WHO

· W Światowej Organizacji Zdrowia trwają prace nad nową umową międzynarodową, mającą na celu zapobieganie, wykrywanie oraz przeciwdziałanie pandemiom w skali globalnej.

· Powołany do tego celu Międzynarodowy Organ Negocjacyjny (INB) przedstawiło kolejny projekt tzw. traktatu antypandemicznego.

· Propozycje zakładają m.in. zwiększenie roli WHO w zarządzaniu zdrowiem.

· Strony nie mogłyby też zgłaszać uwag do umowy, co oznacza, że traktat musiałby przez państwa zostać przyjęty w całości.

Zwiększeniu uległa liczba definicji zawartych w art. 1 projektu, będącego słowniczkiem legalnym omawianej umowy międzynarodowej. Pojawiły się tam zupełnie nowe terminy, w tym definicje.

„Strona" -oznacza państwo lub regionalną organizację integracji gospodarczej, która wyraziła zgodę na związanie się niniejszą Umową, zgodnie z jej warunkami, i dla której niniejsza Umowa obowiązuje.

„Odbiorca" -oznacza odbiorców materiałów WHO Pathogen Access and Benefit-Sharing (WHO PABS) z sieci laboratoriów koordynowanych przez WHO, takich jak producenci szczepionek, środków diagnostycznych, farmaceutyków i innych produktów istotnych dla zapobiegania pandemiom, gotowości i reagowania na nie, a także firmy biotechnologiczne, instytucje badawcze i akademickie. Każdy producent, który zawiera jakiekolwiek umowy lub formalne porozumienia z odbiorcami lub laboratoriami w sieci koordynowanej przez WHO w celu wykorzystania Materiału PABS WHO w imieniu producenta do komercjalizacji i, użytku publicznego lub zatwierdzenia regulacyjnego szczepionek, diagnostyki lub farmaceutyków tego producenta jest również uważany za odbiorcę do celów niniejszej Umowy.

„Sieć laboratoriów koordynowanych przez WHO" - oznacza międzynarodową sieć laboratoriów koordynowanych przez WHO, które prowadzą całoroczny nadzór nad patogenami o potencjale pandemicznym, oceniając ryzyko pojawienia się patogenu o potencjale pandemicznym i wspomagając środki gotowości na wypadek pandemii; oraz

„Materiał PABS WHO" -oznacza patogen o potencjale pandemicznym (zgodnie z definicją zawartą w dokumencie) oraz dane dotyczące sekwencji genetycznej takich patogenów o potencjale pandemicznym.

Jak widać na powyższym przykładzie, większość nowych definicji odnosi się do terminów z zakresu biologii. Na uwagę zasługuje natomiast sposób sformułowania pojęcia „strony”, według którego może nią być nie tylko państwo, ale także regionalna organizacja integracji gospodarczej. Przepis ten należy rozpatrywać m.in. w kontekście ewentualnego przystąpienia Unii Europejskiej do Traktatu. Rada Europejska zdecydowała się bowiem w marcu 2022 roku rozpocząć negocjacje dotyczące tej umowy międzynarodowej, w sprawach z zakresu kompetencji Unii Europejskiej[1].

W dodatku zmieniono część innych definicji zawartych w tym przepisie. Niektóre z nich przeformułowano, co odnosi się np. do znacznego poszerzenia definicji „One Health Approach” („Podejście Jednego Zdrowia”), zawartego w art. 1 lit. d. nowego projektu traktatu. W przypadku terminu „Infodemia” dokonano natomiast niewielkich zmian, nieznacznie przekształcając końcowy fragment wyjaśnienia znaczenia tego pojęcia (art. 1 lit. c).

Swoistym novum jest także dodanie na wstępie jedenastopunktowej deklaracji zawierającej m.in. postanowienie, według którego państwa-strony nowego traktatu antypandemicznego miałyby m.in. uznać zasadnicze znaczenie i fundamentalną rolę WHO jako organu kierującego i koordynującego międzynarodowe działania w zakresie zdrowia, co odnosi się także do zapobiegania, jak i zwalczania pandemii w skali globalnej.

