Analiza kwalifikacji prawnej czynu posła Grzegorza Brauna z dnia 12 grudnia 2023 r.

· Niejasność obecnych rozwiązań prawnych powoduje, że istnieje trudność z klasyfikacją prawną czynu posła Brauna.

· Konieczne jest na nowo podjęcie dyskusji nad zapewnieniem lepszej i skuteczniejszej ochrony prawnokarnej konstytucyjnego prawa do wolności religijnej.

· Zgodnie z konstytucyjną zasadą z art. 25 ust. 2 państwo powinno zapewnić jednakową ochronę prawną każdej religii.

 

Opis przypadku

W dniu 12 grudnia 2023 r. poseł Konfederacji Grzegorz Braun, używając gaśnicy proszkowej, zgasił zapalone podczas uroczystości w Sejmie świece chanukowe. Przedstawiciele środowisk żydowskich zostali zaproszeni do Sejmu, zgodnie z wieloletnią tradycją, przez marszałka Sejmu. Po dokonaniu omawianego czynu poseł Braun pojawił się na mównicy sejmowej w czasie, gdy obradom przewodniczył wicemarszałek Krzysztof Bosak z Konfederacji. Prowadzenie posiedzenia przejął marszałek Szymon Hołownia, który wykluczył Brauna z obrad i zapowiedział skierowanie przeciwko niemu wniosku do prokuratury m.in. o zakłócanie obrządku religijnego. Hołownia ogłosił także, że Prezydium Sejmu ukarało Brauna odebraniem połowy uposażenia na 3 miesiące i całości diety na pół roku.

 

Stanowisko Kancelarii Sejmu

Dnia 12 grudnia 2023 r. szef Kancelarii Sejmu Jacek Cichocki skierował zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez Grzegorza Brauna do Prokuratury Krajowej. W piśmie zamieszczonym na portalu „X” wskazano, że czyny posła Brauna „mogą być kwalifikowane jako przestępstwo przeciwko wolności sumienia i wyznania, przeciwko czci i nietykalności cielesnej oraz przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu z art. 195, art. 196, art. 217a oraz art. 165§1 pkt 5 Kodeksu karnego”[1].

 

Stanowisko Prokuratury Okręgowej

Dnia 13 grudnia 2023 r. Prokuratura Okręgowa w Warszawie poinformowała, że z urzędu wszczęła własne postępowanie w omawianej sprawie prowadzone z art. 257 oraz art. 217a Kodeksu karnego. Jednocześnie w komunikacie dodano, że zawiadomienie z Kancelarii Sejmu zostanie dołączone do tego postępowania.

 

Stanowisko Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego

Do zachowania posła Brauna odniósł się również Minister Sprawiedliwości i Prokurator Generalny Adam Bodnar, wskazując na portalu „X” jako możliwe podstawy do wszczęcia postępowania „art. 119, 157, 195 oraz 257 kodeksu karnego”[2].

 

Stanowisko przedstawicieli doktryny prawa

Dnia 12 grudnia 2023 r. na platformie „X” do incydentu z udziałem posła Brauna odniósł się  Mikołaj Małecki wskazując jako potencjalne „art. 257 kk - znieważenie z powodów wyznaniowych, 256 - nawoływanie do nienawiści, 119 - przemoc z pobudek religijnych, 196 - obraza uczuć religijnych, 217 - naruszenie nietykalności cielesnej poprzez rozpylenie gaśnicy”[3]. Do wpisu M. Małeckiego odniosła się m.in. prokurator Ewa Wrzosek ze Stowarzyszenia Prokuratorów Lex Super Omnia, wskazując również na art. 160 KK mówiący o narażeniu człowieka na niebezpieczeństwo[4], gdyż doszło też do ataku na osoby, które w tych czynnościach uczestniczyły, a wypełnienie gaśnicy może poważnie podrażnić oczy i drogi oddechowe.

 

Przepisy prawne, z których wobec posła Brauna może być prowadzone postępowanie karne

Jeśli poseł straci mandat, może odpowiedzieć za przestępstwo, gdyż swoim czynem mógł wypełnić znamiona kilku przestępstw.  Z danych uzyskanych z Prokuratury Okręgowej w Warszawie wynika, że w związku z omawianym zdarzeniem zostało wszczęte postępowanie w sprawie.

Wśród przepisów wskazywanych przez komentatorów sprawy, w pierwszej kolejności wskazano art. 195 KK, czyli złośliwe przeszkadzanie w wykonywaniu aktów religijnych. Natomiast art. 196 KK dotyczy obrazy uczuć religijnych. Oba przepisy przewidują taką samą sankcję karną w postaci grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Art. 195 KK zawiera dwa typy czynów. W przypadku posła Brauna zastosowanie miałby ewentualnie art. 195 § 1 KK, którego przedmiotem ochrony jest gwarantowana w art. 53 Konstytucji wolność uzewnętrzniania religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność tę należy pojmować w sensie zarówno indywidualnym, jak również instytucjonalnym. Należy pamiętać, że akt religijny to „czynność lub zespół czynności o charakterze religijnym, uznawanych przez dany kościół lub związek wyznaniowy, np. modlitwa, nabożeństwo, procesja, pielgrzymka, błogosławieństwo, medytacja, poświęcenie, chrzest, ślub”[5]. Za przeszkadzanie uznaje się, takie zachowanie się sprawcy, które chwilowo lub przez dłuższy czas uniemożliwia uczestnictwo w konkretnym akcie religijnym, zakłóca nastrój skupienia czy transu religijnego; to także utrudnianie lub uniemożliwianie wykonania aktu religijnego (np. uniemożliwienie odmówienia modlitwy, zablokowanie drogi w czasie procesji). Przeszkadzanie musi mieć charakter złośliwy, wyrażający się w chęci świadomego wyszydzania, obrażania, wyśmiewania, lekceważenia czy też poniżania osób czy uczuć osób wykonujących akty religijne[6]. Działaniem publicznym jest natomiast zachowanie w miejscu ogólnie dostępnym w warunkach, w których istnieje możliwość bezpośredniego jego dostrzeżenia przez osoby postronne. Nie chodzi wyłącznie o miejsce publiczne, a o akt religijny wykonywany publicznie. Może mieć więc miejsce nie tylko w kościele, cerkwi, zborze protestanckim, kaplicy, cmentarzu lub na wolnej przestrzeni, np. na drodze, lecz także w mieszkaniu prywatnym udostępnionym dla potrzeb kultu religijnego[7]. Warto wspomnieć, że ustawodawca dodał, że ochronie podlega publiczne wykonywanie aktów religijnych tych kościołów i związków wyznaniowych, które mają uregulowaną sytuację prawną.  Co istotne, przestępstwa z art. 195 § 1 KK można dopuścić się wyłącznie z winy umyślnej, z zamiarem bezpośrednim o szczególnym nastawieniu w postaci „złośliwości”. Samo pojęcie „złośliwości” ma charakter nieostry, z tego względu przy ocenie danego postępowania stosuje się kryterium ocenne[8]. W doktrynie podnosi się również, że cecha „złośliwości” uściśla opis czynu oraz podkreśla negatywne nastawienie sprawcy. Oznacza to, że sprawca chce przeszkodzić wykonywaniu aktów religijnych nie z jakiegokolwiek uzasadnionego powodu, lecz jedynie w celu sprawienia przykrości, dokuczenia członkom danego kościoła lub związku wyznaniowego. Przyjmuje się również, że przeszkadzaniem złośliwym jest przeszkadzanie „dla zabawy”[9]. W doktrynie prawa karnego podkreśla się, że właśnie znamię „złośliwości” świadczy o szczególnej motywacji sprawcy, którego istotą jest „dokuczenie, wprowadzenie w stan niepokoju, wyprowadzenie kogoś z równowagi”. Innymi słowy „złośliwość oznacza czerpanie szczególnej satysfakcji z odniesionego skutku i ta satysfakcja staje się właściwym celem działania”[10]. Z powyższych względów przyjmuje się, że nie będzie wypełniać znamion przestępstwa z art. 195 § 1 KK przeszkadzanie przez osobę znajdującą się pod wpływem alkoholu[11].

W kontekście czynu posła Grzegorza Brauna podstawowym pytaniem jednak jest, czy uroczystość zapalenia świec stanowi obrzęd religijny oraz czy zgaszenie menory można traktować jako znieważenie przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do wykonywania kultu religijnego. Z pierwszych doniesień medialnych i wypowiedzi polityków wynikało, że do czynu doszło już po uroczystym zapaleniu świec, gdy osoby w tym uczestniczące się rozeszły. Gdyby tak było, teza o złośliwym przeszkadzaniu w wykonywaniu aktu religijnego mogłaby się nie ostać. Ważnym dowodem pozwalającym na bardziej jednoznaczne wnioski byłaby opinia biegłego religioznawcy.

W przypadku art. 196 KK znamię czynnościowe polega na obrażaniu uczuć religijnych innych osób poprzez publiczne znieważenie przedmiotu czci lub miejsca przeznaczonego do wykonywania obrzędów religijnych. Zachowanie to może przybrać dowolną formę ekspresji[12]. Przyjmuje się, że może ono polegać na stosowaniu m.in. obelżywych gestów, organizacji happeningów czy zniszczeniu przedmiotu czci religijnej[13]. Jak już zauważono czynność sprawcza przestępstwa z art. 196 KK może dotyczyć znieważenia przedmiotu czci religijnej. Z tego względu, tak jak w przypadku art. 195 §1 KK, w pierwszej kolejności zbadać należy, czy świeca chanukowa uznawana jest za przedmiot kultu religijnego. Tym bardziej, że o tym, czy został znieważony przedmiot czci lub miejsce kultu, decydują w istocie sami wyznawcy. Zazwyczaj jako przedmiot czci religijnej, wymienia się np. krzyż, gwiazdę Dawida, różaniec, hostię, obrazy i wizerunki świętych, księgi będące źródłem dogmatów, praw i obowiązków religijnych (np. Koran, Pismo Święte)[14]. Wydaje się, że aby odpowiedzieć na to pytanie właściwe by było powołanie biegłego z zakresu religioznawstwa. Z drugiej strony na pozytywną odpowiedź na to pytanie może wskazywać sam charakter Święta Świateł, w którym to właśnie światło świecy odgrywa kluczową rolę. Ponadto należy pamiętać, ze zdaniem doktryny, sformułowanie „przedmiot czci religijnej” należy interpretować rozszerzająco[15].

W zawiadomieniu skierowanym przez Kancelarię Sejmu wskazano również art. 165 § pkt 5 KK, który dotyczy sprowadzenia niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia. W wymienionym w piśmie punkcie piątym mowa o „innym sposobie” sprowadzenia takiego niebezpieczeństwa poza wymienionymi w poprzednich punktach najczęściej spotykanymi okolicznościami. Osoba popełniająca taki czyn podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Zgodnie z poglądem doktryny i orzecznictwem wystarczy, że mamy do czynienia z sytuacją realnego i konkretnego niebezpieczeństwa (zagrożenia) o charakterze powszechnym (wyrok SA w Katowicach z 27.05.2011 r., II AKa 160/11).

Ponadto zarówno Kancelaria Sejmu, jak i Prokuratura Okręgowa wymieniły art. 217a (naruszenia nietykalności) zagrożony sankcją grzywny, ograniczenia wolności albo jej pozbawienia do lat 2.

Przechodząc do omówienia kolejnych przepisów w powołanych zgłoszeniach wymieniono również art. 256 i 257 KK. W myśl pierwszego ze wskazanych przepisów sprawca czynu zabronionego odpowiada m.in. za publiczne nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość. W przypadku art. 257 KK do odpowiedzialności karnej może zostać pociągnięta osoba, która publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby (napaść z powodu ksenofobii, rasizmu lub nietolerancji religijnej). Oba przepisy przewidują sankcję karną w postaci pozbawienia wolności do lat 3. W tym ostatnim przypadku problematyczne dla posła Grzegorza Brauna może okazać się publiczne oświadczenie, jakie wygłosił z mównicy sejmowej po dokonaniu omawianego czynu, w którym stwierdził, „nie może być miejsca na akty rasistowskiego, plemiennego, dzikiego, talmudycznego kultu na terenie Sejmu RP”[16].

Natomiast art. 119 § 1 KK mówi o bezprawnych groźbach z powodu przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości. Czyn zagrożony jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Wśród przepisów, których realizację znamion rozważa się przy analizowaniu omawianego czynu posła Brauna, wymienia się także art. 157§1-2 KK dotyczący średniego i lekkiego uszczerbku na zdrowiu. W pierwszym przypadku sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5, a w drugim – grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

 

Wielość przepisów – niejasne rozwiązania

Z powyższego wynika, że pada wiele propozycji co do kwalifikacji prawnej czynu popełnionego przez posła Brauna. W mediach pojawiają się też coraz nowsze próby stypizowania zachowania posła np. poprzez pociągnięcie Brauna do odpowiedzialności z art. 288 KK (zniszczenie cudzego mienia) czy art. 124 Kodeksu wykroczeń. W tym zakresie godnym uwagi wydaje się powrót do projektu ustawy dotyczącego nowelizacji Kodeksu karnego wniesionego do Sejmu z inicjatywy Komitetu Inicjatywy Ustawodawczej „W obronie chrześcijan”. Postulowana zmiana dotyczyła znamion typów przestępstw określonych w art. 195 i 196 KK oraz dodanie kontratypu określonego w art. 27a KK. Szczegółowa analiza projektu została przeprowadzona przez prawników Instytutu: https://ordoiuris.pl/dzialalnosc-instytutu/opinia-prawna-instytutu-na-rzecz-kultury-prawnej-ordo-iuris-w-sprawie

Jak wspomniano, projekt przewiduje zmianę znamion typu przestępstwa określonego w art. 195 KK poprzez likwidację znamienia złośliwego charakteru zachowania sprawcy, które ogranicza karalność do działania sprawcy z zamiarem bezpośrednim kierunkowym. Autorzy projektu podnoszą, że znamię „złośliwości” jest znamieniem archaicznym, a w realiach współczesnego życia społecznego, nie nadającym się do utrzymania. W uzasadnieniu podają, że sprawcy takich czynów coraz częściej dopuszczają się ich ze względu na wrogość przejawianą przez nich do osób wierzących, kościołów i związków wyznaniowych, albo deklarują określoną motywację ideologiczną, w ich przekonaniu uzasadniającą naruszanie przez nich prawa innych osób do wyznawania i uzewnętrzniania religii. Natomiast w myśl obecnych pojęć, kontynuują, zachowania motywowane takimi względami nie są popełniane „złośliwie”. W takich sytuacjach postępowania są umarzane lub oskarżeni są uniewinniani,. Jak konkludują, należy więc objąć karalnością każde umyślne działanie sprawcy.

W przypadku art. l96 KK czytamy, że projektowana zmiana polega na obiektywizacji strony przedmiotowej przestępstwa. Autorzy projektu wskazują, że wypełnienie znamion tego typu przestępstwa nie będzie uzależnione od indywidualnego odczucia wiernych. Ponadto, powołując się na doktrynę, podnoszą, że „analiza obecnego kształtu kryminalizacji w przypadku przestępstwa obrazy uczuć religijnych upoważnia do wyrażenia poglądu, iż kształt ten nie jest optymalny, bo generuje on problemy interpretacyjne”.

Projekt przewiduje także dodanie art. 27a KK, zgodnie z którym osoba wyrażająca przekonanie, ocenę lub opinię związaną z wyznawaną religią głoszoną przez kościół lub inny związek wyznaniowy o uregulowanej sytuacji prawnej, nie będzie popełniała przestępstwa. Wyjątek będą stanowiły sytuacje, gdy byłoby to publiczne nawoływanie do popełnienia przestępstwa lub pochwała jego popełnienia lub stanowiłoby to czyn zabroniony przeciwko wolności sumienia i wyznania. W ocenie wnioskodawców, projektowany przepis wzmocni gwarancje przysługujące każdemu z mocy art. 53 ustawy zasadniczej[17].

 

Równość ale nie dla katolików?

Zgodnie z art. 25 ust. 2 konstytucji „władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym”. Jest to zasada ustrojowa, zgodnie z którą państwo zachowuje równy dystans do różnych systemów religijnych czy filozoficznych. Z drugiej strony bezstronność działania władz publicznych w sprawach przekonań religijnych „nie może zarazem oznaczać takich działań państwa, które aprobowałyby pozycję dominującą jednego kościoła przy dyskryminacji innych kościołów lub wyznań”[18]. 

W świetle odrzucenia w dniu 12 grudnia 2023 r. przez Sejm uchwały o potępieniu zachowań antysemickich i antychrześcijańskich tylko z powodu dodania postulatu o obronie chrześcijaństwa, wydaje się, że nie ma jednak gotowości w polskiej przestrzeni politycznej na równe traktowanie wszystkich religii. Potwierdza to zresztą nie tylko wspomniana uchwała – a raczej jej brak – ale i dotychczasowe przyzwolenie na ataki na katolików. Wystarczy przypomnieć wręcz dwie skrajne sprawy i jakże różne wyroki. Pierwsza z nich to zakłócanie Mszy Świętej w 2020 r. przez Joannę Scheuring-Wielgus. Sąd ostatecznie umorzył postępowanie „ze względu na brak znamion czynu zabronionego”. Drugi przypadek to sprawa Mariki skazanej w 2020 r. na 3 lata pozbawienia wolności za usiłowanie wyrwania jednej z uczestniczek manifestacji ruchu LGBT torby w kolorach tęczy. W przypadku ostatniej sprawy dopiero prawnicy Ordo Iuris wywalczyli dla Mariki wolność, a następnie ułaskawienie przez Prezydenta: https://ordoiuris.pl/wolnosci-obywatelskie/marika-ulaskawiona-prezydent-podjal-decyzje

 

 

dr Kinga Szymańska – analityk Centrum Badań i Analiz Instytutu Ordo Iuris