Prawo uczniów do udziału w wyborze dyrektora szkoły. Nowe plany MEN

• MEN planuje włączyć samorząd uczniowski w proces powoływania dyrektora szkoły.

• Pełnoletni uczniowie mieliby zasiadać w komisji konkursowej wyłaniającej dyrektora. Uczniowie niepełnoletni mogliby uczestniczyć w pracach komisji w charakterze obserwatorów, z możliwością zadawania pytań.

• W takiej sytuacji przyszły dyrektor, podczas ubiegania się o stanowisko mógłby być przepytywany i oceniany przez uczniów uczestniczących w pracach komisji, w tym również uczniów niepełnoletnich. Mogłoby mieć to negatywny wpływ na jego autorytet, jak również autorytet nauczycieli – jako pracowniczo podporządkowanych dyrektorowi.

• Po zmianach w dalszym ciągu decydujący wpływ na obsadzanie stanowisk dyrektorskich miałyby przy tym władze samorządowe razem z kuratorami oświaty, którzy, tak jak dziś, obowiązkowo stanowiliby co najmniej połowę członków komisji konkursowej.

• Propozycja MEN wpisuje się politykę wzmacniania praw uczniów kosztem uprawnień nauczycieli i rodziców.

• Instytut Ordo Iuris zwraca uwagę na zasadność wzmocnienia i poszanowania praw rodziców w obszarze edukacji, w tym także poprzez większy wpływ na obsadę stanowiska dyrektora szkoły.

Interpelacja poselska ws. rozszerzenia uprawnień samorządów uczniowskich

W kwietniu 2025 roku, do ministra edukacji wpłynęła interpelacja poselska nr 9171 w sprawie włączenia samorządów uczniowskich w proces powoływania dyrektorów szkół. W interpelacji postawiono trzy pytania: 1) „Czy Ministerstwo Edukacji Narodowej rozważa wprowadzenie zmian w przepisach, które umożliwiłyby samorządom uczniowskim opiniowanie kandydatów na stanowisko dyrektora szkoły?”; 2) „Czy w ocenie Pani Minister uczniowie – jako bezpośredni beneficjenci polityki edukacyjnej prowadzonej przez dyrekcję szkoły – powinni mieć możliwość wyrażenia swojego zdania w kwestii wyboru osoby zarządzającej placówką?”; 3) „Czy w ministerstwie były prowadzone konsultacje lub analizy dotyczące wzmocnienia roli samorządów uczniowskich w systemie oświaty, w tym w zakresie ich udziału w procesach decyzyjnych na poziomie szkoły?”.

W odpowiedzi na interpelację, udzielonej 5 maja 2025 r. przez sekretarz stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej, Katarzynę Lubnauer, poinformowano o zamiarze wprowadzenia jeszcze dalej idących, niż wynikałoby to z interpelacji, zmian w prawie oświatowym.

Obecny stan prawny dotyczący wyboru dyrektora szkoły

Zgodnie z obecnym stanem prawnym stanowisko dyrektora szkoły lub placówki powierza organ prowadzący szkołę lub placówkę[1]. Organem prowadzącym szkołę, w przypadku publicznych szkół podstawowych, jest gmina[2], zaś w przypadku publicznych szkół ponadpodstawowych – powiat[3].

Co jednak istotne kandydata na stanowisko dyrektora szkoły lub placówki wyłania się w drodze konkursu. Procedura konkursowa jest obligatoryjna w szkołach i placówkach publicznych, chyba że są one prowadzone przez osoby fizyczne lub osoby prawne niebędące jednostkami samorządu terytorialnego[4].

W celu przeprowadzenia konkursu organ prowadzący szkołę lub placówkę powołuje komisję konkursową w składzie:

1) po trzech przedstawicieli:

a) organu prowadzącego szkołę lub placówkę,

b) organu sprawującego nadzór pedagogiczny,

2) po dwóch przedstawicieli:

a) rady pedagogicznej,

b) rady rodziców,

3) po jednym przedstawicielu reprezentatywnych organizacji związkowych[5].

Ustawa wprowadza przy tym wymóg, zgodnie z którym łączna liczba przedstawicieli organu prowadzącego szkołę oraz organu sprawującego nadzór pedagogiczny (którym jest właściwy miejscowo kurator oświaty – powoływany i odwoływany na wniosek wojewody przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania) nie może być mniejsza niż liczba pozostałych członków komisji konkursowej[6]. W razie potrzeby liczbę przedstawicieli organu prowadzącego szkołę oraz organu sprawującego nadzór pedagogiczny zwiększa się proporcjonalnie[7].

Jednym z elementów procedury konkursowej jest rozmowa z kandydatem na stanowisko dyrektora szkoły i możliwość zadawania pytań przez członków komisji. Wcześniej komisja ma prawo żądać przedstawienia dowodu osobistego kandydata lub innego dokumentu potwierdzającego jego tożsamość oraz posiadane obywatelstwo[8].

Członkowie komisji konkursowej głosują zarówno w sprawie uchwały o dopuszczeniu kandydata na stanowisko dyrektora do postępowania konkursowego[9], jak również w sprawie woboru kandydata na stanowisko dyrektora. W pierwszym przypadku uchwała zapada zwykłą większością głosów w głosowaniu jawnym, a w razie równej liczby głosów głos decydujący należy do przewodniczącego komisji. W drugim – głosowanie jest tajne (każdy z członków komisji dysponuje jednym głosem), a do wyłonienia kandydata na dyrektora szkoły dochodzi, jeżeli jeden z uczestników otrzyma bezwzględną większość głosów obecnych członków komisji.

Wyłonionemu w sposób prawidłowy kandydatowi organ prowadzący nie może odmówić powierzenia stanowiska dyrektora[10]. Dopiero w sytuacji, gdy do konkursu nie zgłosi się żaden kandydat albo nie wyłoniono kandydata, organ prowadzący powierza to stanowisko ustalonemu, w porozumieniu z organem sprawującym nadzór pedagogiczny, kandydatowi, po zasięgnięciu opinii rady szkoły lub placówki i rady pedagogicznej.

Rekomendacje Zespołu do spraw Praw i Obowiązków Ucznia

Jak czytamy w odpowiedzi na interpelację poselską nr 9197, w Ministerstwie Edukacji Narodowej były prowadzone konsultacje i analizy dotyczące wzmocnienia roli samorządów uczniowskich w systemie oświaty. Odbywały się one w ramach prac Zespołu do spraw Praw i Obowiązków Ucznia powołanego przez ministra edukacji 26 marca 2024 r.

Jedną z rekomendacji zespołu było, aby do składu komisji konkursowej wyłaniającej kandydata na stanowisko dyrektora szkoły, powoływani byli również dwaj przedstawiciele samorządu uczniowskiego. W przypadku wątpliwości prawnych dotyczących udziału uczniów niepełnoletnich w pracach komisji konkursowych zaproponowano, aby do składu tych komisji powoływani byli pełnoletni przedstawiciele samorządu uczniowskiego. W sytuacji zaś gdy powołanie przedstawicieli samorządu uczniowskiego byłoby niemożliwe z powodów formalnych, tj. wszyscy uczniowie szkoły byliby niepełnoletni, członkowie zespołu zarekomendowali, aby w pracach tych komisji mogli uczestniczyć przedstawiciele samorządu uczniowskiego w charakterze obserwatorów, z możliwością zadawania pytań.

Członkowie Zespołu do spraw Praw i Obowiązków Ucznia zaproponowali nadto rezygnację z zasady, zgodnie z którą łączna liczba przedstawicieli organu prowadzącego szkołę oraz organu sprawującego nadzór pedagogiczny nie może być mniejsza niż liczba pozostałych członków komisji konkursowej.

Stanowisko MEN

Sekretarz Stanu w MEN Katarzyna Lubnauer wskazała, że rekomendacja dotycząca udziału przedstawicieli samorządu uczniowskiego w pracach komisji konkursowej powoływanej w celu wyłonienia kandydata na stanowisko dyrektora szkoły została pozytywnie przyjęta przez kierownictwo ministerstwa. W kolejnych miesiącach ma ona zostać skierowana do dalszych prac koncepcyjnych na poziomie ministerialnym i poddana analizie w celu zbadania możliwości i sposobu jej wdrożenia.

Z odpowiedzi wynika zatem, że skład komisji konkursowej wyłaniającej kandydata na stanowisko dyrektora szkoły zostanie poszerzony o pełnoletnich przedstawicieli samorządu uczniowskiego. Zyskaliby oni prawo głosowania w komisji, na podstawie którego wyłaniany jest kandydat na stanowisko dyrektora szkoły. Jest to rozwiązanie dalej idące niż zaproponowane w interpelacji poselskiej, w której sugerowano przyznanie przedstawicielom samorządu uczniowskiego jedynie kompetencji o charakterze opiniodawczym. Takie ograniczone kompetencje – a konkretnie członkostwo w komisji w charakterze obserwatorów, z możliwością zadawania pytań –  zyskaliby natomiast uczniowie w szkołach podstawowych, jako osoby niepełnoletnie, oraz niepełnoletni członkowie samorządu uczniowskiego w szkołach średnich.

Ocena proponowanych zmian

Z odpowiedzi na interpelację nie wynika zamiar rezygnacji z zasady, zgodnie z którą co najmniej połowa miejsc komisji konkursowej musi być „obsadzona” przez przedstawicieli organu prowadzącego szkołę (właściwej gminy lub powiatu) oraz organu nadzoru pedagogicznego (właściwego miejscowo kuratora oświaty). Oznacza to, że w dalszym ciągu decydujący (choć nie wyłączny) wpływ na obsadę stanowiska dyrektora szkoły zachowaliby przedstawiciele władz samorządowych razem z kuratorami oświaty przy pewnym zwiększeniu praw uczniów.

