Memorandum ws. obowiązku stosowania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r. w sprawie K 1/20

22 października 2020 r. Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok w sprawie K 1/20, zgodnie z którym art. 4a ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży („ustawa o planowaniu rodziny”)[1], dopuszczający przerywanie ciąży, w sytuacji gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, jest niezgodny z polską Konstytucją[2]. Publikacja wyroku w Dzienniku Ustaw nastąpiła 27 stycznia 2021 r. i od tego momentu ww. przepis ustawy o planowaniu rodziny traci moc obowiązującą, w związku z czym nie może być dalej stosowany. W praktyce oznacza to, że obecnie wszelkie przypadki przerywania ciąży, które nie wiążą się z zagrożeniem życia lub zdrowia jego matki, bądź też ciąży niebędącej skutkiem czynu zabronionego, skutkują odpowiedzialnością karną na podstawie art. 152 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny[3]. Jest to równoznaczne z podniesieniem standardu ochrony życia ludzkiego oraz wykluczeniem dyskryminujących praktyk polegających na wyjęciu spod tej ochrony dzieci w prenatalnym stadium rozwoju podejrzanych o niepełnosprawność lub ciężką i nieodwracalną chorobę zagrażającą ich życiu.

Z uwagi na to, że w przestrzeni publicznej powielane są wprowadzające w błąd informacje czy wręcz groźby, nawołujące do niestosowania się do rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego przez placówki służby zdrowia i świadczenia usług przerywania ciąży na podstawie nieobowiązującego już art. 4a ust. 1 pkt 2 ustawy o planowaniu rodziny, Instytut na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris przygotował niniejsze stanowisko, przedstawiające prawdziwe, wynikające z obowiązujących przepisów skutki wyroku TK z 22 października 2020 r. w sprawie K 1/20. Ufamy, że będzie ono realnym wsparciem merytorycznym w przypadku możliwych nacisków zarówno na Dyrekcję, jak i personel Szpitala, aby zapewnić dostęp do aborcji na podstawie uchylonego przepisu ustawy o planowaniu rodziny, skutkujący narażeniem się personelu medycznego na odpowiedzialność prawną.

1. Wyrok Trybunału jest ostateczny i ma moc powszechnie obowiązującą

Wbrew argumentom podnoszonym przez niektórych zwolenników dotychczasowego kształtu, a nawet liberalizacji ustawy o planowaniu rodziny, rozstrzygnięcie Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r. w sprawie K 1/20 nie jest „oświadczeniem”, lecz stanowi wyrok w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, który zgodnie z art. 190 ust. 1 Konstytucji RP ma moc powszechnie obowiązującą i jest ostateczny. Oznacza to, że obowiązek jego respektowania dotyczy każdej jednostki i każdej instytucji, a ponadto nie istnieje żaden mechanizm prawny pozwalający na zmianę czy uchylenie takiego orzeczenia.

Pragniemy podkreślić, że bez znaczenia dla mocy obowiązującej wyroku Trybunału z 22 października 2020 r. są również zarzuty dotyczące orzekającego w nim składu sędziowskiego.Wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K 1/20 zapadł bowiem - zgodnie z art. 190 ust. 5 Konstytucji RP - większością głosów składu orzekającego, zatem nawet nieuwzględnienie głosów sędziów, których status jest kwestionowany nie wpłynęłoby na treść wydanego rozstrzygnięcia.

2. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego zmienia stan prawny w Polsce

Przedstawiane w niektórych mediach wypowiedzi, zgodnie z którymi wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K 1/20 nie wpływa na kształt prawa w Polsce, a przerywanie ciąży w przypadkach podejrzenia ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia dziecka poczętego albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu pozostaje legalne, są niezgodne z prawdą, przez co wprowadzają w błąd.Stosownie do art. 190 ust. 3 Konstytucji RP wyroki TK wchodzą w życie z dniem ogłoszenia w Dzienniku Ustaw i w tym samym momencie traci moc obowiązującą akt normatywny uznany za niezgodny z Konstytucją. Nie wymaga to żadnej aktywności prawodawcy (nie jest wymagana derogacja lub zmiana zaskarżonego przepisu – ulega on uchyleniu z mocy samego prawa). Wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K 1/20 został opublikowany w Dzienniku Ustaw 27 stycznia 2021 r., w związku czym w tym dniu przepis dopuszczający przerywanie ciąży z powodu podejrzenia ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia dziecka poczętego albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu (art. 4a ust. 1 pkt 2 ustawy o planowaniu rodziny) przestał w Polsce obowiązywać. Podkreślić trzeba przy tym, że w uzasadnieniu wyroku Trybunał wyraźnie stwierdził, że „nie uznał za zasadne skorzystać z uprawnienia, o którym mowa w art. 190 ust. 3 Konstytucji, do określenia innego terminu utraty mocy obowiązującej art. 4a ust. 1 pkt 2 u.p.r., niż termin wejścia w życie wyroku”[4]. Zatem, od 27 stycznia 2021 r. nie jest w Polsce dopuszczalne przerywanie ciąży na podstawie art. 4a ust. 1 pkt 2 ustawy o planowaniu rodziny.

