Koncepcja „zgody” a przestępstwo zgwałcenia. Opinia Ordo Iuris dla ONZ

W zaproszeniu do składania opinii podkreślono, że pojęcie zgody w definicji przestępstw wywołało szerokie dyskusje, w związku z czym Specjalny Sprawozdawca jest zainteresowany wysłuchaniem przedstawicieli rządów, organizacji społeczeństwa obywatelskiego, prawników, krajowych instytucji praw człowieka, naukowców czy instytucji politycznych i badawczych. Specjalny Sprawozdawca ONZ zaprosił do składania opinii w celu ustalenia tego, jak podchodzi się do koncepcji zgody w międzynarodowym prawie dotyczącym praw człowieka i w poszczególnych ustawodawstwach krajowych. Sporządzony raport będzie następnie stanowić podstawę zaleceń dla państw i innych odpowiednich interesariuszy w tej sprawie.

W swojej analizie Instytut odniósł się do przestępstwa zgwałcenia i podkreślił, że międzynarodowe prawo nie nakłada na państwa obowiązku zmiany definicji zgwałcenia na opartą wyłącznie o znamię braku zgody. Obecne regulacje pozostawiają państwom swobodę w kształtowaniu przepisów pod warunkiem, że penalizują one wszystkie niekonsensualne stosunki seksualne. Jednocześnie, Ordo Iuris podkreśliło, że polskie prawo już dziś pozwala na skuteczne ściganie przestępstw seksualnych, niezależnie od tego, czy ofiara stawiała fizyczny opór. 

Dyskusja wokół pojęcia zgwałcenia 

Debata na temat skuteczności walki z przestępstwami seksualnymi trwa na arenie międzynarodowej od wielu lat. Niektóre środowiska domagają się wprowadzenia definicji zgwałcenia opartej wyłącznie na braku „dobrowolnej i świadomej zgody”. Instytut Ordo Iuris w swojej opinii dla ONZ ostrzegł, że taka zmiana może prowadzić do naruszenia zasady domniemania niewinności oraz wzrostu liczby fałszywych oskarżeń. Eksperci Instytutu zwrócili uwagę, że kluczowym problemem w ściganiu przestępstw seksualnych nie jest definicja, lecz trudności dowodowe i bariery proceduralne, takie jak brak świadków, niechęć ofiar do zgłaszania przestępstw, opóźnienia w zabezpieczaniu dowodów czy niedobory specjalistów i sprzętu w laboratoriach kryminalistycznych. 

Zmiany w polskim prawie 

W 2024 roku grupa posłów Koalicji Obywatelskiej i Lewicy zaproponowała zmianę definicji zgwałcenia, opierając ją na braku zgody. Po pracach legislacyjnych przyjęto ostateczne brzmienie przepisu: „kto doprowadza inną osobę do obcowania płciowego przemocą, groźbą bezprawną, podstępem lub w inny sposób mimo braku jej zgody, podlega karze pozbawienia wolności od 2 do 15 lat”.

Instytut Ordo Iuris wskazał, że zmiany te wynikają z nieudowodnionego założenia, iż organy ścigania nie podejmują działań w sprawach o gwałt, jeśli nie wystąpiła przemoc. Tymczasem obecne przepisy umożliwiają ściganie sprawców także w przypadkach, gdy ofiara nie stawiała oporu z powodu paraliżującego strachu. 

Prawo międzynarodowe i europejskie 

Eksperci Instytutu przywołali Konwencję stambulską, która wymaga penalizacji aktów seksualnych bez zgody, ale nie narzuca państwom konkretnego sposobu definiowania zgody. Podobnie Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie M.C. przeciwko Bułgarii orzekł, że brak fizycznego oporu nie oznacza zgody, lecz nie nałożył na państwa obowiązku przyjęcia definicji zgwałcenia opartej wyłącznie na braku zgody. 

Instytut Ordo Iuris odwołał się także do stanowiska Komitetu ONZ ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet (CEDAW), który zarekomendował usunięcie wymogu przemocy lub penetracji w definicjach gwałtu. Komitet wskazał dwa możliwe podejścia: 

1. Kryterium „dobrowolnej zgody” – które może przesunąć ciężar dowodu na oskarżonego. 

2. Kryterium „warunków przymusu” – które pozwala uwzględniać kontekst sytuacji, nie naruszając domniemania niewinności. 

Eksperci Ordo Iuris zauważyli, że Unia Europejska nie wymaga od państw członkowskich jednolitej definicji zgwałcenia. W 2022 roku Komisja Europejska zaproponowała wprowadzenie kryterium braku zgody, jednak propozycja ta została usunięta w toku negocjacji. Instytut podkreślił, że zmiana definicji zgwałcenia nie jest wymagana przez prawo międzynarodowe, a każda reforma powinna uwzględniać zarówno prawa ofiar, jak i oskarżonych. 

– W prawie karnym obowiązuje zasada, że to oskarżyciel musi udowodnić winę oskarżonego, a nie na odwrót. Jeśli definicja gwałtu zostanie oparta wyłącznie na kryterium zgody, oskarżony w praktyce będzie musiał dowieść, że uzyskał zgodę, a tym samym, dowodzić swojej niewinności, co w konsekwencji może przesunąć ciężar dowodu z oskarżyciela na oskarżonego. Jednocześnie kluczowym problemem pozostają braki proceduralne w ściganiu faktycznych sprawców gwałtów” – komentuje Julia Książek z Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris.

Więcej na ten temat:

Konieczność udowadniania własnej niewinności? Nowa definicja zgwałcenia w świetle Konstytucji – LINK

Nowa definicja przestępstwa zgwałcenia. Co oznacza w praktyce i jakie mogą być jej konsekwencje? – LINK 

Rada Europy nie wymaga zmiany definicji przestępstwa zgwałcenia – LINK 

Rekomendacje ONZ odnośnie definicji zgwałcenia. Czy da się je pogodzić z domniemaniem niewinności – LINK 

Unia nie narzuca definicji zgwałcenia. Błędne argumenty zwolenników nowelizacji Kodeksu karnego – LINK

Źródło zdjęcia okładkowego: Adobe Stock