Odmowa aborcji jak zbrodnia wojenna? Opinia Komitetu ONZ

Komitet Praw Człowieka ONZ wydał opinię w sprawie komunikatu nr 3629/2019, złożonego przeciwko Gwatemali przez obywatelkę tego kraju – 13-letnią ofiarę gwałtu. Komitet uznał, że państwo naruszyło jej prawa, m.in. poprzez brak zapewnienia dostępu do aborcji, uznając tę sytuację za formę „wymuszonej ciąży”, prowadzącego do poważnych naruszeń prawa do życia, zakazu nieludzkiego traktowania, prawa do prywatności oraz praw dziecka. Jednym z kluczowych elementów opinii Komitetu jest jego stwierdzenie, że odmowa przerwania ciąży w warunkach przemocy seksualnej może być traktowana jako „wymuszona ciąża”. Choć sformułowanie to zostało użyte pośrednio, miało ono decydujący wpływ na ocenę naruszeń.

W opinii tej nie odwołano się jednak ani razu do legalnej definicji „wymuszonej ciąży”, przyjętej przez państwa-strony Statutu Rzymskiego Międzynarodowego Trybunału Karnego. Zgodnie z art. 7 ust. 2 lit. f Statutu, „wymuszona ciąża” oznacza „bezprawne uwięzienie kobiety, której zajście w ciążę nastąpiło na skutek przemocy, z zamiarem wpłynięcia na skład etniczny jakiejkolwiek grupy ludności lub dokonania innych poważnych naruszeń prawa międzynarodowego”. Co więcej, przepis zawiera klauzulę ochronną, zgodnie z którą „niniejsza definicja w żadnym razie nie może być rozumiana jako naruszająca prawo krajowe dotyczące ciąży”. Taka konstrukcja została przyjęta w drodze szerokiego konsensusu jako kompromis mający zapewnić poszanowanie dla suwerenności państw i systemów prawnych w sprawach bioetycznych.

W omawianym przypadku Komitet przyjął jednak podejście całkowicie odmienne. Odwołując się do argumentacji prawnej przedstawionej przez proaborcyjne, reprezentujące skarżącą organizacje pozarządowe (w szczególności Center for Reproductive Rights, a także Women Transforming the World, Planned Parenthood Global), Komitet stwierdził, że brak dostępu do aborcji w przypadku dziecka zgwałconego w wieku 13 lat może zostać zakwalifikowany jako naruszenie licznych postanowień Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Organizacje te dostarczyły również materiałów psychologicznych i strategii interpretacyjnych, które znalazły odbicie w ostatecznej decyzji Komitetu. Co istotne, w interpretacji Komitetu, to nie sama ciąża wynikająca z gwałtu stanowiła główne naruszenie, lecz brak instytucjonalnej reakcji państwa: brak protokołów dotyczących aborcji terapeutycznej, brak informacji o dostępnych opcjach i zaniechanie oceny ryzyka dla życia i zdrowia psychicznego dziewczynki.

Komitet stwierdził, że odmowa dostępu do aborcji naruszyła prawo skarżącej do życia (art. 6 MPPOiP). Opinia odwoływała się do standardów WHO i Komitetu Praw Dziecka ONZ, według których ciąże dziewczynek w wieku 10–14 lat wiążą się z wysokim ryzykiem zdrowotnym i stanowią potencjalne zagrożenie życia. Komitet wskazał także, że donoszenie ciąży i macierzyństwo w tak młodym wieku prowadzi do nieodwracalnych skutków w planie życiowym dziecka, co miałoby naruszać art. 24 ust. 1 MPPOiP (prawo dziecka do szczególnej ochrony).

Wśród stwierdzonych naruszeń znalazło się również złamanie zakazu nieludzkiego i poniżającego traktowania (art. 7), zwłaszcza wobec faktu, że dziewczynka próbowała dwukrotnie odebrać sobie życie i przejawiała objawy poważnych zaburzeń psychicznych. Komitet przypomniał, że tortury i nieludzkie traktowanie nie muszą mieć charakteru fizycznego – mogą także obejmować poważne cierpienie psychiczne, pogłębione przez bezczynność władz i wiktymizację wtórną ze strony otoczenia. Stwierdzono również naruszenie art. 17 (prawo do prywatności), w zakresie braku respektowania tzw. autonomii reprodukcyjnej i braku możliwości realnego wyboru w sprawach dotyczących jej zdrowia i życia osobistego.

W dokumencie brak jednak odniesienia do definicji „wymuszonej ciąży” zawartej w prawie międzynarodowym karnym – mimo że omawiana sytuacja mogłaby być rozważana jako potencjalna kategoria zbrodni, o ile spełniałaby przesłanki z art. 7 ust. 2 lit. f Statutu Rzymskiego. Komitet zdecydował się na całkowicie autonomiczną interpretację pojęć, opartą na materiałach dostarczonych przez organizacje pozarządowe.

Sprawa ta wpisuje się w szerszy proces reinterpretacji pojęcia „wymuszonej ciąży”, który toczy się równolegle w ramach prac Komisji Prawa Międzynarodowego nad nową konwencją ONZ o zbrodniach przeciwko ludzkości. Obecna wersja projektu konwencji zawiera definicję „wymuszonej ciąży” zbliżoną do tej zawartej w Statucie Rzymskim. Jednak wiele państw – w tym Kanada, państwa członkowskie UE i kraje nordyckie – proponuje jej modyfikację lub całkowite usunięcie odniesień do celu „wpływu na skład etniczny ludności” i wprowadzenie bardziej otwartej definicji, obejmującej również przypadki odmowy aborcji lub braku dostępu do usług tzw. zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Takie postulaty budzą poważne wątpliwości prawne, ponieważ podważałyby zasadę legalności w prawie karnym międzynarodowym oraz tworzyłyby pole do stosowania kategorii zbrodni przeciwko ludzkości wobec państw chroniących życie nienarodzone.

Niepokój budzi także rosnący wpływ lewicowych organizacji pozarządowych na procesy interpretacyjne w ramach ONZ, zwłaszcza wobec eksperckich komitetów traktatowych. Brak transparentności oraz asymetryczny dostęp do procedur składania tzw. shadow reports (lewicowe organizacje nieformalnie mają większy wpływ na działalność komitetów) powoduje, że dominującą narrację kształtują środowiska promujące liberalne podejście do aborcji i redefinicję kluczowych pojęć prawnych. W rezultacie opinie Komitetu coraz częściej przyjmują charakter politycznych manifestów, oderwanych od dotychczasowego konsensusu traktatowego. Wspominana organizacja – Center for Reproductive Rights wykorzystuje procedury ONZ do promowania międzynarodowego konceptu tzw. prawa do aborcji, tworząc precedens, w którym odmowa aborcji staje się narzędziem naruszenia praw człowieka – co znajduje odzwierciedlenie w opinii Komitetu. Budzi to poważne pytania o paradygmat prawa traktatowego i jego przyszłość.  

Opinia została wydana na podstawie procedury „individual communication”, przewidzianej w Protokole Fakultatywnym do MPPOiP. Choć nie tworzy precedensu prawnego, państwa są zobligowane do rozważenia zaleceń i przedstawienia środków naprawczych – co potwierdza Komentarz ogólny nr 33 (Obowiązki Państw-Stron wynikające z Protokołu fakultatywnego do Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych) w pkt. 15-18.

Sprawa reinterpretacji pojęcia „wymuszonej ciąży” ujawnia poważne zagrożenie dla stabilności i pewności prawa międzynarodowego. Komitet przyjął perspektywę obejmującą każdy przypadek odmowy aborcji jako wymuszonej ciąży – co oznacza, że potencjalnie każda kobieta, której odmówiono przerwania ciąży, mogłaby być formalnie uznana za ofiarę „wymuszonej ciąży”, co jest wbrew idei tego pojęcia zawartej w Statucie Rzymskim.

–  Komitet Praw Człowieka ONZ przekroczył swoje uprawnienia interpretacyjne, przyjmując stanowisko sprzeczne z definicją zawartą w powszechnie ratyfikowanym Statucie Rzymskim. Choć opinia ma charakter quasi‑wiążący, jej wpływ na globalną politykę i prawo może okazać się głęboki, zwłaszcza jeśli zostanie przyjęta w kontekście nowych traktatów o zbrodniach przeciwko ludzkości. Próba redefinicji i uznania odmowy aborcji za formę „wymuszonej ciąży” stanowi odejście od przyjętego międzynarodowo konsensusu, podważa wiarygodność organów traktatowych i grozi przekształceniem systemu ochrony praw człowieka w narzędzie ideologicznej presji, nie wspominając o zagrożeniu pewności prawa międzynarodowego – zaznacza Julia Książek z Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris.