Polska Konstytucja gwarantuje wolność akademicką. Opinia Ordo Iuris dla ONZ

Adobe Stock

· Specjalny Sprawozdawca ONZ przygotowuje raport na temat wolności akademickiej i wolności słowa w instytucjach oświaty.

· Raport ma zostać zaprezentowany na 56. sesji Rady Praw Człowieka ONZ w czerwcu.

· Instytut Ordo Iuris przedstawił swoją opinię w tej sprawie.

· Eksperci Instytutu wskazali, że wolność akademicka w Polsce jest chroniona zarówno przepisami konstytucyjnymi, jak i ustawowymi.

Specjalny Sprawozdawca ONZ ds. prawa do edukacji Farida Shaheed przygotowuje raport na temat wolności akademickiej i wolności słowa w instytucjach oświaty. Celem raportu jest zbadanie istniejących ram prawnych i treści normatywnej wolności akademickiej jako prawa człowieka oraz wolności słowa jako części prawa do otrzymywania i zapewniania wysokiej jakości edukacji na wszystkich poziomach kształcenia.

Eksperci Instytutu wzięli udział w sporządzaniu raportu i przedstawili opinię. Wskazano w niej, że sposób realizacji wolności akademickiej i prawa do nauki, chronione są w Polsce w drodze przepisów konstytucyjnych, w tym zwłaszcza artykułu 73 Konstytucji RP, a także regulacji ustawowych, w postaci ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce z 2018 roku, która te prawa konkretyzuje. Wolność akademicka w Polsce to prawo do wolności nauczania, badań naukowych, wyrażania poglądów i twórczości artystycznej w środowisku akademickim. Prawo to obejmuje wolność wyrażania swoich przekonań i poglądów, ich rozpowszechniania we wszelkiej formie, a także pozyskiwania, otrzymywania i przekazywania informacji. Z kolei ograniczenia w zakresie konstytucyjnych praw i wolności mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie, na podstawie przesłanek określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Eksperci zwrócili uwagę, że wolności te mają uniwersalny charakter, a korzystanie z nich nie jest ograniczone jedynie do polskich obywateli. Podmiotem owych wolności jest każdy, zatem zarówno obywatel Polski jak i cudzoziemiec.

Prawo regulujące w Polsce funkcjonowanie szkolnictwa wyższego już w preambule wskazuje, że tworzenie optymalnych warunków dla wolności badań naukowych i twórczości artystycznej, wolności nauczania oraz autonomii akademickiej jest obowiązkiem władzy publicznej. Z kolei w drodze nowelizacji z 2021 r., weszły w życie zmiany wzmacniające ochronę wolności prezentowania poglądów i wyników badań naukowych. W dodanym art. 275 ust. 1a ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce zostało wskazane wprost, że nie stanowi przewinienia dyscyplinarnego wyrażanie przekonań religijnych, światopoglądowych lub filozoficznych.

W dalszej części opinii eksperci Instytutu zaznaczają, że w Polsce autonomia i samorządność instytucji oświaty są również zagwarantowane w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Artykuł 70 Konstytucji gwarantuje zasadę autonomii szkół wyższych, której konkretyzacja następuje w ustawie.  Zasada ta przejawia się m.in. faktem, że mogą one samodzielnie opracowywać programy nauczania, prowadzić badania naukowe i artystyczne, a także kształtować swoją strukturę organizacyjną.

- Należy stwierdzić, że w Polsce wolność słowa w instytucjach oświaty i wolność wypowiedzi w nauczaniu jest bardzo szeroko rozumiana. Warto zauważyć, że w wyroku SK 30/10 Trybunał Konstytucyjny zaznaczył silny związek pomiędzy prawem do wolności nauczania z prawem do nauki, wskazując, że: „wolność nauczania jako jedna z gwarancji konstytucyjnych obejmuje z kolei swobodę systematycznego przekazywania wiedzy innym osobom”. Ponadto w komentarzu do art. 73 Konstytucji RP pod redakcją prof. Garlickiego, autorzy wskazują na fakt, że teorie naukowe mogą z czasem okazywać się fałszywe, co nie powinno ich wyłączać poza zakres ochrony tego artykułu. Często nie są to kwestie oczywiste, ponieważ istnieje również przestrzeń na celową manipulację faktami. Ostatecznie, autorzy zaznaczają, że główną rolę powinny odgrywać raczej gremia naukowe niż organy władzy publicznej” – podkreśla Julia Książek z Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris.