Spis treści

 

1. Główne wnioski. 1

2. Obowiązek sprawozdawczy wynikający z ustawy o leczeniu niepłodności. 2

3. Struktura sprawozdania. 4

4. Opisane skutki stosowania ustawy z 2015 r. 5

5. Istotna sprzeczność sprawozdania z konstytucyjną zasadą ochrony życia poczętego   8

6. Brakujące informacje sprawozdawcze. 9

7. Podsumowanie. 11

 

1. Główne wnioski.

• Sprawozdanie zostało złożone z opóźnieniem, w pierwszym dniu po upływie terminu ustawowego – w dniu 5 maja 2021 r., pomimo że przedstawia informacje aktualne na dzień 31 marca 2021 r.  Trudno powiedzieć, czy jest to skutek błędnej wykładni przepisów ustawy.
• Nie jest jasne, dlaczego doszło do zaistniałej sytuacji, skoro obecną większość rządzącą, która nie dotrzymała ustawowego terminu na złożenie 5-letniego sprawozdania, tworzy to samo ugrupowanie polityczne, którego przedstawiciele w Komisji Zdrowia sami (skutecznie) domagali się w 2015 r. wprowadzenia bardziej restrykcyjnej cezury czasowej na złożenie sprawozdania, twierdząc przy tym ponadto, że „to jest specjalne rozwiązanie, tylko za okres rządów Platformy Obywatelskiej”.
• Przynajmniej ok. 56% zawartości dokumentu (tj. ok. 68% rozdziału IV i ok. 51% rozdziału V) zostało wprost przepisane z uzasadnienia projektu z 2015 r., z dokonaniem zaledwie nieznacznych zmian (jak np. zamiana czasu przyszłego na czas przeszły lub teraźniejszy czy usunięcie przymiotnika „projektowana” przed rzeczownikiem „ustawa”). Należy przy tym zauważyć, że sprawozdawca konsekwentnie usuwał z kopiowanych przez siebie fragmentów uzasadnienia wszelkie odniesienia do przepisów prawa Unii Europejskiej.
• Sprawozdawca nie ustrzegł się rażących błędów podczas kopiowania – przykładowo w rozdziale IV.1 i IV.2 pozostawiono fragmenty obecne jedynie w pierwotnym projekcie ustawy lub uzasadnienia, usunięte w toku późniejszych prac ustawodawczych, lub po prostu nie mające merytorycznego sensu, a w rozdziale IV.12 przeoczono konieczność zastąpienia sformułowania „w akcie wykonawczym do ustawy” odniesieniem do konkretnego rozporządzenia, co dowodzi, jak pobieżnie i bezrefleksyjnie musiał odbywać się ten proces.
• Przepisane z uzasadnienia z 2015 r. zdanie o tym, że ustawa chroni wyłącznie dzieci już urodzone, pozostaje w oczywistej sprzeczności z zasadą ochrony życia poczętego, gwarantowaną przez art. 38 Konstytucji RP, arbitralnie odbierając prawa całej grupie ludzi – poczętych, ale jeszcze nieurodzonych, skazując ich na przedmiotowe traktowanie, a w licznych przypadkach odbierając im w ogóle możliwość urodzenia.
• Brak informacji o tym, ile istnień ludzkich zostało poczętych w wyniku tej nieetycznej metody, ile z nich obumarło, ile zakończyło się ciążą biochemiczną, ile – ciążą kliniczną, a ile – porodem. Oznacza to, że Ministerstwo Zdrowia zupełnie nie podejmowało działań, które powinny stanowić jego podstawowy obowiązek, nadrzędny wobec szczegółowych rozwiązań technicznych – nie monitorowało bowiem losów każdego poczętego istnienia ludzkiego powołanego do życia na podstawie przepisów u.l.n., monitorując wyłącznie te, które zostały powołane do życia w ramach programu zakończonego w 2016 r.
• Termin odpowiedzi na złożony w maju wniosek Ordo Iuris w tej sprawie został przedłużony do ostatniego tygodnia lipca. Oznacza to naruszenie przez Ministerstwo Zdrowia przepisów ustawy o dostępie do informacji publicznej, w myśl których ostateczny termin udostępnienia informacji nie może być dłuższy niż 2 miesiące od dnia złożenia wniosku.
• Daje się zaobserwować rażącą dysproporcję. Ustawa aborcyjna zawiera jedynie 11 artykułów i jest względnie nieskomplikowana, a jednak sprawozdania z jej wykonania są roczne i każde z nich liczy w ostatnich latach ponad 120 stron. Tymczasem u.l.n. zawiera aż 100 artykułów i jest względnie skomplikowana, a mimo to sprawozdanie z wykonania u.l.n. jest 5-letnie, a w postaci przedstawionej Sejmowi liczy zaledwie 27 stron, z czego zdecydowana większość to wybiórczo skopiowane fragmenty uzasadnienia projektu tej ustawy pochodzące z 2015 r.
• Sprawozdanie nie wyjaśnia również, dlaczego pomimo upływu 5 lat wciąż nie została powołana Rada ds. Leczenia Niepłodności – obowiązek jej utworzenia wynika z art. 72 u.l.n., jednak w sprawozdaniu stwierdzono jedynie, że nie została powołana, nie ma podanych powodów ani daty jej powołania.
• Sprawozdawca nie wywiązał się należycie ze swojego zadania. Komisja Zdrowia w żadnym wypadku nie powinna wyrażać aprobaty wobec tak przygotowanego sprawozdania.
• Właściwą drogę stanowi teraz dążenie do pilnej nowelizacji ustawy – przede wszystkim w celu wprowadzenia sprawozdawczości rocznej zamiast 5-letniej i wyszczególnienie, jakie konkretnie elementy powinny obowiązkowo znaleźć się w sprawozdaniu.
• Komisja Zdrowia może również uchwalić dezyderat do Prezesa Rady Ministrów, by ten skierował wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności u.l.n. z ustawą zasadniczą, przynajmniej w pewnym zakresie.

 

2. Obowiązek sprawozdawczy wynikający z ustawy o leczeniu niepłodności.

Rządowy projekt ustawy o leczeniu niepłodności został otwarty do konsultacji publicznych w dniu 16 lipca 2014 r.[1] 18 sierpnia tego roku Instytut Ordo Iuris przedstawił ekspertyzę, krytycznie oceniającą rządowy projekt[2], jak również aż 24 uwagi wobec proponowanego brzmienia aktu prawnego, spośród których 3 zostały uwzględnione w ostatecznej wersji projektu przekazanej Sejmowi w dniu 13 marca 2015 r.[3] Projekt w wersji przedstawionej przez podkomisję w dniu 13 maja 2015 r. zawierał już zarówno art. 71 pkt 5, w myśl którego minister właściwy do spraw zdrowia przedstawia Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej, co 5 lat, sprawozdanie z wykonywania ustawy oraz o skutkach jej stosowania (brzmienie przepisu tożsame z ostatecznie przyjętym), jak i art. 97a, zgodnie z którym minister właściwy do spraw zdrowia po raz pierwszy zleci przygotowanie raportu, o którym mowa w art. 71 pkt 4, i przedstawi Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej sprawozdanie, o którym mowa w art. 71 pkt 5, po upływie 5 lat od dnia wejścia w życie ustawy[4].

Podczas posiedzenia Komisji Zdrowia w dniu 9 czerwca 2015 r. poseł Czesław Hoc (PiS), zastępca przewodniczącego komisji, zaproponował jednak, by termin pierwszego sprawozdania przypadał „niezwłocznie po upływie 5 lat od dnia wejścia w życie ustawy”, uzasadniając to naganną praktyką ówczesnego rządu: „mieliśmy ostatnio taki przypadek, że była obligacja do przedłożenia sprawozdania po dwóch latach, ale Ministerstwo powiedziało, że po dwóch latach równie dobrze może być to dziesięć, dwadzieścia, trzydzieści czy czterdzieści lat”. Podsekretarz stanu w Ministerstwie Zdrowia Igor Radziewicz-Winnicki poparł tę propozycję, stwierdzając, że „czuję się zobligowany, tym bardziej, że rozumiem, iż to jest mój dług honorowy wobec Wysokiej Izby”. Zaproponował jednak, by ów termin został określony bardziej konkretnie: „nie później niż 6 miesięcy od upływu 5 lat od dnia wejścia w życie ustawy”. Członkowie komisji zagłosowali za tym rozwiązaniem, co poseł Czesław Hoc (PiS) skwitował stwierdzeniem: „Pamiętajmy, że to jest specjalne rozwiązanie, tylko za okres rządów Platformy Obywatelskiej”[5].

Przegłosowany w ten sposób przepis znalazł się w ostatecznie uchwalonej ustawie z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodności (tekst jednolity: Dz.U. 2020 poz. 442, dalej: u.ln.), podpisanej przez Prezydenta RP w dniu 22 lipca 2015 r. jako art. 99.

U.l.n. weszła w życie w dniu 1 listopada 2015 r., co oznacza, że termin określony na złożenie 5-letniego sprawozdania przez Ministra Zdrowia upłynął w dniu 1 maja 2021 r. Przyjmując wykładnię, że termin ten, zgodnie z art. 1 pkt 1 lit. f ustawy z dnia 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy (tekst jednolity: Dz.U. 2020 poz. 1920) w związku z art. 57 § 4 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jednolity: Dz.U. 2020 poz. 256), upływał następnego dnia, który nie był dniem wolnym od pracy ani sobotą, należałoby tutaj przyjąć datę 4 maja 2021 r.

Z jakiegoś powodu sprawozdanie Ministra Zdrowia z wykonywania oraz o skutkach stosowania u.l.n. zostało złożone z opóźnieniem, w pierwszym dniu po upływie terminu ustawowego – w dniu 5 maja 2021 r.[6] Trudno powiedzieć, czy jest to skutek błędnej wykładni art. 99 u.l.n., czy wyraz świadomego i celowego lekceważenia przepisów z 2015 r. Biorąc jednak pod uwagę, że w tekście pięciokrotnie pojawia się wzmianka o tym, że opisywane informacje dotyczą stanu „do dnia 31 marca 2021 r.”, należy przypuszczać, że Ministerstwo miało ponad miesiąc na zestawienie zgromadzonych danych, a być może i więcej, skoro już 3 marca 2021 r. w komunikacie prasowym pojawiała się informacja pochodząca od Ministerstwa, że: „do maja natomiast resort przedstawi Sejmowi pierwsze sprawozdanie z wykonywania ustawy oraz o skutkach jej stosowania – taki obowiązek nakłada na ministerstwo jeden z przepisów ustawy”[7].

Nie jest jasne, dlaczego doszło do zaistniałej sytuacji, skoro obecną większość rządzącą, która nie dotrzymała ustawowego terminu na złożenie 5-letniego sprawozdania, tworzy to samo ugrupowanie polityczne, którego przedstawiciele w Komisji Zdrowia sami (skutecznie) domagali się w 2015 r. wprowadzenia bardziej restrykcyjnej cezury czasowej na złożenie sprawozdania, twierdząc przy tym ponadto, że „to jest specjalne rozwiązanie, tylko za okres rządów Platformy Obywatelskiej”.

 

3. Struktura sprawozdania.

Sprawozdanie liczy 27 stron, podzielonych na 6 krótkich rozdziałów:

1. Wstęp,
2. Wdrożenie przepisów unijnych,
3. Akty wykonawcze do ustawy,
4. Cel i zakres ustawy,
5. Zadania ministra właściwego do spraw zdrowia,
6. Podsumowanie.

Z przeprowadzonej analizy tekstu wynika, że przynajmniej ok. 56% zawartości dokumentu (tj. ok. 68% rozdziału IV i ok. 51% rozdziału V) zostało wprost przepisane z uzasadnienia projektu z dnia 13 marca 2015 r., z dokonaniem zaledwie nieznacznych zmian (jak np. zamiana czasu przyszłego na czas przeszły lub teraźniejszy czy usunięcie przymiotnika „projektowana” przed rzeczownikiem „ustawa”). Należy przy tym zauważyć, że sprawozdawca konsekwentnie usuwał z kopiowanych przez siebie fragmentów uzasadnienia wszelkie odniesienia do przepisów prawa Unii Europejskiej, z których wynikały opisywane akurat działania Ministra Zdrowia. Nie jest jasne, czy miało to na celu uniknięcie powtórzeń (wszak pełna lista przepisów unijnych wdrażanych poprzez ustawę została sporządzona w rozdziale II sprawozdania), czy może ukrycie faktu, jak wiele z przeprowadzanych działań wynika z wdrażania przepisów UE, a nie z autorskich propozycji polskiego ustawodawcy.

