Prawo pielęgniarek i położnych do postępowania zgodnie z sumieniem – broszura Ordo Iuris

Prawo pielęgniarek i położnych do powoływania się na wolność sumienia wynika wprost z art. 53 ust. 1 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., zgodnie z którym „Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii”. Poza Konstytucją RP, wolność sumienia gwarantuje prawo międzynarodowe i unijne, w tym art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (dalej: MPPOiP), art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (dalej: EKPC), art. 10 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (dalej: KPP). 

Polski Trybunał Konstytucyjny jednoznacznie stwierdził, że wolność sumienia oznacza „przede wszystkim prawo do postępowania zgodnie z własnym sumieniem oraz wolność od przymusu postępowania wbrew niemu”¹. Konstytucja gwarantuje zatem każdemu swobodę dokonywania ocen moralnych i możliwość postępowania w zgodzie z własnym sumieniem. Oznacza to również możliwość zgłoszenia sprzeciwu względem dokonania czynu, który racjonalnie rozpoznaliśmy jako zło moralne („sprzeciw sumienia”).

Wolność sumienia (w tym możliwość sprzeciwu względem uczestniczenia w danej czynności uznanej za zło, np. aborcji) przysługuje każdemu – a więc także osobom wykonującym pracę zarobkową, niezależnie od formy prawnej zatrudnienia (umowa o pracę, samozatrudnienie – tzw. B2B, umowa zlecenia, umowa o dzieło, etc.). Ze sprzeciwu sumienia mogą korzystać także osoby wykonujące działalność gospodarczą – zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r. o sygn. akt K 12/14 prawo do skorzystania ze sprzeciwu sumienia stanowi integralną część wolności sumienia, wynika bezpośrednio z Konstytucji i musi być respektowane niezależnie od tego, czy istnieją przepisy ustawowe je potwierdzające.   

Prawo do sprzeciwu sumienia pielęgniarki i położnej – ustawa i kodeks etyki

Prawo do sprzeciwu sumienia pielęgniarki i położnej zostało wprost wskazane w ustawie o zawodach pielęgniarki i położnej (dalej: UZPP)². Art. 12 ust. 2 UZPP wskazuje wyraźnie, że pielęgniarka i położna mogą odmówić wykonania zlecenia lekarskiego oraz wykonania innego świadczenia zdrowotnego niezgodnego z ich sumieniem lub z zakresem posiadanych kwalifikacji. Nie dotyczy to jednak świadczeń, których niewykonanie mogłoby spowodować stan nagłego zagrożenia życia lub zdrowia pacjenta. 

Pielęgniarka lub położna może zatem – powołując się na klauzulę sumienia – odmówić asystowania przy aborcji jako świadczeniu sprzecznym z jej sumieniem. 

Trzeba ponadto pamiętać, że także Kodeks etyki zawodowej pielęgniarki i położnej (dalej: KEPP)³ stanowi wprost w art. 18, że „pielęgniarka i położna ma prawo odmówić udziału w zabiegu przerwania ciąży”. Jednocześnie, zgodnie z tym przepisem pielęgniarka lub położna „nie może utrudniać kobiecie skorzystania z tego prawa, jeśli to prawo przysługuje jej zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa”. W świetle treści cytowanego przepisu KEPP absolutnie niedopuszczalnym byłoby zatem przyjęcie, że odmowa pielęgniarki lub położnej asystowania w aborcji (sprzeciw sumienia) może stanowić formę utrudniania kobiecie skorzystania z tego świadczenia w przypadkach dopuszczonych prawnie. 

Ponadto, art. 19 ust. 3 KEPP przewiduje, że „pielęgniarka i położna ma prawo odmówić uczestnictwa w zabiegach i eksperymentach biomedycznych, które są sprzeczne z uznawanymi przez nią normami etycznymi”.

Dyrekcji szpitala i przełożonym nie wolno zmuszać pielęgniarki lub położnej do działania niezgodnego z ich sumieniem, jak również grozić im negatywnymi konsekwencjami służbowymi wynikającymi z powołania się na klauzulę sumienia.

Jak pielęgniarka lub położna powinna uargumentować swoją odmowę?

Odmawiając asystowania przy udzielaniu świadczenia niezgodnego z sumieniem (np. aborcji), pielęgniarka lub położna powinna (art. 12 ust. 2 – 4 UZPP):

• podać niezwłocznie przyczynę odmowy na piśmie przełożonemu lub osobie zlecającej wykonanie świadczenia,
• niezwłocznie poinformować pacjenta lub jego przedstawiciela o takiej odmowie,
• odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej z podaniem uzasadnienia odmowy. 

Pielęgniarka lub położna nie mają przy tym obowiązku ujawniania swoich przekonań czy światopoglądu. Przepisy nie określają, na ile rozbudowane ma być uzasadnienie, ale przyjmuje się, że zwięzłe – jak wskazał TK w wyroku w sprawie K 12/14 – mające charakter odpowiedniej wzmianki w dokumentacji medycznej.

WAŻNE! W uzasadnieniu odmowy powinna znaleźć się także argumentacja świadcząca o tym, że w chwili odmowy wykonania świadczenia nie zachodziło niebezpieczeństwo utraty życia pacjenta lub też ciężkiego uszkodzenia ciała czy rozstroju zdrowia⁴.  

Warto pamiętać także, że na podstawie z art. 13 UZPP pielęgniarka lub położna mają prawo:

• wglądu do dokumentacji medycznej pacjenta oraz
• uzyskania od lekarza pełnej informacji o stanie zdrowia pacjenta, rozpoznaniu, proponowanych metodach diagnostycznych, leczniczych, rehabilitacyjnych, zapobiegawczych i dających się przewidzieć następstwach podejmowanych działań, 

w zakresie niezbędnym do udzielanych przez siebie świadczeń zdrowotnych.   

Czy pielęgniarka lub położna ma obowiązek wskazać pacjentowi inne miejsce udzielenia świadczenia?

Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny w wyroku w sprawie K 12/14 – „konstytucyjna gwarancja wolności sumienia chroni (…) jednostkę nie tylko przed przymusem podjęcia bezpośredniego zamachu na chronione dobro, lecz także przed takim postępowaniem niezgodnym z sumieniem jednostki, które pośrednio prowadzi do nieakceptowalnego etycznie skutku, w szczególności przed przymusem współdziałania w osiąganiu celu niegodziwego”. Należy zatem uznać, że pielęgniarka lub położna mają możliwość zwolnienia się z zawartego w art. 12 ust. 3 UZPP obowiązku informacyjnego, powołując się na art. 18 ust. 2 MPPOiP, który na mocy art. 91 ust. 2 Konstytucji ma pierwszeństwo stosowania przed niezgodnym z tym przepisem art. 12 ust. 3 UZPP. 

Art. 18 ust. 2 MPPOiP stanowi: „nikt nie może podlegać przymusowi, który stanowiłby zamach na jego wolność posiadania lub przyjmowania wyznania albo przekonań według własnego wyboru”.

W związku z tym należy przyjąć, „na pielęgniarce i położnej nie ciąży obowiązek przekazywania informacji pacjentowi o innej osobie lub miejscu, gdzie możliwe będzie uzyskanie świadczenia niezgodnego z sumieniem pielęgniarki lub położnej⁵.

WAŻNE! Jeżeli pielęgniarka lub położna doświadcza naruszenia ich wolności sumienia np. w związku z odmową asystowania przy aborcji, może skontaktować się z Instytutem Ordo Iuris, który zapewnia bezpłatną pomoc prawną osobom szykanowanym za sprzeciw sumienia – łącznie z reprezentacją w sądzie, w razie konieczności.

+48 531 738 774  

[email protected]

Przeczytaj więcej o klauzuli sumienia w naszych poradnikach: 

Jak szpitale mogą bronić się przed Wytycznymi Ministra Zdrowia i karami NFZ-u?

Wolność słowa, sumienia i wyznania w miejscu pracy – Poradnik Ordo Iuris dla pracowników, przedsiębiorców, przedstawicieli zawodów medycznych oraz nauczycieli akademickich

^[1] 
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r., K 12/14, pkt III.4.2.3; orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 15 stycznia 1991 r., U 8/90; postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 1992 r., U 1/92. 

^[2] 
Dz.U. z 2024 r. poz. 814.

^[3] 
Kodeks etyki zawodowej pielęgniarki i położnej, https://nipip.pl/prawo/samorzadowe/krajowy-zjazd-pielegniarek-i-poloznych/kodeks-etyki-zawodowej-pielegniarki-i-poloznej-rzeczypospolitej-polskiej/, dostęp: 04.08.2025. 

^[4] 
Wolność słowa, sumienia i wyznania w miejscu pracy. Poradnik Ordo Iuris dla pracowników, przedsiębiorców, przedstawicieli zawodów medycznych oraz nauczycieli akademickich (red. J. Kwaśniewski, M. Majkowska), https://ordoiuris.pl/sites/default/files/inline-files/Poradnik_wolnos%CC%81c%CC%81_sumienia.pdf.

^[5] 
Wolność słowa, sumienia i wyznania w miejscu pracy. Poradnik Ordo Iuris dla pracowników, przedsiębiorców, przedstawicieli zawodów medycznych oraz nauczycieli akademickich (red. J. Kwaśniewski, M. Majkowska), s. 37, na podstawie wyroku TK z 7.10.2015 r., K 12/14, OTK – A 2015, nr 9, poz. 143.