Sąd Najwyższy jeszcze raz wykluczył możliwość uznania „prawa do aborcji” za dobro osobiste kobiety

W dniu 2 lipca 2025 r. Sąd Najwyższy wydał wyrok w sprawie toczącej się od 2014 r., a dotyczącej skierowanych wobec podmiotu leczniczego (pozwany) roszczeń rodziców dziecka (powodowie), które urodziło się z zespołem Downa, o czym rodzice nie mogli dowiedzieć się w trakcie ciąży ze względu na zaniechanie lekarza pracującego w pozwanym podmiocie leczniczym.

Okoliczności sprawy II CSKP 920/23

Podstawą roszczeń rodziców dziewczynki chorej na zespół Downa była okoliczność, że w trakcie ciąży jej matka nie została skierowana na dodatkowe (poza USG) badania prenatalne, ani poinformowana o możliwości ich przeprowadzenia, co doprowadziło do niewykrycia wady genetycznej dziecka w postaci trisomii 21 w okresie płodowym. Z uwagi na brak wiedzy o wadzie dziecka – jak twierdzili rodzice – nie mieli realnej możliwości podjęcia decyzji o aborcji, która w tamtym czasie była dopuszczona przez prawo. Chodziło bowiem o sytuację stwierdzenia prawdopodobieństwa występowania u dziecka ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia lub ciężkiej nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu (art. 4a ust. 1 pkt 2 ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Dz.U. z 2022 r. poz. 1575 (dalej u.p.r.), uchylony wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r., sygn. K 1/20).

Kwota odszkodowania, jakiej w procesie żądali rodzice chorej dziewczynki miała rekompensować szkodę określoną przez powodów jako „konieczność ponoszenia dożywotnio kosztów utrzymania i opieki nad córką dotkniętą zespołem Downa, a w związku z tym także brak możliwości podjęcia przez powódkę regularnej pracy zarobkowej (art. 361 k.c.)”. Orzekające w sprawie sądy nie uznały za zasadne tych roszczeń, zasądzając na rzecz powodów wyłącznie zadośćuczynienie z tytułu naruszenia praw pacjenta – prawa do informacji, prawa do świadczeń zdrowotnych oraz prawa powodów do podjęcia decyzji co do kontynuacji lub przerwania ciąży (która to możliwość została następnie zniesiona wyrokiem TK z 2020 r. w sprawie K 1/20).  

„Prawo do decyzji o aborcji” nie jest dobrem osobistym

W komentowanym wyroku z 2 lipca 2025 r., sygn. II CSKP 920/23 Sąd Najwyższy ustalił, że roszczenia rodziców dziecka zmierzały do udzielenia ochrony dobrom osobistym, przez co powodowie rozumieli „prawo do podjęcia decyzji o przerwaniu ciąży”, z którego nie mogli skorzystać z uwagi na niezapewnienie im dostępu do badań prenatalnych. Jak jednak zauważył Sąd Najwyższy, „aktualnie należy raczej popierać dążenia do ich [dóbr osobistych] syntetycznego ujmowania i do ujednolicenia ich [dóbr osobistych] nazewnictwa, w kierunku przyjęcia, że składają się na nie życie, zdrowie, wolność (…), prywatność (…), cześć, tożsamość (…), w tym jej aspekty, które są przejawem samorealizacji oraz więzi z inni ludźmi lub dziełem (…)”.

Wspólnym źródłem tych wartości jest bowiem przyrodzona godność osoby ludzkiej. Dalej Sąd Najwyższy argumentował, że „prawo do decydowania o przerwaniu ciąży nie spełnia warunków uznania za dobro osobiste. Nie stanowi wartości niematerialnej o przytoczonych cechach, lecz prawo podmiotowe pozwalające realizować dobro osobiste w postaci wolności”, jednakże w granicach ustalonych przepisami u.p.r. (do których zawężenia doszło po wyroku TK z 2020 r.). SN przywołał także swoje wcześniejsze rozstrzygnięcie – uchwałę z 22 lutego 2006 r.. sygn. III CZP 8/06, na mocy której „wykluczył możliwość uznania «prawa do aborcji» za dobro osobiste kobiety możliwe do wykoncypowania z odwołaniem się do art. 4a i 4b u.pl.rodz. [u.p.r.]”. 

„W europejskiej kulturze prawnej najwyżej w hierarchii plasują się życie i zdrowie”

Pochylając się nad zagadnieniem dóbr osobistych, w uzasadnieniu wyroku z 2 lipca Sąd Najwyższy przypomniał także kwestię, wydawałoby się oczywistą, że życie i zdrowie ludzkie są wartościami o charakterze najbardziej podstawowym i przez to zajmującymi najwyższe miejsca w hierarchii tych dóbr. Hierarchię taką przyjmuje nie tylko polskie prawodawstwo z Konstytucją na czele, ale również prawo międzynarodowe, m.in. Europejska Konwencja Praw Człowieka, którą często przywołują środowiska proaborcyjne na uzasadnienie swoich żądań, a która ochronę takiej wartości jak życie prywatne plasuje niżej niż ochronę życia czy zdrowia. W tym kontekście Sąd Najwyższy przypomniał ponadto o podstawowych obowiązkach państwa, społeczeństwa i obywatela, tj. o trosce o życie (także życie poczęte) i zdrowie ludzkie, co polski ustawodawca przyjął i wyraził wprost już w preambule u.p.r.

Sąd Najwyższy podkreślił też, że „wartość stanowiąca dobro osobiste jednej osoby (życie, zdrowie, wolność, tożsamość, cześć, więzi z innymi osobami lub dziełem) nie może być przez inną osobę identyfikowana jako postać wyrządzonej jej szkody [podkr. KG]. (…) Życie i zdrowie córki powodów, która (…) jest bezwarunkowo podmiotem wymienionych dóbr osobistych, nie mogą być zatem postrzegane jako postać szkody doznanej przez powodów. (…) W świetle tego co powiedziano, narodziny i w efekcie – życie dziecka w pewnym stanie zdrowia, a zatem i dotkniętego zaburzeniami genetycznymi czy chorobą, nie jest dla jego rodziców szkodą w rozumieniu art. 361 § 1 i 2 k.c. [ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. z 2025 r. poz. 1071], a zatem uszczerbkiem majątkowym w postaci różnicy między stwierdzanym stanem majątkowym, a takim, jaki by zaistniał, gdyby nie nastąpiło zdarzenie szkodzące, obejmującym straty oraz korzyści, które mogliby uzyskać, gdyby im szkody nie wyrządzono. Nie jest to też krzywda dla rodziców, która by powstała w następstwie wkroczenia w sferę ich dóbr osobistych”.

Co istotne, pod koniec rozważań wyrażonych w pisemnym uzasadnieniu wyroku z 2 lipca, Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że istotne wątpliwości aksjologiczne budzi podjęta w tej sprawie próba kwalifikowania do kategorii szkody kosztów utrzymania dziecka, tj. wydatków służących jego życiu, czyli wartości o najwyższej randze podlegającej ochronie prawnej. W orzeczeniu tym zasadniczo wybrzmiało zatem, że tzw. aborcja „na życzenie” jest generalnie niedopuszczalna właśnie ze względów aksjologicznych.

Wolność sumienia to dobro osobiste

Na tle omawianego wyroku SN przypomnieć trzeba, że wolność sumienia należy do katalogu dóbr osobistych, wymienionych wprost w art. 23 k.c. (w przepisie tym ustawodawca posłużył się terminem „swoboda sumienia” o znaczeniu tożsamym). Warto poruszyć ten temat w związku z coraz liczniejszymi zamachami na tę wolność, których ofiarami padają w lekarze, położne i inni przedstawiciele zawodów medycznych bezpośrednio albo pośrednio przymuszani do udzielania świadczeń „wrażliwych moralnie”, w szczególności aborcji. Wbrew tezom, które zdobywają popularność szczególnie w kręgach lewicowych i proaborcyjnych, wolność sumienia przysługuje każdemu lekarzowi, położnej, pielęgniarce, etc., w sytuacji, w której udzielenie danego świadczenia (lub jakiejś jego części, zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego 7 października 2015 r., sygn. K 12/14, pkt. 6.2.1.) prowadzi – w subiektywnym odczuciu jednostki – do nieakceptowalnego etycznie skutku. W ramach tej wolności lekarz, położna (inni przedstawiciele zawodów medycznych) mogą wyrazić tzw. sprzeciw sumienia, stanowiący część składową tej wolności.

Odnosząc się do kwestii wolności sumienia w kontekście omawianego wyroku, warto na koniec przypomnieć, że prawna ochrona dóbr osobistych (w tym wolności sumienia) obejmuje możliwość „żądania od innych, by tej wartości nie naruszali zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie. (…) Ustawodawca zagwarantował przy tym możliwość skorzystania z odpowiednich roszczeń ochronnych już wtedy, gdy powstanie stan zagrożenia dobrom osobistym (art. 24 k.c.), a w razie ich naruszenia ustanowił podstawy do skompensowania wyrządzonej przez to krzywdy stosownym zadośćuczynieniem (art. 448 k.k., art. 445 § 1 i 2 k.c., art. 446 § 4 k.c.)”. 

Kwestie związane z korzystaniem z wolności sumienia wciąż bywają niejasne, ponadto wokół nich narosło wiele wprowadzających w błąd stanowisk, jak też praktyk. Warto dowiedzieć się więcej o wolności sumienia i warunkach korzystania z tzw. klauzuli sumienia: https://ordoiuris.pl/poradnik/ordoiuris-pl-klauzula-sumienia/.

r.pr. Katarzyna Gęsiak, dyrektor Centrum Prawa Medycznego i Bioetyki Ordo Iuris

Przeczytaj też:

• Klauzula sumienia dla wszystkich! O koniecznych zmianach ustawowych przygotowanych przez Instytut Ordo Iuris
• Szpitale bez aborcji stracą kontrakty z NFZ? Ministerstwo Zdrowia walczy z wolnością sumienia
• Prawo farmaceutów do sprzeciwu sumienia, czyli lewica kontra Konstytucja

Źródło zdjęcia okładkowego: Adobe Stock