Co więcej, sprawozdawca nie ustrzegł się rażących błędów podczas tego bezrefleksyjnego kopiowania – przykładowo w rozdziale IV.1 pozostawiono punkt 3, który był obecny jedynie w pierwotnym projekcie ustawy z marca 2015 r., natomiast został usunięty w toku późniejszych prac ustawodawczych i nie znalazł się w uchwalonej ostatecznie wersji ustawy. To samo dotyczy fragmentu „w ramach procedury medycznie wspomaganej” w punkcie 4 tego rozdziału, który w pierwotnej wersji uzasadnienia nie miał merytorycznego sensu, jak również liczebnika porządkowego „10.” zamiast liczebnika głównego „dziesięcioro”, co również zostało poprawione w ostatecznej wersji aktu.

W rozdziale IV.2 cała druga połowa czwartego akapitu również nie ma merytorycznego sensu, ponieważ sprawozdawca usunął z niej fragment zawierający orzeczenie („zostanie określony w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw zdrowia”).

W rozdziale IV.12 podczas kopiowania przeoczono natomiast konieczność zastąpienia sformułowania „w akcie wykonawczym do ustawy” odniesieniem do konkretnego rozporządzenia, co również dowodzi, jak pobieżnie i bezrefleksyjnie musiał odbywać się ten proces.

 

4. Opisane skutki stosowania ustawy z 2015 r.

Art. 71 pkt 5 u.l.n., przewiduje, że minister właściwy do spraw zdrowia przedstawia Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej, co 5 lat, sprawozdanie z wykonywania ustawy oraz o skutkach jej stosowania. W omawianym sprawozdaniu drugi z obowiązkowych elementów sprawozdania przedstawiono jednak wyjątkowo lapidarnie.

Poszczególne akapity rozdziału IV kończą się ogólnymi sformułowaniami typu: „od czasu wejścia w życie ustawy oraz powstania Rejestru nie zaistniała żadna sytuacja w zakresie naruszenia ww. ograniczeń”, „od dnia wejścia wżycie ustawy nie zarejestrowano przypadku naruszenia ww. zakazów”, „w czasie kontroli okresowych realizowanych w podmiotach także następuje weryfikacja zgodności opracowanych procedur z czynnościami wykonywanymi w ośrodkach i bankach”, „przedmiotowe zagadnienia są weryfikowane w trakcie kontroli, zarówno przed uzyskaniem pozwolenia na wykonywanie czynności, jak i w trakcie każdej prowadzonej kontroli”, „ww. obowiązki są opisane szczegółowo w standardowych procedurach operacyjnych i weryfikowane przy każdej kontroli”, „zgłaszane nieobecności są weryfikowane w czasie kontroli prowadzonych w podmiotach”, „procedury dotyczące zgłaszania jak również sposób dokumentowania i wzory formularzy są kontrolowane każdorazowo przy wydawaniu pozwoleń na wykonywanie czynności banku lub ośrodka”, „zgodność decyzji w zakresie pomieszczeń i urządzeń w podmiocie, jak również ewentualne opiniowane zmiany w układzie pomieszczeń, są weryfikowane w czasie prowadzonych kontroli”, „w czasie kontroli są weryfikowane zapisy wszystkich zawartych umów pod kątem zgodności z wymaganiami określonymi w ustawie”, „w czasie prowadzonych kontroli okresowych oraz w przypadkach kontroli istotnych reakcji i zdarzeń niepożądanych sprawdzana jest terminowość i obowiązek wprowadzania danych do Rejestru”, „przedłożone informacje są weryfikowane w czasie kontroli w podmiocie. Weryfikowane są listy osób przeszkolonych, harmonogram szkoleń, listy obecności, tematyka szkoleń oraz dokumentowanie przebiegu szkoleń”.

Jakiekolwiek wartościowe informacje dostępne są natomiast w ośmiu tabelach umieszczonych w rozdziałach IV i V sprawozdania:

S. 9-10: dane dotyczące zebranych komórek rozrodczych i zarodków:

S. 12: dane dotyczące istotnych niepożądanych reakcji i zdarzeń:

S. 13: dane dotyczące pozwoleń na wywóz lub przywóz

S. 13: dane dotyczące przywozów i wywozów komórek rozrodczych i zarodków:

S. 15: dane dot. pozwoleń na prowadzenie banku lub ośrodka:

S. 21: dane dotyczące kosztów utrzymania rejestrów:

S. 22: dane dotyczące wydania akredytacji na prowadzenie szkoleń:

S. 25: dane dotyczące liczby kontroli przeprowadzonych przez Ministra Zdrowia:

 

5. Istotna sprzeczność sprawozdania z konstytucyjną zasadą ochrony życia poczętego

Zarówno na początku rozdziału IV (Cel i zakres ustawy), jak i na początku rozdziału VI (Podsumowanie) widnieje sformułowanie: „ustawa ma na celu ochronę zdrowia rozrodczego oraz stworzenie warunków do stosowania metod leczenia niepłodności w sposób chroniący prawa osób dotkniętych niepłodnością oraz dzieci urodzonych w wyniku stosowania procedur medycznie wspomaganej prokreacji”.

Zdanie to, skopiowane wprost z uzasadnienia projektu z 2015 r., pozostaje w oczywistej sprzeczności z zasadą ochrony życia poczętego, gwarantowaną przez art. 38 Konstytucji RP. Oznacza ono, że ustawa chroni jedynie osoby dotknięte niepłodnością oraz dzieci już urodzone, arbitralnie odbiera natomiast prawa całej grupie ludzi – poczętych, ale jeszcze nieurodzonych, skazując ich na przedmiotowe traktowanie, a w licznych przypadkach odbierając im w ogóle możliwość urodzenia. Niestety tą samą wadą dotknięty jest art. 1 pkt 1 u.l.n., w myśl którego „ustawa określa zasady ochrony zarodka i komórek rozrodczych w odniesieniu do ich zastosowania w biologii i medycynie w związku z leczeniem niepłodności” – w odniesieniu do zarodka de facto odbiera zatem poczętemu ludzkiemu istnieniu wszelką ochronę przysługującą mu z samego faktu posiadania przyrodzonej i niezbywalnej godności (art. 30 Konstytucji RP) poza kontekstem „zastosowania zarodka w biologii i medycynie w związku z leczeniem niepłodności”.

Szczegółowe zestawienie wszystkich kontrowersji towarzyszących procederowi zapłodnienia pozaustrojowego, ze szczególnym uwzględnieniem obowiązującej u.l.n., znajduje się w broszurze pt. „Zapłodnienie in vitro. Wątpliwości, pytania, zastrzeżenia” opublikowanej w czerwcu 2019 r. przez Instytut Ordo Iuris z okazji czwartej rocznicy uchwalenia u.l.n.[8]

Biorąc pod uwagę fakt, że omawiana ustawa w licznych aspektach narusza prawa dziecka poczętego, których gwarancję konstytucyjną jednoznacznie potwierdził Trybunał Konstytucyjny orzeczeniem z dnia 28 maja 1997 r. (sygn. akt K 26/96) oraz wyrokiem z dnia 22 października 2020 r. (sygn. akt K 1/20), sejmowa Komisja Zdrowia – zamiast przyjmować budzące tak wiele zastrzeżeń sprawozdanie z wykonania tak kontrowersyjnej ustawy – powinna raczej, na mocy art. 159 ust. 1 Regulaminu Sejmu (M.P. 2021 poz. 483), uchwalić dezyderat do Prezesa Rady Ministrów, by ten, na podstawie art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji RP skierował wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności u.l.n. z ustawą zasadniczą – przynajmniej w zakresie, w jakim dopuszcza ona „mrożenie” zarodków.

