kościół

W krajach europejskich funkcjonują różne modele rejestracji związków wyznaniowych, a w konsekwencji także roli, jaką władze krajowe próbują nadać religii w życiu społeczeństwa. Przykładem wrogiego rozdziału Kościoła od państwa może być podejście francuskie, gdzie wspólnoty religijne zmuszone są do funkcjonowania w ramach stowarzyszeń. Z kolei rozwiązania węgierskie pozwalają na obustronną współpracę dla dobra wspólnego.

Podejście francuskie

We Francji status prawny wspólnot religijnych jest regulowany tak przez prawo powszechnie obowiązujące, jak i wyjątkowo przez prawo miejscowe, lokalne. Na większości terytorium państwa obowiązuje ustawa o rozdziale Kościoła od państwa (Loi du 9 décembre 1905 concernant la séparation des Eglises et de l'Etat) z 9 grudnia 1905 r. Na jej podstawie możliwe jest działanie wspólnot religijnych jako stowarzyszeń o charakterze wyłącznie religijnym (associations cultuelles). Członkowie stowarzyszenia muszą zamieszkiwać na terenie jego działania w ramach jednostki podziału administracyjnego w danej religii. Ich liczba powinna wynosić od 7 do 25. Można zrezygnować z członkostwa po uregulowaniu związanych z nim należności (Article 19). Status stowarzyszenia religijnego pozwala m.in. na przyjmowanie darowizn czy korzystanie ze zwolnień i ulg podatkowych. Zgodnie ze stanowiskiem Rady Państwa, aby organizacja mogła być uznawana za stowarzyszenie religijne muszą zostać spełnione następujące warunki:

• stowarzyszenie musi reprezentować wspólnotę ludzi wyznających wiarę odwołującą się do zjawisk nadprzyrodzonych,
• jego charakter ma być wyłącznie religijny,
• jego działania nie zakłócają porządku publicznego^[1].

Przedstawiciel władz centralnych w danym departamencie może w terminie dwóch miesięcy zakwestionować deklarację wyłącznie religijnego charakteru stowarzyszenia (Article 19-1).

Ustawa o separacji była stanowczo krytykowana przez Kościół katolicki jako niedająca się pogodzić z władzą biskupów. Dodatkowo stowarzyszenia, tworzone na podstawie jej art. 19, na mocy art. 4 tejże wyposażono w dotychczasowy majątek wspólnot religijnych i innych religijnych podmiotów. Ustawą z 1907 r. pozostały jeszcze majątek przejęło państwo, departamenty i jednostki samorządu terytorialnego (Article 1, loi du 2 janvier 1907 concernant l'exercice public des cultes). W połączeniu z postanowieniami ustawy z 1901 r. regulującej działanie stowarzyszeń, w tym stowarzyszeń religijnych, na mocy których rejestracja wspólnoty religijnej wymagała dekretu Rady Państwa, a który to akt do 1940 r. stanowczo zwalczał wspólne praktykowanie religii w sposób nierejestrowany (Loi du 1er juillet 1901 relative au contrat d'association), mogło to powodować uzależnienie wspólnot religijnych od państwa. Ostatecznie w 1923 r. zdecydowano się przełamać impas przez uzgodnienie, że powstawać może maksymalnie jedno stowarzyszenie na obszar diecezji. Zgodnie z porozumieniem zatwierdzonym w następnym roku przez Stolicę Apostolską, stowarzyszenie tworzy się z inicjatywy właściwego biskupa.

Wskazać trzeba, że prawo dotyczące rejestracji i funkcjonowania związków wyznaniowych wywodzi się bezpośrednio z czasów rewolucji francuskiej i jest ono faktyczną kontynuacją idei rewolucyjnych. Warto zauważyć, że w przeciwieństwie do większości omawianych państw, we Francji istnieje wrogi rozdział Kościoła od państwa, podczas gdy w innych krajach jest to rozdział przyjazny, zakładający udział religii w życiu publicznym i współpracę.