Z drugiej strony, w tej samej deklaracji podkreśla się, iż międzynarodowa współpraca w zakresie reakcji na rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych powinna odbywać się z poszanowaniem zasady suwerenności państw-stron w kwestii zdrowia publicznego. Co istotne, zasada ta w obecnym brzmieniu traktatu została jeszcze bardziej podkreślona.

Znacznemu skróceniu uległy również definicje zasad ogólnych, zawartych w art. 3, które mają pełnić rolę przewodnią dla przygotowywanej umowy międzynarodowej. I tak, w definicji zasady suwerenności ograniczono się do stwierdzenia, że państwa-strony mają suwerenne prawo do stanowienia i wdrażania ustawodawstwa, zgodnie z ich polityką zdrowotną, usuwając obszerny fragment, według którego  „czyniąc to, powinny one stać na straży celów i założeń traktatu oraz wypełniać swoje zobowiązania wynikające z traktatu w sposób zgodny z zasadami suwerennej równości i integralności terytorialnej państw oraz nieinterwencji w sprawy wewnętrzne innych państw”.

Podobnie postąpiono z innymi definicjami, znacznie skracając wyjaśnienie ich znaczenia. Stało się tak m.in. z zasadą szacunku dla praw człowieka oraz zasadą słuszności. Dodano także nowe zasady, w tym zasadę odpowiedzialności, zasadę rozpoznawania różnych poziomów zdolności, zasadę włączenia, zasadę nauki i dowodów, zasadę proporcjonalności oraz zasadę prywatności, ochrony danych osobowych i poufności.

Tak jak w poprzedniej wersji projektu traktatu, pojawiła się propozycja wprowadzenia nowego systemu wymiany danych o patogenach - WHO Pathogen Access and Benefit-Sharing System (WHO PABS System), zawarta w art. 12. Nowością jest natomiast zamieszczenie sformułowania stanowiącego, iż w przypadku pandemii część produktów medycznych zostanie przekazana WHO w celu dystrybucji do obszarów, gdzie są szczególnie potrzebne.

Dokonano także pewnych zmian co do organów traktatowych. Zrezygnowano z ustanowienia Komitetu Ekspertów ds. Produktów Związanych z Pandemią i Komitetu Ekspertów ds. Podziału Korzyści, decydując się na zachowanie możliwości powołania Komitetu ds. Wdrażania i Zgodności czy Panelu Ekspertów w Celu Zapewnienia Doradztwa Naukowego. Pozostawiono również Konferencję Stron, składającą się z delegatów stron jako ciała decyzyjnego.

Zgodnie z art. 15 nowego projektu Traktatu, państwa będą musiały też, w ciągu dwóch lat od jego wejścia w życie, ustanowić specjalny mechanizm, mający na celu kompensowanie szkód spowodowanych przez szczepionki, jak i promocję szczepień. W nowej wersji przepisu, wprowadzono konkretny termin na wdrożenie jego postanowień.

W nowej wersji projektu traktatu pozostał także, aczkolwiek w innym brzmieniu, przepis obligujący strony do współpracy w zakresie zwalczania fałszywych, wprowadzających w błąd, informacji (art. 18). Należy zwrócić uwagę, iż podobna propozycja, dotycząca współpracy i wzajemnego wsparcia pomiędzy państwami-stronami co do przeciwdziałania rozpowszechnianiu fałszywych i nierzetelnych informacji na temat wydarzeń związanych ze zdrowiem publicznym, środkami prewencyjnymi i działaniami antypandemicznymi, została zgłoszona w jednej z poprawek do obecnie opracowywanej nowej wersji Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych (art. 44 ust. 1 lit. H oraz art. 44 ust. 2 lit. E). Analizując omawiany przepis, należy mieć na uwadze doświadczenia z okresu pandemii COVID-19. W tamtym bowiem okresie marginalizowano opinie części ekspertów, którzy popierali inne niż większość metody zwalczania chorób zakaźnych, a zjawisko to przybierało nawet postać cenzury wolnej debaty naukowej.

Warto odnotowania jest również przepis art. 20 ust. 2, zgodnie z którym Konferencja Stron powinny ustanowić, najpóźniej do 31 grudnia 2026 roku, trwały mechanizm finansowania postanowień Traktatu. Jego celem jest zapewnienie odpowiednich zasobów finansowych, mających służyć realizacji postanowień traktatowych. Środki te miałyby pochodzić, w przypadku „funduszu rozwoju zdolności” („a capacity development fund”), z corocznych, jak i dobrowolnych wpłat stron traktatu, oraz wpłat od odbiorców w rozumieniu art. 12 (chodzi o termin „odbiorca”, który został zdefiniowany w art. 1 lit. j). Natomiast „środki na zapobieganie pandemii, gotowość i reagowanie” („an endowment for pandemic prevention, preparedness and response”) mają pochodzić z dobrowolnych wkładów pieniężnych ze wszystkich odpowiednich sektorów gospodarczych, które korzystają z międzynarodowej pracy antypandemicznej oraz darowizn od organizacji filantropijnych i fundacji.

Należy podkreślić, iż formułując powyższe przepisy w odniesieniu do źródeł finansowania, twórcy projektu użyli słów „między innymi” („inter alia”), co wskazuje, iż nie wykluczają oni innych dróg uzyskania potrzebnych środków pieniężnych. Zasoby te miałyby służyć stronom traktatu, w szczególności tym mniej rozwiniętym, w wypełnianiu zobowiązań nałożonych na nie w tej umowie międzynarodowej. Sam mechanizm ma funkcjonować pod nadzorem Konferencji Stron, która kontrolowałaby m.in. sposób rozdysponowywania środków.

Na uwagę zasługuje także rozwiązanie, zaproponowane w poprzedniej wersji jako jedno z trzech możliwych (a finalnie zaakceptowane w najnowszym projekcie traktatu), zgodnie z którym strony nie mogą zgłaszać zastrzeżeń do tej umowy międzynarodowej (art. 26). Taka możliwość oznacza, iż traktat będzie musiał zostać przyjęty przez poszczególne państwa w całości, bez ewentualnego wyłączenia stosowania poszczególnych przepisów.

Międzynarodowa współpraca w zakresie przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się i zwalczania chorób zakaźnych jest oczywiście konieczna, co wynika z uwarunkowań postępującej globalizacji oraz dynamiki społeczeństw. Taka współpraca nie może jednak mieć miejsca kosztem suwerenności państw, które powinny niezależnie decydować o kształcie swej polityki zdrowotnej, także co do zwalczania niebezpiecznych chorób zakaźnych. W tym kontekście kontrowersyjna jest również sama koncepcja, na której bazują kolejne projekty Traktatu antypandemicznego. Opiera się ona bowiem na przyznaniu WHO szczególnie silnej pozycji w kierowaniu międzynarodową polityką zdrowotną, co odnosi się zwłaszcza do polityki przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych. Tymczasem jest to organizacja pozbawiona demokratycznej legitymacji i kontroli.

Patryk Ignaszczak – analityk Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris

ZABLOKUJMY TRAKTAT WHO - PETYCJA

· W ostatnim czasie w WHO i ONZ trwają prace nad kilkoma ważnymi projektami, wśród których wymienić możemy przede wszystkim rewizję Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych, przygotowywanie nowej umowy międzynarodowej mającej na celu zapobieganie i zwalczanie pandemii - czyli tzw. traktatu antypandemicznego oraz uchwalenie Deklaracji Politycznej, będącej wezwaniem do wspólnej walki z zagrożeniem pandemicznym.

· Te działania wyraźnie pokazują, iż obecnie negocjowane w Światowej Organizacji Zdrowia zmiany zmierzają do poszerzenia zakresu kompetencji tej organizacji kosztem suwerenności państw członkowskich, jednocześnie nakładając na nie nowe obowiązki.

· Co istotne, finalny kształt Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych i tzw. traktatu antypandemicznego będzie zależał od decyzji poszczególnych państw, które uczestniczą w procesie negocjacji.

· W dodatku pojawiają się tam niebezpieczne i ideologicznie nacechowane postulaty, związane z ideologią gender czy walką z „dezinformacją”, które mogą naruszać podstawowe prawa i wolności.