 

6. Brakujące informacje sprawozdawcze

Biorąc pod uwagę rażące braki w dotychczasowej sprawozdawczości Ministerstwa Zdrowia w zakresie informowania o całokształcie procederu zapłodnienia pozaustrojowego w Polsce, Instytut Ordo Iuris w dniu 14 maja 2021 r. skierował do Ministerstwa wniosek o udostępnienie informacji publicznej, w którym – oprócz treści nieujawnionego jeszcze wówczas sprawozdania – wnioskował o ujawnienie:

• Ile zarodków zostało powołanych do życia w wyniku zapłodnienia pozaustrojowego w latach 2015-2020,
• Ile zarodków zostało przeniesionych do organizmu biorczyni w latach 2015-2020,
• Ile spośród biorczyń uczestniczących w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji w latach 2015-2020 pozostawało z dawcą w związku małżeńskim, a ile pozostawało tylko we wspólnym pożyciu potwierdzonym zgodnym oświadczeniem dawcy i biorczyni,
• Ile zarodków utworzonych w wyniku zapłodnienia pozaustrojowego zostało poddanych procedurze konserwacji w latach 2015-2020, oraz ile spośród nich wciąż pozostaje w stanie zakonserwowania,
• Ile zarodków utworzonych w wyniku zapłodnienia pozaustrojowego obumarło przed przeniesieniem do organizmu biorczyni w latach 2015-2020,
• Ile zarodków przeniesionych do organizmu biorczyni w latach 2015-2020 obumarło, ile zaowocowało ciążą biochemiczna, ile – ciążą kliniczną, a ile – porodem.

We wniosku pytano również o podobne statystyki dotyczące zarodków poddanych uprzednio procedurze konserwacji („mrożenia”).

W odpowiedzi otrzymanej przez wnioskodawcę w dniu 27 maja 2021 r. (znak ZPR.0164.10.2021.ES) Ministerstwo Zdrowia stwierdziło, że nie są gromadzone:

• Dane dotyczące liczby biorczyń uczestniczących w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji w latach 2015-2020, które pozostawały z dawcą w związku małżeńskim oraz które pozostawały tylko we wspólnym pożyciu potwierdzonym zgodnym oświadczeniem dawcy i biorczyni,
• Dane dotyczące liczby zarodków utworzonych w wyniku zapłodnienia pozaustrojowego, które obumarły przed przeniesieniem do organizmu biorczyni w latach 2015-2020,
• Dane dotyczące liczby zarodków przeniesionych do organizmu biorczyni, które obumarły, zaowocowały ciążą biochemiczną, ciążą kliniczną albo porodem w latach 2015-2020.

Oznacza to, że Ministerstwo Zdrowia zupełnie nie podejmowało działań, które powinny stanowić jego podstawowy obowiązek, nadrzędny wobec szczegółowych rozwiązań technicznych – nie monitorowało bowiem losów każdego poczętego istnienia ludzkiego powołanego do życia na podstawie przepisów u.l.n. Dane te są kluczowe z punktu widzenia oceny skuteczności procedury zapłodnienia pozaustrojowego. Brak zbierania danych dotyczących biorczyń pozostających w związku małżeńskim oraz biorczyń pozostających w konkubinacie (mimo iż Ministerstwo posiada taką możliwość, ponieważ zgodnie z art. 20 ust. 1 pkt 2 i art. 21 ust. 1 pkt 3 u.l.n. ośrodki medycznie wspomaganej prokreacji gromadzą chociażby oświadczenia o pozostawaniu w konkubinacie, których liczbę mogą umieszczać w sprawozdaniach rocznych) uniemożliwia również ocenę u.l.n. pod kątem konstytucyjnej zasady ochrony małżeństwa (art. 18 Konstytucji RP) oraz zasady uwzględniania dobra rodziny w polityce społecznej i gospodarczej państwa (art. 71 ust. 1 Konstytucji RP).

Brak zbierania ich przez rząd stanowi kolejny sygnał, że sprawozdanie należy odrzucić i podjąć pilną nowelizację u.l.n., jeżeli Ministerstwo nie widzi potrzeby zbierania tych danych we własnym zakresie. Jest to tym bardziej rażące, że z odpowiedzi Ministerstwa na składane co jakiś czas wnioski o udostępnienie informacji publicznej wynika, że wciąż monitorowane są losy dzieci poczętych w wyniku Programu – Leczenie Niepłodności Metodą Zapłodnienia Pozaustrojowego na lata 2013-2016^[9]. W piśmie z dnia 2 stycznia 2020 r. (znak ZPR.0164.1.2020.ES) Ministerstwo informuje, że tylko w ramach tego programu do dnia 31 grudnia 2019 r. urodziło się 22.118 dzieci (nie informuje natomiast, ile ludzkich istnień poczętych w wyniku tej metody wciąż pozostaje „zamrożonych”)[10].

Natomiast informację przetworzoną, która zostanie udostępniona wnioskodawcy dopiero po wykazaniu szczególnie istotnego interesu publicznego w jej uzyskaniu, stanowią zdaniem Ministerstwa Zdrowia:

• Dane dotyczące liczby zarodków utworzonych w wyniku zapłodnienia pozaustrojowego, które zostały poddane procedurze konserwacji, o której mowa w art. 2 pkt 15 u.l.n., w latach 2015-2020, oraz liczby zarodków, które pozostają w stanie zakonserwowania,
• Dane dotyczące liczby zarodków, które zostały przeniesione do organizmu biorczyni, o czym mowa w art. 17 pkt 4 u.l.n., w latach 2015-2020.

W dniu 23 czerwca 2021 r. Ministerstwo Zdrowia poinformowało wnioskodawcę, że „ze względu na stopień skomplikowania sprawy odpowiedź w tym zakresie zostanie udzielona do dnia 25 lipca 2021 r.”. Oznacza to naruszenie przepisu art. 13 ust. 2 ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (tekst jednolity: Dz.U. 2020 poz. 2176), w myśl którego ostateczny termin udostępnienia informacji nie może być dłuższy niż 2 miesiące od dnia złożenia wniosku.

 

Tymczasem u.l.n. zakłada istnienie szeroko i dokładnie prowadzonego rejestru komórek rozrodczych oraz zarodków (art. 37, 38, 39 – oznakowanie zarodków, 40 – monitorowanie, 41 – walidacja procesów). Zakłada on gromadzenie danych takich jak: „pobranie komórek rozrodczych lub utworzenie zarodków, ich przyjęcie do banku komórek rozrodczych i zarodków oraz ich testowania, przetwarzania, przechowywania i dystrybucji”, także identyfikację i lokalizację, informację o utylizacji etc., jak również „dokumentację dotyczącą wykonywanych czynności, w tym rodzajów i ilości komórek rozrodczych i zarodków, pobranych, przetestowanych, zakonserwowanych, przetworzonych, przechowywanych i dystrybuowanych lub w inny sposób wykorzystanych, a także dotyczącą ich pochodzenia oraz miejsca docelowego niezbędną do monitorowania komórek rozrodczych i zarodków na wszystkich etapach przez 90 lat od dnia jej utworzenia w celu zastosowania u ludzi w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji, w sposób umożliwiający identyfikację dawców i biorczyni komórek rozrodczych i zarodków”.

 

Pomimo istnienia tego obowiązku prowadzenia rejestru oraz monitorowania:

• jedyna informacja w sprawozdaniu dotyczy liczby komórek rozrodczych i zarodków,
• brak podziału na ośrodki, mimo że każdy z nich ma obowiązek bieżącego raportowania,
• brak informacji w sprawozdaniu na temat tego, ile par wzięło udział, ile razy poszczególna para brała udział, ile powstało ciąż, ile nastąpiło urodzeń, poronień etc.
• w sprawozdaniu brak informacji o urodzeniach w wyniku in vitro – pomimo że to właśnie doprowadzenie do zwiększenia liczby urodzeń było głównym celem ustawodawcy,
• brak informacji o utylizacji – mimo wyraźnego obowiązku,

W sprawozdaniu brak również danych ośrodków medycznie wspomaganej prokreacji i banków komórek (chociaż informacje te dostępne są w Internecie pod adresem https://roib.ezdrowie.gov.pl/).

1. W zakresie gromadzenia danych o przewozie i wywozie – w sprawozdaniu pojawia się jedynie liczba, zaś u.l.n. zobowiązuje do gromadzenia danych również na temat daty przywozu lub wywozu, a także nazwy państwa.
2. Brak informacji o kontroli nad ośrodkami wspomaganej prokreacji i bankami komórek rozrodczych i zarodków – z wyjątkiem przedstawienia zbiorczej informacji o przeprowadzeniu kontroli w danych latach i liczbie nieprawidłowości.
   1. Brak informacji o tym, gdzie taka kontrola została przeprowadzona, gdzie wystąpiły nieprawidłowości, jakiego rodzaju, czego dokładnie dotyczyła kontrola itp.
   2. Brak informacji o reakcji / rekomendacji w związku z wystąpieniem nieprawidłowości.
2. Brak analizy sytuacji epidemiologicznej w aspekcie niepłodności oraz analizy dostępności leczenia niepłodności, w tym skuteczności i bezpieczeństwa świadczonego leczenia.
3. Brak informacji o kontroli sposobu przekazywania danych do rejestru oraz rejestru ośrodków wspomaganej prokreacji i banku komórek rozrodczych i zarodków.
4. Brak realizacji obowiązku powołania Rady ds. Leczenia Niepłodności – obowiązek jej utworzenia wynika z art. 72 u.l.n., jednak w sprawozdaniu stwierdzono jedynie, że nie została powołana, nie ma podanych powodów ani daty jej powołania.

 

7. Podsumowanie.

Porównując pierwsze sprawozdanie z wykonania u.l.n. ze sprawozdaniami z wykonania ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. 1993 nr 17 poz. 78 z późn. zm., dalej: u.p.r.), daje się zaobserwować rażącą dysproporcję. U.p.r. zawiera jedynie 11 artykułów i jest względnie nieskomplikowana, a jednak sprawozdania z jej wykonania są roczne i każde z nich liczy w ostatnich latach ponad 120 stron[11]. Tymczasem u.l.n. zawiera aż 100 artykułów i jest względnie skomplikowana, a mimo to sprawozdanie z wykonania u.l.n. jest 5-letnie, a w postaci przedstawionej Sejmowi liczy zaledwie 27 stron, z czego zdecydowana większość to wybiórczo skopiowane fragmenty uzasadnienia projektu tej ustawy pochodzące z 2015 r.

Samo to porównanie wskazuje, że w zakresie u.l.n. sprawozdawca nie wywiązał się należycie ze swojego zadania. Komisja Zdrowia w żadnym wypadku nie powinna wyrażać aprobaty wobec tak przygotowanego sprawozdania. Niezależnie od tego, właściwą drogę stanowi teraz dążenie do pilnej nowelizacji ustawy – przede wszystkim w celu wprowadzenia sprawozdawczości rocznej zamiast 5-letniej i wyszczególnienie, jakie konkretnie elementy powinny obowiązkowo znaleźć się w sprawozdaniu.

Zabieg zapłodnienia pozaustrojowego wciąż pozostaje procederem zasługującym na zdecydowanie negatywną ocenę moralną, w dużej mierze godzącym w konstytucyjną zasadę ochrony życia poczętego w zakresie, w jakim odbiera większości istnień ludzkich poczętych w jego wyniku prawo do urodzenia się, jednak to konkretne sprawozdanie i przepisy, które spowodowały jego ułomność, muszą budzić sprzeciw niezależnie od oceny moralnej zabiegu in vitro. Należy spodziewać się, że kolejne sprawozdania – oby już nie 5-letnie, a roczne, i opisujące znacznie więcej aspektów kontrowersyjnego zabiegu w skali całej Polski niż w przedłożonym dokumencie – zostaną przygotowane z zachowaniem znacznie wyższych standardów.

 

Autorzy:

 

- Marta Kowalczyk – Centrum Analiz Prawnych Ordo Iuris

- Nikodem Bernaciak – Centrum Analiz Prawnych Ordo Iuris