3. Brak jest podstaw do „ścigania” lekarzy stosujących się do wyroku TK w sprawie K 1/20

Odnosząc się do kolejnej błędnej, jednakże aktualnie rozpowszechnianej informacji o możliwości „ścigania” lekarzy odmawiających przerywania ciąży w przypadkach podejrzenia u dziecka poczętego ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, podkreślamy, że zgodnie z obowiązującym stanem prawnym istnieją podstawy do wszczęcia postępowania karnego, jednak przeciwko tym lekarzom, którzy pomimo utraty mocy obowiązującej art. 4a ust. 1 pkt 2 w ustawy o planowaniu rodziny będą dokonywać aborcji w oparciu o przesłankę eugeniczną. Działanie takie stało się bowiem karalne na mocy art. 152 Kodeksu karnego, przewidującego odpowiedzialność karną za przerwanie ciąży z naruszeniem przepisów ustawy o planowaniu rodziny (w której nie ma już art. 4a ust. 1 pkt 2). Opisana wyżej konsekwencja ogłoszenia wyroku TK z 22 października 2020 r. została wyraźnie sformułowana w treści jego uzasadnienia: „[w]skutek utraty mocy obowiązującej tego przepisu ograniczeniu ulegnie katalog okoliczności legalizujących przerwanie ciąży. Tym samym nastąpi rozszerzenie zakresu znamion czynów zabronionych stypizowanych w art. 152 k.k.”[5].

4. Aktualne przesłanki dopuszczalności przerywania ciąży

Zwracamy uwagę, że niezgodne z rzeczywistym stanem rzeczy jest powielane w przestrzeni publicznej stanowisko, że obecnie aborcja jest praktycznie w Polsce zakazana. Podkreślić trzeba bowiem, że niezmiennie moc obowiązującą posiadają pozostałe postanowienia art. 4a ust. 1 ustawy o planowaniu rodziny, tj. pkt 1 (przerwanie ciąży jest dopuszczalne, gdy ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej) oraz pkt 3 (przerwanie ciąży jest dopuszczalne, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego). W tym kontekście szczególną uwagę pragniemy zwrócić na treść art. 4a ust. 1 pkt 1 ustawy o planowaniu rodziny, który pozwala na uchylenie prawnej ochrony życia dziecka poczętego w sytuacji, gdy ciąża powoduje zagrożenie dla życia lub zdrowia matki. W celu umożliwienia personelowi Szpitala podejmowania właściwych decyzji w oparciu o tę przesłankę wskazujemy, że dotyczy ona sytuacji stwarzających poważne niebezpieczeństwo utraty przez kobietę życia lub zdrowia. Nie obejmuje natomiast przypadków pogorszenia zdrowia psychicznego matki, na co już w 2008 r. zwracała uwagę E. Zielińska, stwierdzając, że „samo użycie przez ustawodawcę wyrazu «zagrożenie», które należy rozumieć jako wystąpienie niebezpieczeństwa grożącego życiu lub zdrowiu, sugeruje, że chodzi o sytuacje poważnie stwarzające ryzyko utraty zdrowia, a nie o jakieś błahe powody”^[6]. Jak wskazuje E. Zielińska: „[i]nnymi słowy „zagrożenia dla zdrowia” w świetle tego przepisu należy interpretować wąsko: jako istnienie choroby, która pogłębi się w przypadku kontynuacji ciąży, a nie tylko jako zagrożenie dobrostanu kobiety ciężarnej, czy wystąpienie dolegliwości towarzyszących normalnie stanowi ciąży”[7]. Jednocześnie zaznaczamy, że na tej podstawie dopuszczalne jest także przerwanie ciąży w przypadku, gdy zagrożenie życia lub zdrowia kobiety ciężarnej jest pochodną choroby lub niepełnosprawności jej dziecka, w takim przypadku bowiem podstawą uchylenia prawnej ochrony życia dziecka nie jest stan jego zdrowia, lecz wynikające z niego zagrożenie dla matki. Podkreślenia wymaga jednak, że ocena takiego ryzyka powinna być każdorazowo dokonywana indywidualnie, niedopuszczalne są natomiast sytuacje posługiwania się z góry przyjętym katalogiem wad czy chorób dzieci poczętych, które miałyby uzasadniać dopuszczalność poświęcenia ich życia. Z drugiej strony należy również pamiętać o tym, że stwierdzenie takiej choroby lub niepełnosprawności dziecka, które matce nie zagraża, nie może już być samoistną podstawą pozbawienia go życia na podstawie art. 4a ust. 1 pkt 1 ustawy o planowaniu rodziny.

W konsekwencji należy uznać, że z jednej strony lekarz jest w pełni uprawniony do interwencji medycznych mających na celu ratowanie życia lub zdrowia matki, z drugiej jednak użyte w przepisach pojęcia „zagrożenie” i „niebezpieczeństwo” wyraźnie wskazują, że sytuacje te nie obejmują dolegliwości zdrowotnych o charakterze psychicznym (np. depresja). Logicznym jest, że interpretacja przeciwna mogłaby prowadzić do nadużyć, wypaczając obowiązującą zasadę prawnej ochrony życia i w rzeczywistości prowadząc w niektórych przypadkach do wykonywania nielegalnej w Polsce aborcji „na życzenie”.

W kontekście omówionej przesłanki dopuszczalności przerywania ciąży w sytuacjach zagrożenia życia lub zdrowia matki podkreślamy wagę koniecznej, indywidualnej, dokonywanej każdorazowo oceny takiego zagrożenia, której efektem ma być poświęcenie życia człowieka znajdującego się w prenatalnej fazie rozwoju. Stanowisko to znajduje odzwierciedlenie w treści paragrafu 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 22 stycznia 1997 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych lekarzy, uprawniających do dokonania przerwania ciąży oraz stwierdzania, że ciąża zagraża życiu lub zdrowiu kobiety lub wskazuje na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu[8]: „[w]ystąpienie okoliczności wskazujących, że ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej, stwierdza lekarza posiadający tytuł specjalisty w zakresie medycyny właściwej ze względu na rodzaj choroby kobiety ciężarnej”. Tym samym niedopuszczalna z punktu widzenia obowiązującego w Polsce prawa byłaby próba „skatalogowania” przypadków uzasadniających przerwanie ciąży na podstawie art. 4a ust. 1 pkt 1 ustawy o planowaniu rodziny. Indywidualna, rzetelna diagnoza jest warunkiem koniecznym zgodnego z prawem działania w takich sytuacjach.

W tym kontekście przypomnieć należy także, że przy podejmowaniu decyzji o poświęceniu życia dziecka z uwagi na stan zdrowia matki konieczna jest również każdorazowa, indywidualna analiza ryzyka, jakie niesie ze sobą dla kobiety przerwanie ciąży. Oczywistym jest, że nie stanowi ono procedury medycznej neutralnej z perspektywy zdrowotnej i - jak pokazują wyniki badań naukowych - jej przeprowadzenie także może wiązać się z zagrożeniem dla życia lub zdrowia kobiety[9]. 

Mając na uwadze przedstawione stanowisko dotyczące obowiązku stosowania wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K 1/20 przez placówki służby zdrowia oraz jego interpretacji, Instytut na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris zapewnia jednocześnie o gotowości udzielenia Szpitalowi pomocy prawnej w przypadku wystąpienia jakichkolwiek wątpliwości interpretacyjnych, jak również ataków bądź prób wymuszenia na placówce przeprowadzania zabiegów przerywania ciąży niezgodnie z obowiązującymi przepisami ustawy o planowaniu rodziny.

Jednocześnie, zachęcamy do zapoznania się w opracowaną przez Instytut analizą prawną wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r., która pozwoli na lepsze zrozumienie motywów i skutków tego rozstrzygnięcia. Analiza dostępna jest na stronie internetowej Instytutu pod adresem: https://ordoiuris.pl/analiza-materialnoprawna-wyroku-trybunalu-konstytucyjnego-z-22-pazdziernika-2020-r-sygn-akt-k-120-z.