W Ministerstwie Zdrowia przygotowano projekt ustawy dostosowujący brzmienie lekarskiej klauzuli sumienia do standardów konstytucyjnej ochrony wolności sumienia. W tym zakresie projekt zmierza do wykonania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 2015 r. – co od dawna postuluje Instytut Ordo Iuris – a jego uchwalenie w obecnym brzmieniu będzie stanowiło krok w kierunku zwiększenia prawnych gwarancji wolności sumienia w Polsce.
Prawo do sprzeciwu sumienia
W pierwszej kolejności należy przypomnieć, że prawo do sprzeciwu sumienia jest integralnym i nieodzownym elementem wolności sumienia. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 7 października 2015 r. przypomniał, iż w demokratycznym państwie prawnym „wolność sumienia nie oznacza jedynie prawa do reprezentowania określonego światopoglądu, ale przede wszystkim prawo do postępowania zgodnie z własnym sumieniem, do wolności od przymusu postępowania wbrew własnemu sumieniu”[1]. Ten ostatni element zabezpiecza właśnie klauzula sumienia, która tym samym stoi „na straży nie tylko wolności sumienia, ale także godności osoby ludzkiej, która jest prawem przyrodzonym i niezbywalnym[2]. W konsekwencji wolność sumienia musi „przejawiać się także w możliwości odmowy wykonania obowiązku nałożonego zgodnie z prawem z powołaniem się na przekonania naukowe, religijne lub moralne”[3].
Prawo do sprzeciwu sumienia nie dotyczy jedynie odmowy bezpośredniego działania. Wysoka ranga w hierarchii wartości konstytucyjnych oraz bezpośredni i bliski związek z godnością człowieka, będącą źródłem wolności oraz praw człowieka, uzasadnia zdecydowanie szerszy wachlarz zachowań mogących być objętym sprzeciwem sumienia, takich jak asystowanie, pomoc, informowanie, przygotowanie, akceptowanie, pośredniczenie (np. w aborcyjnym zabiciu dziecka czy przepisywaniu recepty na środki antykoncepcyjne)[4]. Jak bowiem zwrócił uwagę Trybunał Konstytucyjny: „Konstytucyjna gwarancja wolności sumienia chroni bowiem jednostkę nie tylko przed przymusem podjęcia bezpośredniego zamachu na chronione dobro, lecz także przed takim postępowaniem niezgodnym z sumieniem jednostki, które pośrednio prowadzi do nieakceptowalnego etycznie skutku, w szczególności przed przymusem współdziałania w osiąganiu celu niegodziwego”[5].
Obowiązek respektowania wolności sumienia – a więc także prawa do sprzeciwu sumienia – wynika również ze zobowiązań międzynarodowych Rzeczypospolitej Polskiej, w szczególności z art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych otwartego do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r.[6] i art. 9 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.[7]
Warto jeszcze zwrócić uwagę na pewną różnicę terminologiczną – nie zawsze konsekwentnie przestrzeganą – między sprzeciwem sumienia a klauzulą sumienia. Sprzeciw sumienia to wynikające z wolności sumienia prawo do odmowy wykonania obowiązku (określonego zachowania) nałożonego zgodnie z prawem ze względu na nakaz sumienia. Natomiast klauzula sumienia to przepis, najczęściej ustawy, określający ramy proceduralne powoływania się na sprzeciw sumienia oraz wprowadzający ewentualne ograniczenia w korzystaniu z tego prawa. Klauzule sumienia zazwyczaj są sformułowane w odniesieniu do zawodów, w których najczęściej dochodzi do konfliktów sumienia. Aktualnie w Polsce klauzule sumienia są uregulowane jedynie w stosunku do lekarzy (lekarzy dentystów), pielęgniarek (położnych) oraz poborowych. Nie oznacza to jednak, że tylko oni mogą powoływać się na sprzeciw sumienia, ponieważ, jak podkreślił Trybunał Konstytucyjny: „Wolność sumienia – w tym ten jej element, którym jest sprzeciw sumienia – musi być więc respektowana niezależnie od tego, czy istnieją przepisy ustawowe ją potwierdzające”[8].
Obowiązująca treść klauzuli sumienia lekarza i lekarza dentysty
Mając na uwadze powyżej zarysowane konstytucyjne zakotwiczenie prawa do sprzeciwu sumienia, Trybunał Konstytucyjny wspomnianym wyrokiem w 2015 r. uchylił normę prawną nakazującą lekarzowi, który powołuje się na sprzeciw sumienia, wskazanie realnych możliwości „uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym”. Również za niezgodny z art. 53 ust. 1 Konstytucji („Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii”) Trybunał uznał zakaz powoływania się na sprzeciw sumienia w „innych przypadkach niecierpiących zwłoki”. Od dnia publikacji tego wyroku w Dzienniku Ustaw obie wspomniane normy prawne już nie obowiązują. Oznacza to, że lekarz nie ma już prawnego obowiązku udzielania informacji, gdzie można uzyskać świadczenia, którego odmówił ze względu na sprzeciw sumienia oraz, że wolno mu powołać się na sprzeciw sumienia także w tzw. przypadkach niecierpiących zwłoki (cokolwiek miałoby to znaczyć).
Ze względu jednak na rodzaj orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego – tzw. wyrok zakresowy – redakcja będącego klauzulą sumienia przepisu nie uległa zmianie. Powstała zatem sytuacja, gdy w tekście ustawy figurują przepisy, które nie obowiązują, co u niektórych osób, zwłaszcza nie-prawników, może budzić wątpliwości co do aktualnego stanu prawnego i być źródłem nieporozumień.
Jakie zmiany zakłada projekt?
Podstawowym celem ministerialnego projektu[9] nowelizacji ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty[10] jest poprawa funkcjonowania i organizacji kształcenia podyplomowego lekarzy i lekarzy dentystów. Niezależnie od tego, projekt zakłada również zmiany w dwóch przepisach (art. 30 i 39 ustawy nowelizowanej), które polegają na wykreśleniu z klauzuli sumienia sformułowań niezgodnych z Konstytucją i tym samym zmierzają do usunięcia wspomnianych rozbieżności. W konsekwencji brzmienie przepisu będzie wreszcie odpowiadać jego rzeczywistej treści.
Ponadto, projekt zakłada jeszcze jedną godną aprobaty modyfikację, która dotyczy obowiązku odnotowania w dokumentacji medycznej faktu odmowy świadczenia ze względu na sprzeciw sumienia. Sam obowiązek odnotowania odmowy ma oczywiście pozostać, ale już bez konieczności jego uzasadnienia. We wspomnianym wyroku z 2015 r. Trybunał Konstytucyjny nie zdecydował się wprawdzie na uchylenie obowiązku uzasadnienia odmowy, lecz przyznał, że tego rodzaju ograniczenie i sposób jego sformułowania umożliwia różne interpretacje, zaś „nieporozumieniem jest wymaganie, by w dokumentacji medycznej lekarz wyjaśniał jakim światopoglądem kieruje się w swym życiu i pracy zawodowej”[11]. Trzeba także pamiętać, że tego rodzaju ograniczenia w powoływaniu się na sprzeciw sumienia, choć konstytucyjnie dopuszczalne, nie są wcale konieczne i tylko od decyzji ustawodawcy zależy, czy zostaną wprowadzone.
Ogólna ocena i rekomendacje
Pojawienie się projektowanych przepisów dotyczących lekarskiej klauzuli sumienia należy ocenić bardzo pozytywnie, a ich uchwalenie w obecnym brzmieniu będzie stanowiło pierwszy krok w kierunku wykonania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r. oraz poprawi stopień respektowania na poziomie ustawowym konstytucyjnej wolności sumienia.
Prawo do sprzeciwu sumienia jest prawem człowieka i możliwość powoływania się na nie jest niezależna od treści obowiązujących ustaw. Ten konstytucyjny standard w praktyce bywa niestety kwestionowany w odniesieniu do niemal wszystkich grup, które nie mają wprost zapisanej w ustawie klauzuli sumienia, a proces jego dochodzenia bywa żmudny i nie gwarantuje sukcesu już „w pierwszej instancji” (vide sprawa „drukarza z Łodzi”). Stąd zachodzi pilna potrzeba uregulowania w sposób wyraźny klauzuli sumienia w stosunku do pozostałych profesji[12]. Ze względu na „medyczną” materię ministerialnego projektu warto rozszerzyć go przynajmniej o przepisy:
- modyfikujące – na wzór lekarskiej klauzuli sumienia – wadliwie sformułowaną klauzulę sumienia dla pielęgniarek i położnych (art. 12 ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej[13] przewiduje obowiązek informacyjny, który jest niezgodny z Konstytucją) oraz
- wprowadzające klauzule sumienia dla diagnostów laboratoryjnych oraz felczerów.
Raz jeszcze należy podkreślić, że niezależnie od brzmienia ustaw przedstawiciele wymienionych zawodów mogą powoływać się na sprzeciw sumienia, ponieważ takie prawo wprost gwarantuje im Konstytucja.
dr Marcin Olszówka, ekspert Centrum Analiz Instytutu Ordo Iuris