Podejście węgierskie

Zupełnie inny od modelu wrogiego przyjętego we Francji, czyli przyjazny rozdział Kościoła od państwa prezentuje prawodawstwo węgierskie. Jednym z aktów prawnych regulujących funkcjonowanie religii na Węgrzech jest ustawa z 2011 r. o prawie do wolności sumienia i religii oraz o prawnym statusie kościołów, denominacji i wspólnot religijnych. Po nowelizacji z 2019 r. istnieją cztery kategorie wspólnot religijnych. Podstawową jest zrzeszenie religijne, posiadające osobowość prawną i pełną autonomię. Zrzeszenie religijne może być przekształcone w rejestrowany kościół po trzech latach po spełnieniu warunków przewidzianych prawem oraz jeśli funkcjonowało na Węgrzech co najmniej 5 lat jako zrzeszenie religijne lub co najmniej sto lat za granicą. Status kościoła inkorporowanego wspólnota może uzyskać po 5 latach po spełnieniu warunków przewidzianych prawem oraz funkcjonowaniu co najmniej 20 lat jako zrzeszenie religijne lub co najmniej 100 lat za granicą, lub gdy funkcjonowała jako kościół rejestrowany przez co najmniej 15 lat. Najwyższy status należy do kościołów uznawanych. Może go uzyskać kościół inkorporowany, nawiązujący wszechstronną współpracę z państwem na podstawie umowy zatwierdzanej przez parlament. Jest to jedyny status zależny od legislatywy – wszystkie poprzednie polegają na wpisie do właściwego rejestru sądowego. Każdy z nich umożliwia pogłębienie dwustronnej współpracy między państwem a Kościołem z pożytkiem dla społeczeństwa.

Zgodzić się należy, że liczba członków danego związku potrzebna do jego rejestracji pozostaje na poziomie zdecydowanie niskim i istnieje potrzeba jej podniesienia. Zaostrzenie wymogów rejestracyjnych w omawianym zakresie wymagałoby przy tym uwagi, by pozostawały one wciąż na liberalnym poziomie.

Zdaniem autora niniejszego komentarza, o ile osiągnięcie nawet poziomu restrykcyjnego wciąż mieściłoby się w zakresie władztwa państwowego i zasadniczo nie naruszało wolności religijnej, o tyle nie jest rolą samej procedury rejestracyjnej, by mniej reprezentowane w Polsce religie miały ograniczony dostęp do korzyści związanych z faktem rejestracji. Mówiąc o tym pamiętać należy, że obecnie sam ten fakt stwarza podstawę do osiągania przez związki wyznaniowe określonych korzyści np. podatkowych. Stan taki winien ulec zmianie, jednak zdecydowanie nie powinien się wiązać z ich przyznawaniem w drodze partykularnej ustawy, odrębnej dla każdego związku. Uchwalanie ustawy zawsze związane jest z konkretną wolą polityczną, co szczególnie w przypadku związków najliczniej reprezentowanych może prowadzić do swoistego „sojuszu tronu z ołtarzem”, państwa z Kościołem. Jak pokazało doświadczenie minionych stuleci, rozwinięte związki władzy duchownej z władzą świecką w długim terminie prowadziło do osłabienia autorytetu tej pierwszej. Celem uniknięcia posądzania o wzajemny, niekorzystny wpływ uzasadnione byłoby wprowadzenie możliwości uzyskiwania określonych korzyści m.in. wraz z upływem czasu, utrzymywaniem przejrzystości finansowej, wykazywaniem szacunku wobec prawa poprzez terminowe wypełnianie zobowiązań, czy też utrzymywaniem liczby członków na określonym, nieco wyższym od minimum rejestracyjnego, poziomie. O ile warunki związane z korzyściami powinny być oczywiście ostrzejsze niż te przewidziane dla rejestracji, o tyle wciąż powinny być one osiągalne również dla mniej reprezentowanych religii, nie tylko dla tych dominujących.

Przemysław Pietrzak – analityk Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris

Trwa prowadzona przez Komitet Inicjatywy Ustawodawczej „W obronie chrześcijan” zbiórka podpisów pod projektem ustawy nowelizującej Kodeks karny. Projekt zakłada m.in. zmianę w art. 195 Kodeksu karnego, który penalizuje złośliwe przeszkadzanie publicznemu wykonywaniu aktów religijnych. W ocenie Instytutu Ordo Iuris, problem podnoszony przez projektodawców faktycznie istnieje. Liczne sprawy, w których Instytut reprezentował pokrzywdzonych, kończyły się umorzeniem z powodu braku stwierdzenia złośliwego charakteru działania sprawcy. Wprowadzenie proponowanych zmian wiązałoby się ze zmianą linii orzeczniczej sądów. Musiałyby one, w obliczu działań nakierowanych na zakłócanie, wyszydzanie czy okazywanie otwartej wrogości wobec publicznego wykonywania aktów religijnych, przeprowadzić obiektywny osąd dokonanego naruszenia oraz skazać sprawcę w zależności od stwierdzenia winy umyślnej sprawcy, a nie znamienia złośliwości działania.

Obywatelska inicjatywa ustawodawcza – założenia projektu

24 czerwca Solidarna Polska ogłosiła na konferencji prasowej utworzenie Komitetu Inicjatywy Ustawodawczej „W obronie chrześcijan”. Celem Komitetu jest wniesienie do laski marszałkowskiej projektu ustawy zmieniającej Kodeks karny. Projekt aktu prawnego, oprócz wprowadzenia art. 27a k.k. (wyłączenie odpowiedzialności karnej dla osób korzystających z wolności słowa i wolności przekonań), art. 196 k.k. (obraza uczuć religijnych), zakłada modyfikację ustawy karnej w art. 195, który usprawniałby praktykę stosowania przepisu penalizującego przeszkadzanie publicznemu wykonywaniu aktów religijnych kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej.

Postulat wprowadzenia powyższej regulacji projektodawca uzasadnia koniecznością zapewnienia ochrony wolności wykonywania aktów religijnych. Narastające na sile negatywne zjawiska społeczno-kulturowe, przejawiające się m. in. w publicznych i niejednokrotnie bardzo wulgarnych atakach na osoby wierzące i sprawujące kult religijny, profanowaniu świątyń i przedmiotów kultu religijnego, związane są również z deficytem prawnokarnej ochrony w zakresie wolności sumienia i religii, co prowadzi do wniosku, że przysługujące w tym zakresie konstytucyjne gwarancje, nie są przez państwo dostatecznie realizowane.

Skuteczniejsza ochrona prawnokarna osób pokrzywdzonych

Projekt zakłada konieczność usunięcia „złośliwego” znamienia charakteru działania sprawcy, które ogranicza karalność do działania sprawcy z zamiarem bezpośrednim kierunkowym. Znamię „złośliwości” we współczesnych stosunkach społecznych straciło swój pierwotny charakter, gdyż poziom polaryzacji społeczeństwa jest niewątpliwie dużo wyższy niż jeszcze 10-20 lat temu, czego efektem jest m.in. większa skala nienawiści wobec osób odbywających praktyki religijne. Sprawcy naruszeń coraz częściej dopuszczają się ich ze względu na wrogość jawnie okazywaną wobec osób wierzących lub deklarują określoną przynależność ideologiczną, której wartości, w ich przekonaniu, mogą uzasadniać naruszanie przez nich prawa innych osób do wyznawania i uzewnętrzniania religii. Na gruncie dotychczasowego orzecznictwa, takie zachowania nie są traktowane jako „złośliwe”.

Z praktyki procesowej Instytutu Ordo Iuris wynika, że nawet w przypadkach ewidentnego przejawiania wrogości wobec osób wierzących i obiektywnego bezspornego naruszenia normy z art. 195 k.k., sprawy były bądź umarzane bądź kwalifikowane jako wykroczenie z art. 51 Kodeksu wykroczeń (zakłócenie porządku publicznego). W świetle gwarancji wyznaczonych przez ustrojodawcę (art. 25 ust. 2 i art. 53 ust. 2 Konstytucji RP), publiczne sprawowanie aktów religijnych stanowi samoistny przedmiot ochrony, a motywacja i przekonania wewnętrzne sprawcy nie powinny mieć znaczenia dla samego bytu przestępstwa, lecz dla właściwego wymiaru kary.

Ocena proponowanych zmian

Kierunek oraz zakres proponowanych zmian należy niewątpliwie ocenić pozytywnie. Zapewnienie, wspomnianych wyżej, gwarantowanych wolności konstytucyjnych wymaga zapewnienia szerszej ochrony prawnokarnej. Kreacja efektywnej ochrony prawnokarnej przed naruszeniami wolności sumienia lub wyznania wymaga szerszego ukształtowania strony podmiotowej czynów zabronionych z art. 195 k.k., ponieważ sprawcy działają również w wyniku innych niż złośliwość motywacji. W obecnym stanie prawnym, nawet pomimo nagannego charakteru odmiennych motywacji sprawcy nie ponoszą odpowiedzialności karnej. Bezapelacyjnie ten fakt stoi w sprzeczności z przysługującemu każdemu człowiekowi w Polsce konstytucyjnemu prawu do nieskrępowanego uzewnętrzniania własnych przekonań religijnych.

W ocenie Instytutu należy zatem objąć karalnością każde umyślne działanie sprawcy w zakresie tej normy prawnej, co niniejszy projekt zakłada. Ponadto, analizując postulowane brzmienie art. 195 k.k. pod kątem zasad poprawnej legislacji spełnia zasady przejrzystości, precyzyjności oraz czytelności. W związku z czym, w ocenie prawników Instytutu, przedstawiona propozycja nowelizacji art. 195 k.k. jest pożądana z powodu wartości merytorycznych oraz poprawnej konstrukcji przepisu pod kątem legislacyjnym.

Paweł Tempczyk - analityk Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris