Informujemy, że Pani/Pana dane osobowe są przetwarzane przez Fundację Instytut na Rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris z siedzibą w Warszawie przy ul. Zielnej 39, kod pocztowy 00-108 (administrator danych) w ramach utrzymywania stałego kontaktu z naszą Fundacją w związku z jej celami statutowymi, w szczególności poprzez informowanie o organizowanych akcjach społecznych. Podstawę prawną przetwarzania danych osobowych stanowi art. 6 ust. 1 lit. f rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (RODO).

Podanie danych jest dobrowolne, niemniej bez ich wskazania nie jest możliwa realizacja usługi newslettera. Informujemy, że przysługuje Pani/Panu prawo dostępu do treści swoich danych osobowych, ich sprostowania, usunięcia lub ograniczenia przetwarzania, prawo do przenoszenia danych, prawo wniesienia sprzeciwu wobec ich przetwarzania, a także prawo do wniesienia skargi do organu nadzorczego.

Korzystanie z newslettera jest bezterminowe. W każdej chwili przysługuje Pani/Panu prawo do wniesienia sprzeciwu wobec przetwarzania danych osobowych. W takim przypadku dane wprowadzone przez Pana/Panią w procesie rejestracji zostaną usunięte niezwłocznie po upływie okresu przedawnienia ewentualnych roszczeń i uprawnień przewidzianego w Kodeksie cywilnym.

Do Pani/Pana danych osobowych mogą mieć również dostęp podmioty świadczące na naszą rzecz usługi w szczególności hostingowe, informatyczne, drukarskie, wysyłkowe, płatnicze. prawnicze, księgowe, kadrowe.

Podane dane osobowe mogą być przetwarzane w sposób zautomatyzowany, w tym również w formie profilowania. Jednak decyzje dotyczące indywidualnej osoby, związane z tym przetwarzaniem nie będą zautomatyzowane.

W razie jakichkolwiek żądań, pytań lub wątpliwości co do przetwarzania Pani/Pana danych osobowych prosimy o kontakt z wyznaczonym przez nas Inspektorem Ochrony Danych pisząc na adres siedziby Fundacji: ul. Zielna 39, 00-108 Warszawa, z dopiskiem „Inspektor Ochrony Danych” lub na adres poczty elektronicznej [email protected]

Przejdź do treści
PL | EN
Facebook Twitter Youtube

Opinia prawna dotycząca ograniczeń w sprawowaniu kultu religijnego w związku ze stanem epidemii (stan prawny na 12 listopada 2020 r.)

Data publikacji: 13.11.2020

Główne tezy opinii:

1. Wprowadzone w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 października 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii ograniczenia dotyczące zgromadzeń religijnych budzą wątpliwości konstytucyjne.

2. Zarówno w świetle Konstytucji RP, Konkordatu, jak i szeregu ustaw regulujących status kościołów i związków wyznaniowych w Polsce organizacja kultu religijnego zastrzeżona jest dla kościołów i związków wyznaniowych. Ingerencja w tę sferę powinna następować z poszanowaniem wzajemnej autonomii związków wyznaniowych i kościołów oraz państwa, a jednocześnie z uwzględnieniem obowiązku współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

3. Z powyższego wynika, że wszelkie ograniczenia powinny być wprowadzane na podstawie uprzednich uzgodnień między władzami publicznymi a poszczególnymi związkami wyznaniowymi i kościołami.

4. Ograniczenia powinny być wprowadzane w drodze ustawy lub w oparciu o wyraźną podstawę ustawową. Dotyczą one bowiem konstytucyjnie chronionej wolności religii. Aktualnie kryterium to nie jest spełnione.

5. Wprowadzone ograniczenia muszą mieć charakter proporcjonalny. Ocena proporcjonalności rozwiązań musi uwzględniać aktualne dane naukowe pozwalające na stwierdzenie, czy dana restrykcja jest rzeczywiście konieczna dla zabezpieczenia zdrowia ludzkiego. W tym względzie decydujący głos powinni mieć wirusolodzy oraz specjaliści od chorób zakaźnych.

6. Należy zasygnalizować, że wprowadzone ograniczenia mogą stawiać osoby duchowne w sytuacji poważnego konfliktu sumienia, ponieważ zasadniczo nie można oczekiwać od osoby duchownej, że będzie przeciwstawiała się uczestnictwu wiernych w zgromadzeniach religijnych. Dotyczy to zwłaszcza tych sytuacji, gdy nabożeństwa i inne zgromadzenia o zbliżonym charakterze nie mogą odbywać się równolegle lub sukcesywnie, tak by umożliwić wszystkim zainteresowanym uczestnictwo.

 

 

1. Przedmiot opinii

Przedmiotem niniejszej opinii jest prawna ocena ograniczeń w publicznym sprawowaniu kultu religijnego wprowadzonych w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 października 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii (dalej jako: Rozporządzenie)[1] w pewnym zakresie zmodyfikowanych rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 6 listopada 2020 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii  (dalej samodzielnie jako: Rozporządzenie z 6 listopada 2020 r.)[2].

 

2. Charakterystyka formalna i merytoryczna ograniczeń w sprawowaniu kultu religijnego wprowadzonych w Rozporządzeniach

2.1. Upoważnienie ustawowe do wydania rozporządzenia

Stosownie do art. 92 ust. 1 Konstytucji RP rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Ponadto upoważnienie takie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu.

Rozporządzenia zostały wydane na podstawie art. 46a i art. 46b pkt 1-6 i 8-12 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi[3]. Art. 46a wskazanej ustawy upoważnia Radę Ministrów do wydania rozporządzenia określającego zagrożony obszar wraz ze wskazaniem rodzaju strefy, na którym wystąpił stan epidemii lub stan zagrożenia epidemicznego oraz rodzaj stosowanych rozwiązań - w zakresie określonym w art. 46b tej samej ustawy.

Stosownie do art. 46b ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, w rozporządzeniu takim można natomiast ustanowić czasowe ograniczenie określonych zakresów działalności przedsiębiorców, czasową reglamentację zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły, obowiązek poddania się badaniom lekarskim oraz stosowaniu innych środków profilaktycznych i zabiegów przez osoby chore i podejrzane o zachorowanie, obowiązek poddania się kwarantannie, miejsce kwarantanny, czasowe ograniczenie korzystania z lokali lub terenów oraz obowiązek ich zabezpieczenia, nakaz ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, terenów i obiektów, nakaz lub zakaz przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz na określonych obszarach, zakaz opuszczania strefy zero przez osoby chore i podejrzane o zachorowanie oraz nakaz określonego sposobu przemieszczania się (art. 46b pkt 2-12 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi).

Ponadto art. 46b pkt 1 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi przewiduje, że w rozporządzeniu takim Rada Ministrów może wprowadzić ograniczenia, obowiązki i nakazy, o których mowa w art. 46 ust. 4 wskazanej ustawy. Przepis ten umożliwia wprowadzenie w drodze rozporządzenia czasowego ograniczenie określonego sposobu przemieszczania się, czasowe ograniczenie lub zakaz obrotu i używania określonych przedmiotów lub produktów spożywczych, czasowe ograniczenia funkcjonowania określonych instytucji lub zakładów pracy, zakaz organizowania widowisk i innych zgromadzeń ludności, obowiązek wykonania określonych zabiegów sanitarnych, jeżeli wykonanie ich wiąże się z funkcjonowaniem określonych obiektów produkcyjnych, usługowych, handlowych lub innych obiektów, nakaz udostępnienia nieruchomości, lokali, terenów i dostarczenia środków transportu do działań przeciwepidemicznych przewidzianych planami przeciwepidemicznymi, obowiązek przeprowadzenia szczepień ochronnych, o których mowa w art. 46 ust. 3 tej samej ustawy, oraz grupy osób podlegające tym szczepieniom, rodzaj przeprowadzanych szczepień ochronnych.

Żaden z przepisów ustawowych zawierających upoważnienie Rady Ministrów do wydania przedmiotowego Rozporządzenia nie odnosi się do sprawowania kultu religijnego. Jedynie art. 46 ust. 4 pkt 4 upoważnia Radę Ministrów do wprowadzenia zakazu zgromadzeń. Wnioskując a maiori ad minus można przyjąć, że upoważnienie do zakazania zgromadzeń obejmuje również możliwość ich ograniczenia. Kluczowe wydaje się jednak dokonanie interpretacji terminu „zgromadzenie”, którym posłużył się w tym przypadku prawodawca. Konstytucja RP – poza odniesieniami do Zgromadzenia Narodowego – odwołuje się do pojęcia „zgromadzenie” wyłącznie w art. 57, który gwarantuje wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich. W związku z tym powstaje pytanie, czy w konstytucyjnym pojęciu „zgromadzenia” mieści się takie zgromadzenie, które związane jest ze sprawowaniem kultu religijnego.

Wolność zgromadzeń ma charakter wolności politycznej, podczas gdy publiczne uzewnętrznienie wraz z innymi osobami swojej religii poprzez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie mieści się w pojęciu wolności religii, która gwarantowana jest w art. 53 ust. 2 Konstytucji RP. Relacja między wolnością zgromadzeń i wolnością publicznego uzewnętrzniania swojej religii wraz z innymi osobami jest wprawdzie przedmiotem pewnych kontrowersji w literaturze przedmiotu[4], niemniej jednak w ramach tej dyskusji podnosi się, że nawet jeżeli dochodzi tu zbiegu dwu wolności, to w konsekwencji „ingerencja władzy publicznej jest dopuszczalna, jeżeli spełnia łącznie wszystkie warunki ingerencji przewidzianych dla każdego z praw pozostających w zbiegu”[5].

Trybunał Konstytucyjny dostrzegł wzajemny związek między art. 53 oraz art. 57 Konstytucji RP, wskazując, że „…wolność zgromadzeń stanowi element składowy realizacji wolności swobodnego wyrażania opinii, w tym opinii mających znaczenie w procesie demokratycznych wyborów wszelkiego typu organów władzy publicznej, a także realizacji fundamentalnej wolności religii, sumienia i wyznania”[6]. Trybunał uznał, że „…nie ma podstaw do różnicowania konstytucyjnej ochrony wolności sumienia i wyznania oraz wolności do organizowania pokojowych zgromadzeń w takim stopniu, który wyłączałby, przez regulację ustawową, gwarancyjną funkcję Konstytucji”[7]. Oznacza to, że zgromadzenia, które mają na celu realizację konstytucyjnej wolności sumienia i religii korzystają z ochrony zarówno na gruncie art. 53, jak i 57 Konstytucji RP. Utożsamienie zgromadzeń religijnych z innymi zgromadzeniami na gruncie konstytucyjnym ma na celu optymalizację standardu ich ochrony, a nie jego obniżenie.

Także wykładnia systemowa pozwala na przyjęcie, że w pojęciu zgromadzenia mieszczą się również publiczne formy sprawowania kultu religijnego. Stosownie do art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. – Prawo o zgromadzeniach[8] przepisów tej ustawy nie stosuje się do zgromadzeń odbywanych w ramach działalności kościołów i innych związków wyznaniowych. Jest to wyraz poszanowania autonomii kościołów i związków wyznaniowych, o której mowa w art. 25 ust. 3 Konstytucji RP, co znajduje swoje rozwinięcie przede wszystkim w przepisach ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (dalej jako: u.s.p.K.K.)[9], a także w szeregu innych ustaw regulujących pozycję kościołów i związków wyznaniowych w Polsce. Również w tym względzie chodzi o zapewnienie maksymalnej swobody związkom wyznaniowym i kościołom.

Tym samym należy przyjąć, że pomimo bezpośredniego odwołania do pojęcia zgromadzenia na gruncie przepisów stanowiących ustawową delegację do wydania Rozporządzenia, to w pojęciu tym nie mieszczą się zgromadzenia religijne.

 

2.2. Charakterystyka merytoryczna ograniczeń w sprawowaniu kultu religijnego wprowadzonych w Rozporządzeniu

Zgodnie z § 27 ust. 2 pkt 2 lit. c oraz ust. 3 Rozporządzenia z 9 października 2020 r. obowiązek zakrywania ust i nosa obowiązuje w miejscach ogólnodostępnych, w tym m.in. w budynkach użyteczności publicznej przeznaczonych na potrzeby kultu religijnego, a także w trakcie sprawowania kultu religijnego, w tym czynności lub obrzędów religijnych, w budynku użyteczności publicznej przeznaczonym na potrzeby kultu religijnego oraz na cmentarzu. Stosownie do § 27 ust. 3 pkt 8 tego Rozporządzenia obowiązek ten nie stosuje się do osoby sprawującej kult religijny w trakcie jego sprawowania. Zgodnie natomiast do § 27 ust. 4 nie stosuje się również do osób zawierających związek małżeński – w tym również przed osobą duchowną.

§ 28 ust. 8 pkt 1 Rozporządzenia – po zmianach wprowadzonych rozporządzeniem z 16 października 2020 r.[10] - stanowił z kolei, że zgromadzenie organizowane w ramach działalności kościołów i innych związków wyznaniowych mogą się odbywać w obszarze czerwonym pod warunkiem, że w przypadku, gdy zgromadzenie odbywa się w  budynkach  i innych obiektach kultu religijnego, znajduje się w nich, przy zachowaniu odległości nie mniejszej  niż  1,5 m, nie  więcej  uczestników  niż  1 osoba  na  4 m2 powierzchni  w obszarze  żółtym  albo 1 osoba na 7 m2 powierzchni w obszarze czerwonym, oprócz osób sprawujących kult religijny lub osób dokonujących pochowania, lub osób zatrudnionych przez zakład lub dom pogrzebowy w przypadku pogrzebu. W aktualnym stanie prawnym obowiązującym od 7 listopada 2020 r. obowiązujących na obszarze całego kraju zgromadzenie religijne może odbywać się pod warunkiem, że w budynkach i innych obiektach kultu religijnego, znajduje się nie więcej niż 1 osoba na 15m2, przy zachowaniu odległości nie mniejszej niż 1,5 m. Ten stan prawny obowiązywać ma do 29 listopada 2020 r. W okresie następującym od 30 listopada 2020 r. maksymalna dopuszczalna liczba uczestników zgromadzeń religijnych odbywających się w budynkach wynosić ma 1 osobę na 7 m2. Ponadto zgromadzenia takie mogą odbywać się pod warunkiem, że uczestnicy realizują obowiązek zakrywania ust i nosa, o którym mowa w §27 ust. 1, z wyłączeniem osób sprawujących kult religijny.

Należy zwrócić uwagę, że w praktyce interpretacja powyższych nakazów może rodzic rozmaite trudności. Przede wszystkim wyjaśnienia wymaga pojęcie „osób sprawujących kult religijny”, które są wyjęte z obowiązku zasłaniania ust i nosa. Prawo polskie nie definiuje ani pojęcia „kultu religijnego”, ani też nie wskazuje kim jest osoba, która miałaby kult sprawować. Samo pojęcie „kultu” odnaleźć można w aktach prawnych o zróżnicowanym charakterze, w tym zwłaszcza w art. 53 ust. 2 Konstytucji RP, postanowieniach Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską[11] oraz w przepisach ustaw odnoszących się do stosunków między Rzecząpospolitą Polską a kościołami oraz związkami wyznaniowymi.

Na gruncie konstytucyjnym mowa jest o uzewnętrznianiu swojej religii poprzez „uprawianie kultu”. Wskazuje się również, że wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących. Nie ma zatem wątpliwości, że właściwym, ale nie wyłącznym miejscem kultu są świątynie. Obok świątyń istnieć mogą również inne miejsca kultu. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że „[ś]wiątynią jest każde miejsce przeznaczone do oddawania czci Bogu (sacrum), np. kościół, cerkiew, synagoga, meczet, gurudwara, zbór itd. Do «innych miejsc kultu» należy zaliczyć cmentarze, grobowce, mauzolea, pagody, stupy, przydrożne kapliczki, obeliski itp. Katalog świątyń i innych miejsc kultu jest oczywiście otwarty. Z konstytucyjnego punktu widzenia nie ma też potrzeby klasyfikacyjnego odróżniania świątyni od pozostałych miejsc kultu”[12]. Do samego pojęcia kultu odnieść można natomiast „udział we wszelkiego rodzaju ceremoniach religijnych, nabożeństwach, pogrzebach, mszach świętych i innych czynnościach mających na celu oddawanie czci Bogu (sacrum)”[13].

W postanowieniach Konkordatu pojawia się pojęcie „sprawowania kultu” (art. 8), jednakże bez precyzyjnego określenia na czym miałoby ono polegać. W art. 8 ust. 2 Konkordatu wskazuje się jednak, że organizowanie kultu publicznego należy do władzy kościelnej zgodnie z przepisami prawa kanonicznego i z zachowaniem odpowiednich przepisów prawa polskiego. Sugeruje to, że w przypadku Kościoła Katolickiego określenie kto jest osobą sprawującą kult odbywać się musi wyłącznie według regulacji wewnątrzkościelnych, co jest naturalnym następstwem braku definicji legalnej pojęcia „kultu” oraz określenia, kto jest osobą sprawującą kult w przepisach prawa polskiego. Interpretację tę potwierdza art. 15 ust. 1 u.s.p.K.K., zgodnie z którym organizowanie i sprawowanie kultu publicznego należy do władzy kościelnej. Komentując wskazany przepis B. Rakoczy wskazał, że „sprawowanie kultu publicznego oznacza prowadzenie nabożeństw, wykonywanie czynności liturgicznych”[14]. Również w orzecznictwie utożsamia się sprawowanie kultu z realizacją „funkcji liturgicznych”[15]. Jak wynika z wyroku Wojewódzkiego Sadu Administracyjnego w Łodzi z 11 września 2012 r. "przez publiczne sprawowanie kultu należy rozumieć wszelkie działania zmierzające do uświęcenia wiernych, przyjęte w danym kościele lub innym związku wyznaniowym, podejmowane przez osoby działające w ramach tego kościoła (związku wyznaniowego) i upoważnione do takich czynności, a także wykonywane w miejscach do tego przeznaczonych oraz przy użyciu różnych środków technicznych, zgodnie z regulującymi status danego kościoła przepisami"[16]. Treść tego orzeczenia potwierdza proponowaną na gruncie niniejszej opinii interpretację Rozporządzeń.

Analogiczne regulacje do tej, która zawarta jest w art. 15 ust. 1 u.s.p.K.K., znajdują się również w innych ustawach dotyczących stosunków między władzą państwową a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi[17]. Pewnym wyjątkiem – poza aktami prawnymi pochodzącymi z okresu II Rzeczypospolitej – jest tutaj ustawa o z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej[18]. W art. 8 ust. 1 tej ustawy mowa jest bowiem nie o „kulcie publicznym”, a o „publicznych czynnościach religijnych”. Logika systemowa nakazuje utożsamiać obydwa pojęcia. Dla porządku trzeba też wspomnieć, że proponowaną interpretację potwierdza również mająca ogólny charakter regulacja zawarta w art. 19 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania[19], według której wypełniając funkcje religijne kościoły i inne związki wyznaniowe mogą w szczególności organizować i publicznie sprawować kult.

Przyjąć zatem należy, że krąg osób sprawujących kult będzie ustalany w oparciu o regulacje wewnętrzne danego kościoła lub innego związku wyznaniowego. W przypadku Kościoła Katolickiego będą to z pewnością księża celebrujący Mszę Św., ministranci oraz lektorzy, jak również osoby świeckie zaangażowane bezpośrednio w sprawowanie czynności liturgicznych, takich jak czytanie lekcji z Pisma Św. oraz uczestniczenie w procesji z darami. Dotyczy to również osób odpowiedzialnych za oprawę muzyczną nabożeństw. Kodeks Prawa Kanonicznego z dnia 4 grudnia 1983 r. wskazuje, że „wiernym przysługuje prawo sprawowania kultu Bożego, zgodnie z przepisami własnego obrządku” (kan. 214). Szczegółowe regulacje dotyczące sprawowania kultu Bożego znajdują się natomiast w kan. 834 i n. W szczególności kan. 837 § 2 stanowi, że: „Czynności liturgiczne, jeśli zgodnie ze swoją naturą wymagają wspólnotowego sprawowania, gdzie jest to możliwe, mają być sprawowane z udziałem i czynnym uczestnictwem wiernych”. Stosownie do konstytucji Soboru Watykańskiego II Sacrosanctum Concilium "[m]inistranci, lektorzy, komentatorzy i członkowie chóru również spełniają prawdziwą funkcję liturgiczną" (pkt 29). Należy zatem przyjąć, że wszystkie wskazane osoby zwolnione są z obowiązku zakrywania ust i nosa.

Nie jest też jasne jak miałyby być egzekwowane przepisy Rozporządzenia z 9 października 2020 r. dotyczące limitów liczby wiernych na określoną powierzchnię. Jest wprawdzie możliwe obliczenie limitu osób, które mogłyby uczestniczyć w nabożeństwach dla konkretnych miejsc kultu, niemniej jednak praktyczna realizacja celu jaki przyświeca prawodawcy – a zatem zachowania dystansu społecznego – możliwa jest w zasadzie wyłącznie poprzez wyłączenie z użytku znacznej części miejsc siedzących w obiekcie kultu religijnego i pod warunkiem praktycznego zastosowania się wiernych. Dodać należy, że Rozporządzenie wymusza na osobach duchownych – w przypadku Kościoła Katolickiego przede wszystkim na proboszczach – podejmowanie działań, które stoją w zdecydowanej opozycji wobec tych, które powinni oni spełniać według regulacji prawnokanonicznych. Stosownie bowiem do kan. 528 § 2 Kodeksu Prawa Kanonicznego: „Proboszcz troszczy się o to, ażeby sprawowanie Eucharystii stało się centrum parafialnego zgromadzenia wiernych. Pracuje nad tym, by wierni wzmacniali się przez pobożne uczestniczenie w sakramentach, a zwłaszcza często przystępowali do sakramentów Najświętszej Eucharystii i pokuty. Stara się również o to, by wierni modlili się, także w rodzinach, oraz świadomie i czynnie uczestniczyli w liturgii. Proboszcz, pod władzą biskupa diecezjalnego, winien kierować liturgią w swojej parafii i czuwać nad tym, by nie wkradły się do niej nadużycia”. Nie jest zatem możliwe, by odmówić wiernym katolickim uczestnictwa w liturgii. Zgodnie z kan. 843 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego „Święci szafarze nie mogą odmówić sakramentów tym, którzy właściwie o nie proszą, są odpowiednio przygotowani i prawo nie wzbrania im ich przyjmowania”. Ofiara Eucharystyczna zaś „jest szczytem i źródłem całego kultu oraz życia chrześcijańskiego” (kan. 899 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego).

Jak się wydaje, podobne problemy pojawiają się w przypadku innych niż Kościół Katolicki kościołów i związków wyznaniowych. Ocena rozwiązań przyjętych w Rozporządzeniu może być dokonana zatem z różnych punktów widzenia – zarówno ustrojowych relacji między państwem a Kościołami i związkami wyznaniowymi, jak i z punktu widzenia praw i wolności jednostki, w tym zwłaszcza wolności religii. Nie mniej istotne jest to, że przepisy Rozporządzenia stawiają zarówno osoby duchowne w sytuacji poważnego konfliktu sumienia.

 

3. Przepisy Rozporządzenia a przyjęty w Polsce model relacji między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi

Zagadnienie stosunków między państwem (władzą świecką) a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi należy do kwestii o zasadniczym znaczeniu dla oceny konstytucyjności Rozporządzenia w zakresie, w jakim dotyczą one kwestii związanych z kultem religijnym. Przyjęty w Polsce konstytucyjny model relacji między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi opiera się o zasady poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego (art. 25 ust. 3 Konstytucji RP). W literaturze oraz orzecznictwie model ten określa się jako „przyjazny rozdział państwa i kościoła” (separacja skoordynowana)[20].

W ramach przyjętego w art. 25 ust. 3 Konstytucji RP modelu ustrojowego relacji instytucjonalnych na linii państwo-kościoły i inne związki wyznaniowe wyróżnić zatem można dwie zasady – z jednej strony zasadę poszanowania autonomii oraz wzajemnej niezależności państwa i związków wyznaniowych w swoich zakresach działania, z drugiej zaś zasadę współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. W ramach pierwszej ze wskazanych zasad umiejscowić należy niezależność organizacyjną kościołów i związków wyznaniowych[21]. Tym samym związki religijne „są władne swobodnie określać swoje założenia teologiczne (doktrynalne, dogmatyczne) i moralne, ustalać system wierzeń oraz sposoby praktykowania i oddawania kultu religijnego, urządzać i dbać o wystrój miejsc kultu, odprawiać nabożeństwa i modły, w tym publiczne i zbiorowe, czuwać nad moralnością duchowieństwa i wiernych, krzewić zasady wiary poprzez nauczanie i agitację, wreszcie kształcić duchownych czy szafarzy kultu”[22].

