

Dalej Specjalna Sprawozdawca informuje, iż praktyka macierzyństwa zastępczego zyskuje na popularności na całym świecie, ze znaczącym i rosnącym udziałem surogacji o charakterze transgranicznym. W tym kontekście zwraca uwaga na fakt, że proceder ten często jest praktykowany przez osoby z bogatszych krajów, które udają się w tym celu do państw, w których surogacja nie jest prawnie zabroniona. Co szczególnie interesujące, autorka dokumentu zauważa, iż różne czynniki takie jak wojny, rosnące koszty czy większa liczba ograniczeń, spowodowały zainteresowanie poszukiwaniem nowych miejsc docelowych dla macierzyństwa zastępczego w Ameryce Łacińskiej. Dlatego też można mówić o pojawieniu się zjawiska nazywanego forum shopping dla surogacji, którego istota sprowadza się do faktu, iż zainteresowani „zamawiający usługi” poszukują najmniej restrykcyjnych i najtańszych lokalizacji do rekrutacji „matek zastępczych”.

W dokumencie wskazuje się, iż w 2023 r. globalny rynek macierzyństwa zastępczego był wyceniany na 14,95 mld dolarów, a według prognoz do 2033 r. osiągnie poziom 99,75 mld dolarów (s. 5). Warto przy tym odnotować, iż, wedle informacji zawartych w raporcie, większa część środków z tego procederu trafia do pośredników, a nie do matek surogacyjnych.

Zakaz surogacji często jest martwym prawem.

Reem Alsaleem zauważą, że istnieją trzy główne modele regulacyjne dotyczące surogacji:

1. wyraźny zakaz;
2. regulacja i uznanie, pełne lub ograniczone do porozumień altruistycznych;
3. brak regulacji, często powodujący niejasność prawną.

Wskazuje ona przy tym, iż pierwszy z modeli dominuje głównie w krajach zachodnich, gdzie surogacja pociąga za sobą sankcje karne, przynajmniej za organizowanie lub reklamowanie umów o macierzyństwo zastępcze, jakkolwiek te zakazy i ich egzekwowanie różnią się znacznie. W praktyce w krajach z tego typu ustawodawstwem surogacja i związane z nią „usługi” są często promowane podczas wydarzeń publicznych bez żadnych konsekwencji prawnych – za przykład podano tu Niemcy (s.6). Pozostałe państwa przyjęły regulacje prawne, które pozwalają tylko na surogację altruistyczną (np. Australia) lub dopuszczają również surogacją komercyjną (np. Rosja). Pewne kraje nie posiadają natomiast jakichkolwiek regulacji, normujących kwestie dotyczące macierzyństwa zastępczego.

Kim są osoby uczestniczące w procederze surogacji?

W raporcie zawarto charakterystykę kobiet, które decydują się na zostanie „matkami zastępczymi”. Są to z reguły kobiety, które urodziły co najmniej jedno dziecko, a większość z nich kieruje się motywami finansowymi oraz, co szczególnie intersujące, empatią (chcą pomóc innym w doświadczeniu rodzicielstwa – s.6). Większość z matek zastępczych pochodzi z rodzin o niższych dochodach i ma niższy status społeczny w porównaniu z parami, na rzecz których zgadzają się zajść w ciążę.

Co do matek „zamawiających usługę surogacji” większość z nich pochodzi z wyższych warstw społeczno-ekonomicznych względem „matek zastępczych”. Wiele z nich zgłasza obawy dotyczące wyniku ciąży, charakteru relacji z matką zastępczą, piętna społecznego, zawiłości prawnych i związanych z tym obciążeń finansowych.

Co do dzieci urodzonych w wyniku surogacji, w raporcie zwrócono uwagę, iż od momentu narodzin doświadczają one natychmiastowej separacji od kobiety, która je nosiła, i są przekazywane rodzicom zamawiającym. Specjalna Sprawozdwca podkreśla przy tym, że takie doświadczenia mogą mieć znaczenie emocjonalne i rozwojowe dla dzieci urodzonych w wyniku tego procederu. „Badania wskazują, że dzieci urodzone w wyniku macierzyństwa zastępczego mają niższy średni wiek ciążowy w momencie porodu, wyższy odsetek przedwczesnych porodów i wyższy odsetek niskiej masy urodzeniowej” – możemy przeczytać w dokumencie (s. 8).

Konsekwencje surogacji

W komentowanym dokumencie wskazano, iż macierzyństwo zastępcze wiąże się z bezpośrednim i wyzyskującym użyciem funkcji „fizycznych i reprodukcyjnych kobiety dla korzyści innych osób”, co często skutkuje długotrwałymi szkodami. W tym kontekście zwraca się również uwagę na uprzedmiotowianie kobiet.

Jak przyczyny wymienia się tam m.in. wzrost popytu na surogację, spowodowany niepłodnością, zdecydowanie się na posiadanie dzieci w zbyt późnym wieku czy chęć posiadania dzieci przez pary tej samej płci.

Kobiety zmusza się do aborcji 

Autorzy raportu zwracają uwagę także na „przemoc reprodukcyjną”. Ma ona miejsce wtedy, gdy matki zastępcze są zmuszane do aborcji, w sytuacji kiedy okazuje się, iż zaszły one w ciąże mnogą bądź nienarodzone dziecko jest chore. „Matki zastępcze były podobno zmuszane do przerywania zdrowych ciąż, nawet po upływie 12 tygodni, poprzez stosowanie taktyk przymusu, takich jak zachęty finansowe, groźby podjęcia działań prawnych lub wycofanie wsparcia” – możemy przeczytać w dokumencie (s. 13).

Surogacja a handel ludźmi 

W komentowanym dokumencie zauważa się, iż „zachowania nastawione na zysk, leżące u podstaw świadczenia usług surogatek, zwiększają ryzyko handlu ludźmi na każdym etapie procesu, w tym handlu do innych krajów w celu przymusowej pracy reprodukcyjnej” (s. 14). Wskazuje się tam na podobieństwa pomiędzy procederem macierzyństwa zastępczego a handlem ludźmi czy nawet niewolnictwem, podając za przykład sytuację z Gruzji, gdzie ok. 100 kobiet miało być przetrzymywanych w zamknięciu i zmuszanych do oddania komórek jajowych po sztucznym wywołaniu owulacji. 

W raporcie wskazuje się również na wiele innych problemów, związanych ze zjawiskiem surogacji. W kontekście matek zastępczych Specjalna Sprawozdawca wymienia m.in. narażenie kobiet z tej grupy na przemoc i wykorzystywanie w trakcie surogacji, problemy powstałe w konsekwencji poronienia czy stosowanie selektywnej aborcji (czyli zależnej od płci dziecka). Podkreśla także problem braku weryfikacji małżeństw/par, które zostają potem opiekunami urodzonych w wyniku surogacji dzieci. Reem Alsaleem omawia również znaczenie surogacji w kontekście prawa międzynarodowego, wskazując na postanowienia międzynarodowych traktatów dotyczących praw człowieka, które w sposób wyraźny i kompleksowy odnosiłyby się do kwestii macierzyństwa zastępczego, ponieważ większość z nich została sporządzona, zanim stało się to powszechnym problemem.

Jak walczyć z surogacją?

Podsumowaniem dokumentu są zalecenia, które zawierają wytyczne co do pożądanych działań w odniesieniu do zjawiska surogacji. W tym kontekście Specjalna Sprawozdawca rekomenduje m.in. podjęcie działań na szczeblu międzynarodowym nakierunkowanych na wyeliminowanie wszelkich form macierzyństwa zastępczego. Do czasu jego zniesienia państwa powinny również podjąć działania mające na celu zapobieganie dalszym szkodom i wzmocnienie ochrony praw kobiet i dzieci zaangażowanych w umowy dotyczące macierzyństwa zastępczego. Ponadto zaleca ona podjęcie prac nad przyjęciem międzynarodowego, prawnie wiążącego instrumentu zakazującego wszelkich form surogacji. Rekomenduje także podejmowanie działań nakierunkowanych na zmniejszenie popytu na surogację. 

Raport opublikowany przez Reem Alsaleem jest niezwykle ważnym dokumentem, dlatego że wpisuje się w narastający w ostatnich latach trend, nakierunkowany na możliwie najszersze ograniczenie zjawiska surogacji. Zdecydowanie pozytywnie należy ocenić przede wszystkim zalecenie, poprzez które wzywa się do przyjęcia międzynarodowego, prawnie wiążącego instrumentu zakazującego wszelkich form surogacji. W tym kontekście warto wspomnieć o działalności Ordo Iuris, które od kilku lat podnosi postulat przyjęcia prawnie wiążącej regulacji na poziomie międzynarodowym, na mocy której zakazano by wszelkich form surogacji. Jest to bowiem zjawisko w swej istocie podobne do handlu ludźmi czy niewolnictwa, uderzające w godność kobiety i jej dziecka poprzez ich uprzedmiatawianie, sprowadzanie do faktycznej roli towaru. 

Patryk Ignaszczak – analityk Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris

Czytaj również:

KE: regulacje dotyczące surogacji pozostają w kompetencji państw członkowskich