Oczywiście nie oznacza to, że pozostali członkowie komisji nie mają żadnego wpływu na obsadę stanowiska dyrektora szkoły. Jak bowiem wskazano również oni biorą udział w głosowaniu. Po zmianach od głosowania m.in. uczniów miałoby zależeć czy dany kandydat zostanie wybrany czy też nie. Z kolei uczniowie niepełnoletni mieliby prawo przepytywania kandydata na stanowisko dyrektorskie, a od udzielonych odpowiedzi mógłby zależeć wynik głosowania. Sytuację kandydata na stanowisko dyrektora szkoły można byłoby porównać do sytuacji osoby ubiegającej się o pracę na rozmowie kwalifikacyjnej. W roli pracodawcy (przełożonego) występowaliby uczniowie szkoły.

Powyższe może wpłynąć na obniżenie autorytetu przyszłego dyrektora szkoły. Trzeba przy tym pamiętać, że dyrektor jest przełożonym wszystkich pracowników szkoły oraz przewodniczącym rady pedagogicznej[11], a zatem taka sytuacja może również wpływać na sposób postrzegania nauczycieli w szkolnej hierarchii.

Zauważyć również należy, że w planach MEN odnośnie zmian w procedurze wyboru dyrektora szkoły, całkowicie pominięci zostali rodzice uczniów uczęszczających do szkół. Co więcej ich pozycja zostałaby nawet zmarginalizowana w porównaniu do dotychczasowych rozwiązań. Przedstawiciele rodziców, przy zwiększeniu liczby członków komisji konkursowej o przedstawicieli samorządu uczniowskiego, dysponowaliby bowiem jeszcze mniejszym odsetkiem głosów w komisji, a tym samym mieliby mniejszy wpływ na ostateczny wynik głosowania. Analogiczne uwagi można odnieść do nauczycieli zasiadających w komisji jako przedstawicieli rady pedagogicznej.

Propozycja Instytutu Ordo Iuris

Instytut Ordo Iuris wydanej w 2019 roku publikacji „W kierunku prawa przyjaznego rodzinie” wskazał m.in. na zasadność wzmocnienia udziału rodziców w wyborze dyrektora szkoły.  Rozwiązanie to, zawarte także w opublikowanym wówczas gotowym projekcie ustawy, warto przypomnieć również dziś w kontekście planów nowelizacji prawa oświatowego w tym. Propozycja z 2019 r. przewiduje, że obecnie funkcjonująca procedura konkursowa na stanowisko dyrektora szkoły służyłaby wyłonieniu dwóch kandydatów (a nie jednego, jak do tej pory) spełniających wymagania formalne. Kandydata na stanowisko dyrektora szkoły lub placówki wybieraliby ostatecznie rodzice uczniów danej szkoły, spośród dwóch kandydatów wyłonionych przez komisję konkursową. Dodatkowym założeniem jest, aby w wyborach kandydata na dyrektora szkoły każdy rodzic dysponował liczbą głosów analogiczną do liczby jego dzieci, które uczęszczają do danej szkoły.

Rozwiązanie takie przyczyniłoby się do zwiększenia roli rodziców w życiu społeczności szkolnej. Jednocześnie powiązanie liczby głosów, którymi dysponują rodzice, z liczbą uczęszczających do danej szkoły ich dzieci jawi się jako rozwiązanie sprawiedliwe i w pełniejszy sposób urzeczywistniające zasady demokratyczne – jeśli weźmiemy pod uwagę, że uczniowie są  reprezentowani przez swoich rodziców. Podejście takie stanowi zarazem wyraz uznania rodziców jako pierwszych wychowawców swoich dzieci (co notabene wynika z Konstytucji RP[12]), którzy w swoim działaniu kierują się dobrem dziecka. Tym samym rozwiązanie uwzględnia również prawa uczniów.

Zmiana taka wychodziłaby także naprzeciw zapisom Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, która w art. 14 ust. 3 stanowi, iż „[w]olność tworzenia placówek edukacyjnych z właściwym poszanowaniem zasad demokratycznych i prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi, filozoficznymi i pedagogicznymi są szanowane, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tej wolności i tego prawa.”

W praktyce, na co wskazano uzasadnieniu wspomnianego projektu ustawy z 2019 roku, rozwiązanie takie sprzyjałoby „procesowi uspołeczniania zarządzania szkołami i placówkami publicznymi w Polsce, a także „mówieniu jednym głosem” przez dyrekcję, nauczycieli i rodziców, co ma niebagatelne znaczenie dla efektywności procesów kształcenia i wychowania”.

R.pr. Marek Puzio – starszy analityk Centrum Badań i Analiz Ordo Iuris