Jednocześnie wskazuje się na wzajemną autonomię w sferze prawnej. Jak podkreśla L. Garlicki „każdy kościół czy inny związek wyznaniowy musi przestrzegać prawa państwowego (…). Zarazem, o ile dany kościół czy związek stworzy własny system prawa wewnętrznego, to władze publiczne muszą szanować istnienie norm tego prawa”[23]. W orzecznictwie wskazuje się, że „Państwo Polskie oddało Kościołowi możliwość decydowania w swoich sprawach - łącznie z wykonywaniem jurysdykcji oraz zarządzaniem i administrowaniem jego sprawami (w tym majątkiem) - w oparciu o przepisy prawa kanonicznego”[24]. Trybunał Konstytucyjny wskazał natomiast, że „w myśl zasady autonomii i niezależności, prawo wspólnot religijnych nie obowiązuje bezpośrednio w porządku państwowym, choć może i powinno być brane pod uwagę przy wydawaniu przez organy władzy publicznej rozmaitych rozstrzygnięć dotyczących wspólnot religijnych”[25].

Analizowane przepisy Rozporządzenia narzucające limity wiernych, którzy mogą uczestniczyć w nabożeństwach, warunkując w ten sposób dopuszczalność „zgromadzeń religijnych” zupełnie nie uwzględniają autonomii kościołów i związków wyznaniowych. Prawodawca w ogóle nie wziął pod uwagę choćby przytoczonych powyżej regulacji prawnokanonicznych. Ingerencja prawodawcza dotyczy bowiem sfery objętej autonomią kościołów i związków wyznaniowych. Poszanowanie tej autonomii wymagałoby podjęcie stosownych uzgodnień z przedstawicielami kościołów i związków wyznaniowych, wskutek których z jednej strony związki religijne we własnym zakresie – współdziałając z władzą świecką dla dobra człowieka i dobra wspólnego – podjęłyby działania mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa sanitarnego w trakcie zgromadzeń związanych ze sprawowaniem kultu religijnego, z drugiej zaś przedmiotowe uzgodnienia mogłyby się stać podstawą stosownych rozwiązań w prawie państwowym. Należy uznać za niedopuszczalną konstytucyjnie jednostronną i władczą ingerencję państwa w sferę organizacji i sprawowania kultu religijnego.

Zakaz ingerowania w sferę sprawowania i organizacji kultu religijnego potwierdza szereg ustaw regulujących stosunki między państwem a związkami wyznaniowymi[26]. W przypadku Kościoła Katolickiego są one wzmocnione postanowieniami Konkordatu, który jako umowa międzynarodowa ma wyższą pozycję w hierarchii źródeł prawa niż ustawy, czy tym bardziej rozporządzenia.

 

 

4. Przepisy rozporządzenia a konstytucyjne gwarancje wolności sumienia i religii

Przepisy Rozporządzenia budzą wątpliwości nie tylko w kontekście instytucjonalnych relacji między „państwem a Kościołem”, ale również w wymiarze praw i wolności indywidualnych. Z tej perspektywy można mówić o naruszeniu wolności religii (wolności publicznego uzewnętrzniania swojej religii wraz z innymi osobami poprzez modlitwę oraz uczestnictwo w obrzędach) osób wierzących, a także stawiania osób duchownych (w przypadku duchownych rzymskokatolickich szczególnie proboszczów oraz biskupów) w sytuacji poważnego konfliktu sumienia.

 

4.1. Ograniczenia kultu religijnego a konstytucyjny standard ochrony wolności religii

Stosownie do art. 53 ust. 1 Konstytucji RP każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. Uszczegółowienie tej regulacji – w zakresie w jakim odnosi się ona do wolności religii – określa art. 53 ust. 2 Konstytucji RP, zgodnie z którym: „Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują”. Wskazany przepis expressis verbis stanowi, iż ochronie na gruncie konstytucyjnym podlega uzewnętrznianie swojej religii indywidualnie lub grupowo, w tym również w przestrzeni publicznej, polegające na uprawianiu kultu, modlitwie czy uczestnictwie w obrzędach.

Wolność religii zawiera w sobie zatem dwa zasadnicze komponenty – wolność posiadania własnych przekonań religijnych (forum internum) oraz wolność ich manifestowania (uzewnętrzniania, ekspresja religijna – forum externum)[27]. Zważywszy na to, że źródłem wszystkich praw i wolności pozostaje przyrodzona i niezbywalna godność człowieka (art. 30 Konstytucji RP), a człowiek jako byt musi być traktowany w sposób holistyczny, to przyjąć należy, iż obydwa wskazane elementy wolności religii stanowią logiczne dopełnienie i powinny być rozpatrywane łącznie. Tylko to pozwala na zachowanie pełnej integralności religijnej jednostki, która posiadając określone przekonania religijne musi mieć zagwarantowaną możliwość ich manifestowania w życiu społecznym. Jakkolwiek zatem wolność religijna in foro externo nie ma charakteru absolutnego[28], to wszelkie ograniczenia muszą spełniać ściśle określone konstytucyjnie wymogi.

Art. 53 ust. 5 Konstytucji RP zawiera autonomiczną względem art. 31 ust. 3 klauzulę limitacyjną. Stosownie do pierwszego ze wskazanych przepisów: „Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób”. Drugi z nich stanowi natomiast: „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”.

Należy zwrócić uwagę, że stosownie do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 10 grudnia 2014 r., sygn. akt K 52/13 „w art. 53 ust. 5 Konstytucji ustrojodawca w sposób w pełni zamierzony i uzasadniony naturą chronionej wolności ustanowił zmodyfikowaną, szczególną formułę ewentualnych ograniczeń wolności religii”[29]. W podobnym duchu wypowiedział się Sąd Najwyższy, wskazując, że określony w art. 53 ust. 5 Konstytucji RP katalog okoliczności, które potencjalnie mogą uzasadniać ograniczenie wolności uzewnętrzniania religii ma charakter wyczerpujący, a zatem okoliczności niewymienione w tym przepisie, a pojawiające się w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP (ochrona środowiska) nie mogą uzasadniać ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii[30]. Jak konkludował SN nawiązując do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego: „w przeciwnym wypadku mogłoby dojść do nieuzasadnionego osłabienia ochrony niektórych praw i wolności”[31].

Niemniej jednak obowiązek zachowania wymogów z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP – w zakresie w jakim wyznaczają one wyższy standard ochrony niż szczególne klauzule limitacyjne – pozostaje aktualny, dotycząc niemożności naruszania „istoty wolności i praw”[32]. Tym samym w celu przeprowadzenia analizy zgodności z Konstytucją RP zawartych w Rozporządzeniu obostrzeń trzeba zbadać, czy wprowadzone restrykcje spełniają wszystkie ustrojowo przewidziane warunki, czyli czy zostały wprowadzone w odpowiedniej formie („test pierwszy”) ze względu na co najmniej jedną z wartości wymienionych w art. 53 ust. 5 Konstytucji („test drugi”), a także czy są przydatne i konieczne dla ochrony wartości, ze względu na które je ustanowiono oraz pozostają adekwatne w danej sytuacji („trzeci test”), w tym nie przekreślają istoty wolności religii[33]. Wszystkie wskazane wymogi muszą być spełnione kumulatywnie.

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że wprowadzone Rozporządzeniem ograniczenia nie spełniają wymogów formalnych, ponieważ nie są umieszczone w treści ustawy, a w akcie podustawowym. Należy też zauważyć, że przepisy ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi stanowiące podstawę do wydania Rozporządzenia w ogóle nie odnoszą się do zgromadzeń religijnych, wskazując jedynie ogólnie na dopuszczalność ograniczenia zgromadzeń (obszernie na ten temat – pkt 2.1 tej opinii). Jak już wskazano, w świetle postanowień Konstytucji RP zgromadzenia religijne mogą być rozumiane jako szczególny rodzaj zgromadzeń, ale jedynie dla wzmocnienia ochrony wolności gromadzenia się dla celów religijnych, nie zaś dla jej osłabienia.

W zakresie „testu drugiego” wprowadzone ograniczenia mają na celu ochronę zdrowia. Nie ulega zatem najmniejszym wątpliwościom, iż w rozważanym przypadku przesłanka materialna ograniczenia korzystania z wolności uzewnętrzniania religii spełnia standard określony w art. 53 ust. 5 Konstytucji RP[34].

Odnosząc się do kryteriów wynikających z „testu trzeciego” należy zauważyć, że w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw – w tym zwłaszcza wolności sumienia i religii – powinny „pozostawać w bezpośrednim związku z założonymi celami i w odpowiedniej do nich proporcji, z zachowaniem odpowiedniej wewnętrznej hierarchii wartości konstytucyjnych”[35]. W tym względzie wprowadzone ograniczenia muszą zostać poddane ocenie przede wszystkim przez specjalistów w dziedzinie wirusologii i chorób zakaźnych. Ograniczenie liczby wiernych uczestniczących w zgromadzeniu religijnym z pewnością pozostaje w związku z przeciwdziałaniem chorobie zakaźnej, przenoszonej drogą kropelkową. Otwarta pozostaje natomiast kwestia tego, czy rozwiązanie to ma charakter „proporcjonalny”, tj. czy przyjęcie konkretnego limitu 1 osoby na 15 m2 uzasadnione jest wynikami badań naukowych lub przynajmniej zaleceniami medycznymi, które wskazywałyby, że taka właśnie przestrzeń jest konieczna dla zapewnienia wiernym bezpieczeństwa.

 

4.2. Ograniczenia kultu religijnego a konstytucyjny standard ochrony wolności sumienia

Standard wolności sumienia na gruncie konstytucyjnym wyznacza art. 53 ust. 1 Konstytucji RP. Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 10 grudnia 2014 r., sygn. akt K 52/13, „…wolność wyznania, ujmowana łącznie z wolnością sumienia, zajmuje centralne miejsce w katalogach podstawowych wolności i praw jednostki”[36]. W wyroku dotyczącym „klauzuli sumienia” zamieszczonej w art. 39 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty[37] Trybunał stwierdził, że wolność sumienia „zajmuje szczególne miejsce wśród praw i wolności człowieka”[38]. W przedmiotowej sprawie Trybunał wywodził, że „[u]strojodawca polski zdecydowanie odszedł od koncepcji polegającej na przyznawaniu ochrony, gwarantowaniu czy tolerowaniu swobody sumienia i wyznania. Takie ujęcie zakładałoby istnienie jakiegoś autorytetu uprawnionego do określania granic ochrony czy tolerancji. Tymczasem wolność ta bywa uznawana za ponadpozytywną, aksjologicznie związaną z samą naturą człowieka, będącą istotnym elementem jego godności”[39].

Już w starszym orzecznictwie trybunalskim podkreślano, że „[w]olność sumienia nie oznacza jedynie prawa do reprezentowania określonego światopoglądu, ale przede wszystkim prawo do postępowania zgodnie z własnym sumieniem, do wolności od przymusu postępowania wbrew własnemu sumieniu”[40]. Teza ta została rozwinięta w przytoczonym wyroku z 2015 r., w którym Trybunał wyraźnie uznał, że „warunkiem realizacji wolności sumienia jest zapewnienie, że nikt nie będzie zmuszał innych do podporządkowania się nakazom, które - w swoim sumieniu - każda z tych osób uznaje za obowiązujące”[41]. Trybunał dostrzegł oczywiście pewne ryzyko związane z relatywizmem moralnym, które może prowadzić do nadużyć w korzystaniu z wolności sumienia, wskazując zarazem, że rozpoznawana sprawa dotyczyła zakresu „korzystania z klauzuli sumienia przez lekarzy, których status prawny pozwala wyeliminować szereg wątpliwości i ograniczyć ryzyko subiektywizmu”[42]. Ograniczenie „ryzyka subiektywizmu” związane było z należycie rozwiniętymi i mającymi charakter zobiektywizowany normami deontologicznymi (etycznymi) dotyczącymi lekarzy[43].

W tym kontekście warto zwrócić uwagę, że etyka katolicka, podobnie jak nakazy moralne uznawane przez inne związki wyznaniowe mające prawnie uregulowany status, również ma obiektywny charakter, a co więcej, jest zdecydowanie bardziej rozbudowana, niż jakiekolwiek normy deontologiczne. W przypadku Kościoła katolickiego istnieje również porządek norm prawno-kanonicznych, które także mają charakter obiektywny, a które państwo zobowiązane jest uszanować[44]. Nie powinno zatem budzić najmniejszych wątpliwości, że do duchownych rzymskokatolickich – podobnie jak do duchownych innych wspólnot religijnych – odnieść można stwierdzenie Trybunału, zgodnie z którym „…w demokratycznym państwie prawnym wyrazem prawa do postępowania zgodnie z własnym sumieniem, a w konsekwencji także wyrazem wolności od przymusu postępowania wbrew własnemu sumieniu, jest klauzula sumienia (…). Wolność sumienia musi bowiem przejawiać się także w możliwości odmowy wykonania obowiązku nałożonego zgodnie z prawem z powołaniem się na przekonania naukowe, religijne lub moralne”[45].

Nie ulega wątpliwości, że w przypadku duchownych wszelkich uznanych prawnie wyznań wprowadzone Rozporządzeniem rozwiązania związane z limitem wiernych biorących udział w nabożeństwie powodować mogą poważny konflikt sumienia. Dotyczy to zwłaszcza proboszczów rzymskokatolickich, którzy zobowiązani są zachęcać wiernych do uczestnictwa w Mszy Św. W tym względzie obciążanie proboszczów odpowiedzialnością za ewentualną większą liczbę wiernych obecnych w trakcie nabożeństw – zwłaszcza w tych parafiach, gdzie nie ma technicznych warunków do zorganizowania dodatkowych Mszy Św. (równolegle lub sukcesywnie) jest rozwiązaniem naruszającym konstytucyjną wolność sumienia osób duchownych.

 

5. Wnioski i rekomendacje

1. Wprowadzone w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 października 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii ograniczenia dotyczące zgromadzeń religijnych budzą wątpliwości konstytucyjne.

2. Zarówno w świetle Konstytucji RP, Konkordatu, jak i szeregu ustaw regulujących status kościołów i związków wyznaniowych w Polsce organizacja kultu religijnego zastrzeżona jest dla kościołów i związków wyznaniowych. Ingerencja w tę sferę powinna następować z poszanowaniem wzajemnej autonomii związków wyznaniowych i kościołów oraz państwa, a jednocześnie z uwzględnieniem obowiązku współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

3. Z powyższego wynika, że wszelkie ograniczenia powinny być wprowadzane na podstawie uprzednich uzgodnień między władzami publicznymi a poszczególnymi związkami wyznaniowymi i kościołami.

4. Ograniczenia powinny być wprowadzane w drodze ustawy lub w oparciu o wyraźną podstawę ustawową. Dotyczą one bowiem konstytucyjnie chronionej wolności religii. Aktualnie kryterium to nie jest spełnione.

5. Wprowadzone ograniczenia muszą mieć charakter proporcjonalny. Ocena proporcjonalności rozwiązań musi uwzględniać aktualne dane naukowe pozwalające na stwierdzenie, czy dana restrykcja jest rzeczywiście konieczna dla zabezpieczenia zdrowia ludzkiego. W tym względzie decydujący głos powinni mieć wirusolodzy oraz specjaliści od chorób zakaźnych.

6. Należy zasygnalizować, że wprowadzone ograniczenia mogą stawiać osoby duchowne w sytuacji poważnego konfliktu sumienia, ponieważ zasadniczo nie można oczekiwać od osoby duchownej, że będzie przeciwstawiała się uczestnictwu wiernych w zgromadzeniach religijnych. Dotyczy to zwłaszcza tych sytuacji, gdy nabożeństwa i inne zgromadzenia o zbliżonym charakterze nie mogą odbywać się równolegle lub sukcesywnie, tak by umożliwić wszystkim zainteresowanym uczestnictwo.

 

Autor: r.pr. dr Bartosz Zalewski - Dyrektor Cenrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris

 

[1] Dz. U. z 2020 r. poz. 1758 z późn. zm.

[2] Dz. U. z 2020 r. poz. 1972. Należy dodać, że Rozporządzenie z 9 października 2020 r. było zmieniane wielokrotnie – rozporządzeniami z dnia 14 października (Dz. U. z 2020 r. poz. 1797), 16 października (Dz. U. z 2020 r. poz. 1829), 23 października (Dz. U. z 2020 r. poz. 1871), 30 października (Dz. U. z 2020 r. poz. 1917) oraz 2 listopada (Dz. U. z 2020 r. poz. 1931) 2020 r.

[3] Dz. U. z 2019 r. poz. 1239, z późn. zm.

[4] M. Florczak-Wątor, objaśnienia do art. 57, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, [red.] P. Tuleja, WKP 2019, uwaga 2.

[5] W. Sokolewicz, K. Wojtyczek, objaśnienia do art. 57, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. II, [red.] L. Garlicki, M. Zubik, Wydawnictwo Sejmowe 2016, uwaga 14.

[6] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18 stycznia 2006 r., sygn. akt K 21/05, pkt III.3.7.

[7] Tamże, pkt 7.

[8] Dz. U. z 2019 r. poz. 631.

[9] Dz. U. z 2019 r., poz. 1347.

[10] Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 października 2020 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii (Dz. U. z 2020 r. poz. 1829).

[11] Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz. U. z 1998 r., Nr 51 poz. 318).

[12] M. Olszówka, objaśnienia do art. 53, [w:] Konstytucja RP, t. I, Komentarz do art. 1-86, [red.] M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, nb. 60.

[13] Tamże, nb. 59.

[14] B. Rakoczy, Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Polsce. Komentarz, Oficyna 2008, komentarz do art. 15, uwaga 3.

[15] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 18 grudnia 2006 r., sygn. akt VI ACa 535/06.

[16] Wyrok Wojewódzkiego Sadu Administracyjnego w Łodzi z 11 września 2012 r., sygn. akt I SA/Łd 781/12.

[17] Zob. art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 1726); art. 12 ustawy z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2015 r. poz. 45) art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2014 r. poz. 1714); art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2014 r. poz. 169). Zbliżona regulacja („Kościół swobodnie organizuje i sprawuje kult publiczny”) w art. 9 ustawy z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2014 r. poz. 1889), art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2014 poz. 1599), art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2015 r. poz. 44), art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2015 r. poz. 14) oraz art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2015 r. poz. 13). Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2014 r. poz. 1798) organizowanie i sprawowanie kultu publicznego oraz udzielanie posług religijnych podlega gminom żydowskim zgodnie z prawem wewnętrznym.

[18] Dz. U. z 2015 r. poz. 483.

[19] Dz. U. z 2017 r. poz. 1153.

[20] J. Szymanek, Formy prawnej instytucjonalizacji rozdziału państwa i kościoła, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 11 (2008), s. 63-64; W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Lex 2013, objaśnienia do art. 25; R. Paprzycki, Prawna ochrona wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2015, s. 22 i n.; L. Garlicki, objaśnienia do art. 25, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. I, [red.] L. Garlicki, M. Zubik, Wydawnictwo Sejmowe 2016, uwagi 7 i n.; M. Olszówka, objaśnienia do art. 25, [w:] Konstytucja RP, t. I, Komentarz do art. 1-86, [red.] M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, nb. 2 oraz 75; tenże, Obecność symboli religijnych w przestrzeni publicznej i ochrona uczuć religijnych. Analiza prawa polskiego i wnioski de lege ferenda, [w:] Wolność religijna. Perspektywa prawnoporównawcza, [red.] G. Blicharz, M. Delijewski, Warszawa 2019, s. 93. Zob. również wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 14 grudnia 2009 r., sygn. akt K 55/07, pkt III.9.

[21] M. Olszówka, objaśnienia do art. 25…, nb. 72.

[22] Tamże, nb. 79.

[23] L. Garlicki, op. cit., uwaga 26.

[24] Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 26 marca 2013 r., sygn. akt I FSK 786/12.

[25] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 14 grudnia 2009 r., sygn. akt K 55/07, pkt III.10.

[26] Zob. przypis 17 tej opinii.

[27] Zob. R. Paprzycki, dz. cyt., s. 48. Jakkolwiek podział ten powstał głównie na gruncie interpretacji art. 9 Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz.U. 1993 nr 61 poz. 284), to wydaje się dopuszczalne przeniesienie go również na grunt interpretacji postanowień Konstytucji RP. Podobnie: W. Papis, K. Kijowski, Wolność sumienia i wyznania w polskim prawie konstytucyjnym a konstytucyjna neutralność, „Roczniki Administracji i Prawa” 18/2 (2018), s. 33. W odniesieniu do wolności sumienia w ten właśnie sposób: M. Olszówka, objaśnienia do art. 53, [w:] Konstytucja RP, t. I, Komentarz do art. 1-86, [red.] M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, nb. 48-49.

[28] Tak również Sąd Najwyższy w postanowieniu z 5 marca 2015 r., sygn. akt III KK 274/14: „…o ile wolność uzewnętrzniania religii może podlegać ograniczeniom, o tyle wolność wyznawania określonej religii nie może być w jakikolwiek sposób ograniczona”.

[29] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 10 grudnia 2014 r., sygn. akt K 52/13, pkt. III.7.2.

[30] Postanowienie Sądu Najwyższego z 5 marca 2015 r., sygn. akt III KK 274/14.

[31] Tamże.

[32] Zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 10 grudnia 2014 r., sygn. akt K 52/13, pkt. III.7.2, gdzie TK wyraźnie odnosił się do art. 31 ust. 3 zdanie pierwsze Konstytucji RP. Tak również: M. Olszówka, objaśnienia do art. 53…, nb. 78.

[33] Analogicznie: M. Olszówka, K. Dyda, Analiza zgodności z Konstytucją RP ograniczeń w korzystaniu z wolności religii i przemieszczania się związanych z pandemią koronawirusa SARS-Cov-2 oraz strategii ich znoszenia (stan na 14 maja 2020 r.) – tekst dostępny pod adresem internetowym: https://ordoiuris.pl/wolnosci-obywatelskie/analiza-zgodnosci-z-konstytucja-rp-ograniczen-w-korzystaniu-z-wolnosci#_ftn17 (dostęp: 12 listopada 2020 r.).

[34] Podobnie: tamże.

[35] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 29 lipca 2013 r., sygn. akt SK 12/12, pkt III.7.7.

[36] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 10 grudnia 2014 r., sygn. akt K 52/13, pkt. III.5.1.

[37] Dz. U. z 2020 r. poz. 514.

[38] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2020 r., sygn. akt K 12/14, pkt III.4.1.1.

[39] Tamże, pkt 4.1.2.

[40] Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 stycznia 1991 r., sygn. akt U 8/90.

[41] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r., sygn. akt K 12/14, pkt III.4.2.4.

[42] Tamże, pkt 4.2.4.

[43] Zob. tamże, pkt 4.3.2.-4.3.4.

[44] L. Garlicki, op. cit., uwaga 26.

[45] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r., sygn. akt K 12/14, pkt III.4.4.1.

Edukacja

Na co zezwala i czego zakazuje nauczycielom nowe rozporządzenie dotyczące prac domowych

Pierwszego kwietnia wejdą w życie regulacje przewidujące ograniczenia dla nauczycieli w szkołach podstawowych. Dotyczą one możliwości zadawania i oceniania prac domowych. W klasach I-III zabronione będzie zadawanie uczniom pisemnych i praktyczno-technicznych prac domowych z wyjątkiem ćwiczeń usprawniających motorykę małą, czyli np. umiejętność pisania. W klasach IV-VIII pisemne i praktyczno-techniczne prace domowe będą mogły być proponowane do wykonania przez nauczyciela, ale nie będą one obowiązkowe dla ucznia i nie będą podlegały ocenie.

Czytaj Więcej

Wolność religii w szkole

Prawo ucznia do udziału w rekolekcjach. Analiza zarzutów stawianych dyrektorom szkół przez niektóre organizacje pozarządowe

Główne tezy

· Rekolekcje mogą być organizowane na terenie szkoły.

· Każdy uczeń, który tego chce może uczestniczyć w rekolekcjach. Fakt uczęszczania bądź nieuczęszczania na lekcje religii nie ma znaczenia.

· Niepowiadomienie dyrektora szkoły z miesięcznym wyprzedzeniem o terminie rekolekcji nie uniemożliwia ich organizacji.

Czytaj Więcej

Ochrona życia

Zagrożenie zdrowia psychicznego kobiety ciężarnej jako przesłanka legalizująca aborcję

· Od czasu wydania przez Trybunał Konstytucyjny wyroku uznającego niezgodność z Konstytucją aborcji eugenicznej, podejmowane są próby rozszerzającej interpretacji przesłanki zagrożenia zdrowia kobiety. Miałaby ona uzasadniać poszerzenie dostępu do aborcji w Polsce.

Czytaj Więcej

Ochrona życia

Analiza projektu Paktu ONZ na rzecz Prawa do Rozwoju

· W Grupie Roboczej Rady Praw Człowieka ONZ trwają prace nad projektem nowego traktatu międzynarodowego - Paktu na rzecz Prawa do Rozwoju.

Czytaj Więcej