Suwerenność państw ograniczona

WHO pracuje nad przyjęciem nowej umowy międzynarodowej, czyli tzw. traktatu antypandemicznego oraz rewizję Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych, czyli regulacji mających na celu zapobieganie i przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych w skali globalnej. W tym kontekście warto także wspomnieć o Deklaracji Politycznej, przyjętej we wrześniu przez ONZ , na mocy której państwa zobowiązały się do zrealizowania w ciągu najbliższych kilku lat określonych celów, związanych z zagrożeniem pandemicznym.

Międzynarodowe Przepisy Zdrowotne (International Health Regulations - IHRs 2005) to regulacje WHO, mające na celu na celu zapobieganie i przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych, stanowiących zagrożenie na skalę międzynarodową oraz wspólne wzmocnienie szeroko rozumianego międzynarodowego systemu ochrony zdrowia. Regulują one m.in. przekazywanie i wymianę informacji w kwestii zagrożeń zdrowotnych między państwami członkowskimi oraz zasady przeciwdziałania szerzeniu się chorób zakaźnych, co odnosi się zwłaszcza do wykrywania, oceniania, powiadamiania oraz odpowiedzi na tego typu niebezpieczeństwa we współpracy z WHO. Ważnym zadaniem Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych jest ochrona międzynarodowego handlu i transportu, jako że cele tej regulacji powinny być realizowane w sposób, który nie powoduje nadmiernych ingerencji i zakłóceń w tych dwóch niezwykle istotnych obszarach.

Obecnie obowiązująca wersja Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych, przyjęta w 2005 roku, od samego początku spotkała się dużą krytyką. Regulacjom zarzucano przede wszystkim zbyt daleko idącą ingerencję w suwerenność państw, stawianie zbyt wysokich wymogów i ich niedostosowanie do zasobów oraz możliwości poszczególnych krajów czy też nałożenie na nie zbyt dużej liczby obowiązków. Krytyka ta nasiliła się zwłaszcza po pandemii COVID-19, kiedy to gwałtowne rozprzestrzenianie się wirusa doprowadziło do fatalnych skutków na wielu płaszczyznach, w tym zwłaszcza w międzynarodowym handlu oraz transporcie. Negatywnie oceniano również faktyczne możliwości Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych co do skutecznej realizacji ich celów, takich jak zapobieganie rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych czy ochrona globalnego handlu i transportu.

W związku z tym, w 2022 roku państwa członkowskie WHO zdecydowały się na uruchomienie procesu, zmierzającego do wprowadzenia odpowiednich zmian w Międzynarodowych Przepisach Zdrowotnych. W trakcie prac, 16 państw, także w imieniu organizacji międzynarodowych, zgłosiło ponad 300 propozycji zmian, odnoszących się do 33 z 66 artykułów oraz zaproponowało zupełnie nowe jednostki redakcyjne tekstu prawnego (nowe artykuły i ustępy).

Z całego szeregu wysuniętych poprawek, na uwagę zasługują przede wszystkim propozycje zmiany zawartych w art. 1 definicji terminów takich jak „tymczasowe rekomendacje” i „stałe rekomendacje”, poprzez którą mogłyby one uzyskać, mimo swej sugestywnej natury, wiążący charakter. Istotne znaczenie mają też propozycje zwiększenia uprawnień WHO w kwestii wprowadzenia Stanu Zagrożenia Publicznego o Znaczeniu Międzynarodowym, co miałoby nastąpić kosztem kompetencji państw-stron. Kolejne propozycje odnoszą się do nałożenia na państwa-strony obowiązku udostępniania danych o sekwencji genetycznej (Genetic Sequence Data - GSD) czy wprowadzenie nowych stanów zagrożenia pandemicznego. W dodatku pojawia się propozycja wprowadzenia mechanizmu wsparcia i współpracy co do przeciwdziałania dezinformacji na temat wydarzeń związanych ze zdrowiem publicznym i działaniami antypandemicznymi.

Ostatnie posiedzenie specjalnego organu, czyli Grupy Roboczej do spraw zmian w Międzynarodowych Przepisach Zdrowotnych (Working Group on Amendments to the International Health Regulations 2005 - WGIHR) miało miejsce w dniach 2-6 października i dotyczyło rozważań nad brzmieniem poszczególnych artykułów. Na chwilę obecną brak informacji o kolejnym posiedzeniu. Zmiany te, zgodnie z dokumentami WHO, mają zostać przyjęte na 77. sesji Światowego Zgromadzenia Zdrowia, która będzie miała miejsce w 2024 roku. Instytut Ordo Iuris przygotował analizę najważniejszych ze zgłoszonych poprawek.

Globalizacja zarządzania zdrowiem

Kolejnym projektem WHO, nad którym obecnie toczą się pracę jest tzw. traktat antypandemiczny, czyli umowa międzynarodowa, mającą na celu zwalczanie chorób zakaźnych, co wynika z doświadczeń w czasie pandemii COVID-19. Prace nad traktatem, który ma być międzynarodowym instrumentem ds. gotowości i reagowania na pandemie, rozpoczęto w 2020 roku. Całość prac jest koordynowana przez Międzynarodowy Organ Negocjacyjny (Intergovernmental Negotiating Body - INB)

Działania te korespondują z planami Komisji Europejskiej, która w ubiegłym roku przyjęła strategię dotyczącą zdrowia na świecie. KE w dokumencie wielokrotnie zapewnia o konieczności wprowadzenia „przywództwa globalnego” w dziedzinie zdrowia, ze wskazaniem na WHO jako lidera. Instytut Ordo Iuris przeanalizował tę strategię.

Z całego szeregu propozycji dotyczących kształtu traktatu, warto zwrócić uwagę m.in. na przyznanie wiodącej roli WHO jako organu kierującego i koordynującego międzynarodowe działania w zakresie zdrowia oraz lidera wielostronnej współpracy w obszarze globalnego zarządzania zdrowiem. Ponadto, tak jak w przypadku Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych, pojawiają się propozycje zwalczania dezinformacji czy powołania nowych organów w sprawach związanych z materią mającą być uregulowaną w traktacie.

Ostatnie spotkanie INB miało miejsce w dniach 4-6 września. W jego trakcie omawiano wybrane artykuły procedowanego traktatu. Kolejne spotkania zaplanowano w pierwszych tygodniach listopada i grudnia. Tak jak w przypadku Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych, przyjęcie „traktatu antypandemicznego” planowane jest na 77 sesję Światowego Zgromadzenia Zdrowia w maju 2024 roku. Na zagrożenia wynikające z traktatu zwracał uwagę Instytut Ordo Iuris.

Gender i aborcja w cieniu walki z pandemiami

W tym kontekście warto także wspomnieć o Deklaracji Politycznej Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych z posiedzenia wysokiego szczebla w sprawie Zapobiegania pandemiom, gotowości i reagowania na nie. Celem tego dokumentu jest wezwanie do globalnej współpracy i koordynacji na najwyższych szczeblach politycznych co do lepszego zapobiegania, przygotowania i odpowiedzi na pandemie.

Deklaracja podzielona jest na kilka części, poruszających kolejno tematy takie jak najważniejsze wyzwania dla zdrowia, sprawiedliwość w dostępie do środków zdrowotnych, globalne zarządzanie, przywództwo i odpowiedzialność, nadrzędne kwestie związane ze zdrowiem czy finansowanie i inwestycje w zapobieganie oraz przeciwdziałanie globalnym pandemiom. Działania podjęte na podstawie Deklaracji polegać mają m.in. na wdrożeniu kroków takich jak zapewnienie odpowiednich wynagrodzeń pracownikom służby zdrowia, promowanie zwiększonego dostępu do przystępnych cenowo, bezpiecznych, skutecznych i wysokiej jakości leków czy wzmocnienie międzynarodowej współpracy i koordynacji co do zapobiegania pandemiom, gotowości i reagowania. Pojawia się również zobowiązanie do finansowania infrastruktury i zdolności w celu wspierania krajowych wysiłków we wzmacnianiu zapobiegania, gotowości i reagowania na pandemie.       W Deklaracji Zgromadzenia Ogólnefo ONZ szczególne miejsce zajmuje zawarte tam zobowiązanie do pracy nad zapewnieniem terminowego, zrównoważonego i sprawiedliwego dostępu do produktów związanych z pandemią, takich jak szczepionki, diagnostyka i środki terapeutyczne, przy jednoczesnym wezwaniu WHO do koordynowania tych działań z odpowiednimi partnerami. Powyższe sformułowanie należy rozpatrywać w kontekście problemów, związanych ze zróżnicowaniem środków i zasobów w poszczególnych państwach, do czego odnosiły się również poszczególne propozycje zmian zgłoszone do Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych (problem ten opisano we wspomnianej wcześniej analizie Ordo Iuris).

Samą Deklarację trzeba odczytywać w szerszym kontekście, jako istotny element działań będących odpowiedzią na negatywne skutki pandemii COVID-19, zmierzających do ustanowienia globalnego systemu ochrony zdrowia publicznego w ramach prawa międzynarodowego. Dlatego też omawiany dokument należy łączyć z przygotowywaną, nową wersją Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych oraz procedowanym „traktatem antypandemicznym”.

W dodatku w Deklaracji pojawia się trzykrotnie termin „gender”, po raz pierwszy na początku dokumentu w kontekście szkód, jakie pandemia COVID-19 spowodowała dla „równości genderowej” (gender equality). W dalszej części sygnatariusze Deklaracji zobowiązują się do zapewnienia pracownikom szeroko rozumianej służby zdrowia odpowiednich warunków i ochrony, co obejmuję politykę miejsca pracy uwzględniającą „gender” (gender responsive workplace policies) oraz do wzmocnienia przywództwa kobiet w procesach decyzyjnych, do uwzględnienia „perspektywy genderowej” (gender perspective) we wszystkich politykach i programach, w tym w odpowiedziach budżetowych.

W tekście omawianego dokumentu pojawia się również sformułowanie, stanowiące o  wezwaniu państw członkowskich do podjęcia wszelkich niezbędnych środków w celu zapewnienia kobietom i dziewczętom prawa do korzystania z najwyższego osiągalnego poziomu zdrowia, w tym „zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego” (sexual and reproductive health) oraz „praw reprodukcyjnych” (reproductive rights). Użycie wspomnianych terminów należy ocenić negatywnie, jako że niektóre organizacje międzynarodowe, w tym WHO i komitety ONZ, wywodzą z nich tzw. prawo do aborcji na żądanie.

Potrzeba reakcji

Obecnie w ramach Światowej Organizacji Zdrowia trwają szeroko zakrojone prace nad kluczowymi dokumentami, mającymi na celu zarówno profilaktykę jak i efektywne zwalczanie potencjalnych kolejnych pandemii o zasięgu globalnym. Odbywa się to przede wszystkim w drodze rewizji Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych oraz projektu całkowicie nowej umowy międzynarodowej, czyli tzw. traktatu antypandemicznego.

Eksperci Instytutu Ordo Iuris od chwili ogłoszenia rozpoczęcia prac nad dokumentami na bieżąco monitorują ich postęp oraz przygotowują liczne publikacje, poddające analizie projektowane rozwiązania. Nie ulega wątpliwości, że nowa strategia walki z chorobami zakaźnymi o zasięgu globalnym jest potrzebna, należy jednak pamiętać, iż ta słuszna walka nie powinna zostać w całości przeniesiona na płaszczyznę międzynarodową, a jedynie wspierać wysiłki państw w tych obszarach, w których – zgodnie z zasadą subsydiarności – wsparcie to zwiększy ich skuteczność. Podobnie, współpraca w obszarze polityki zdrowotnej nie powinna stanowić instrumentu implementacji ideologicznych założeń i jako fundament współpracy traktować poszanowanie dla różnorodności kulturowej wszystkich narodów.

Patryk Ignaszczak - analityk Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris

ZABLOKUJMY TRAKTAT WHO - PODPISZ PETYCJĘ