Compensa Życie nie chciała płacić za śmierć dziecka przed 22. tygodniem ciąży. Sąd po stronie matki

W zaproszeniu do składania opinii podkreślono, że pojęcie zgody w definicji przestępstw wywołało szerokie dyskusje, w związku z czym Specjalny Sprawozdawca jest zainteresowany wysłuchaniem przedstawicieli rządów, organizacji społeczeństwa obywatelskiego, prawników, krajowych instytucji praw człowieka, naukowców czy instytucji politycznych i badawczych. Specjalny Sprawozdawca ONZ zaprosił do składania opinii w celu ustalenia tego, jak podchodzi się do koncepcji zgody w międzynarodowym prawie dotyczącym praw człowieka i w poszczególnych ustawodawstwach krajowych. Sporządzony raport będzie następnie stanowić podstawę zaleceń dla państw i innych odpowiednich interesariuszy w tej sprawie.

W swojej analizie Instytut odniósł się do przestępstwa zgwałcenia i podkreślił, że międzynarodowe prawo nie nakłada na państwa obowiązku zmiany definicji zgwałcenia na opartą wyłącznie o znamię braku zgody. Obecne regulacje pozostawiają państwom swobodę w kształtowaniu przepisów pod warunkiem, że penalizują one wszystkie niekonsensualne stosunki seksualne. Jednocześnie, Ordo Iuris podkreśliło, że polskie prawo już dziś pozwala na skuteczne ściganie przestępstw seksualnych, niezależnie od tego, czy ofiara stawiała fizyczny opór. 

Dyskusja wokół pojęcia zgwałcenia 

Debata na temat skuteczności walki z przestępstwami seksualnymi trwa na arenie międzynarodowej od wielu lat. Niektóre środowiska domagają się wprowadzenia definicji zgwałcenia opartej wyłącznie na braku „dobrowolnej i świadomej zgody”. Instytut Ordo Iuris w swojej opinii dla ONZ ostrzegł, że taka zmiana może prowadzić do naruszenia zasady domniemania niewinności oraz wzrostu liczby fałszywych oskarżeń. Eksperci Instytutu zwrócili uwagę, że kluczowym problemem w ściganiu przestępstw seksualnych nie jest definicja, lecz trudności dowodowe i bariery proceduralne, takie jak brak świadków, niechęć ofiar do zgłaszania przestępstw, opóźnienia w zabezpieczaniu dowodów czy niedobory specjalistów i sprzętu w laboratoriach kryminalistycznych. 

Zmiany w polskim prawie 

W 2024 roku grupa posłów Koalicji Obywatelskiej i Lewicy zaproponowała zmianę definicji zgwałcenia, opierając ją na braku zgody. Po pracach legislacyjnych przyjęto ostateczne brzmienie przepisu: „kto doprowadza inną osobę do obcowania płciowego przemocą, groźbą bezprawną, podstępem lub w inny sposób mimo braku jej zgody, podlega karze pozbawienia wolności od 2 do 15 lat”.

Instytut Ordo Iuris wskazał, że zmiany te wynikają z nieudowodnionego założenia, iż organy ścigania nie podejmują działań w sprawach o gwałt, jeśli nie wystąpiła przemoc. Tymczasem obecne przepisy umożliwiają ściganie sprawców także w przypadkach, gdy ofiara nie stawiała oporu z powodu paraliżującego strachu. 

Prawo międzynarodowe i europejskie 

Eksperci Instytutu przywołali Konwencję stambulską, która wymaga penalizacji aktów seksualnych bez zgody, ale nie narzuca państwom konkretnego sposobu definiowania zgody. Podobnie Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie M.C. przeciwko Bułgarii orzekł, że brak fizycznego oporu nie oznacza zgody, lecz nie nałożył na państwa obowiązku przyjęcia definicji zgwałcenia opartej wyłącznie na braku zgody. To nie pierwsze problemy rodziców dzieci zmarłych przed narodzeniem, dotyczące odmowy wypłaty odszkodowań. Tym razem sprawa dotyczyła kobiety, która była w ciąży bliźniaczej. Trzy lata przed zajściem w ciążę przystąpiła ona do grupowego ubezpieczenia, którego zakres obejmował m.in. sytuację urodzenia się martwego noworodka. W 19. tygodniu ciąży kobieta urodziła dwójkę martwych dzieci. Następnie wystąpiła do ubezpieczyciela – Compensa TU S.A. – z wnioskiem o wypłatę świadczeń z tytułu urodzenia martwych dzieci, powołując się na zawartą umowę ubezpieczenia. Ubezpieczyciel odmówił wypłaty odszkodowania twierdząc, że nie została spełniona definicja „urodzenia się martwego dziecka”. Jego zdaniem fakt, że dzieci urodziły się martwe przed upływem 22. tygodnia ciąży, dyskwalifikuje zdarzenie do wypłaty świadczenia. W ocenie Compensy, okoliczności te były bezsporne i żadna ze stron ich nie kwestionowała.

Prawnicy Instytutu argumentowali, że zapis, zgodnie z którym urodzenie martwego dziecka, które nastąpi przed 22. tygodniem ciąży dyskwalifikuje ubezpieczonego z możliwości uzyskania świadczenia z tytułu urodzenia się martwego dziecka, należy uznać za tzw. niedozwoloną klauzulę umowną. Jak wskazywali, postanowienia umów, które w swej istocie różnicują wiek dziecka, mają charakter norm kształtujących prawa i obowiązki ubezpieczonego (konsumenta) w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając przy tym jego interesy.

Człowiekiem jest każda istota ludzka od momentu jej poczęcia

W trakcie procesu prawnicy Ordo Iuris podkreślali, że w rozumieniu polskiego i międzynarodowego porządku prawnego, człowiekiem jest każda istota ludzka od momentu jej poczęcia. Twierdzenie to znajduje uzasadnienie zarówno w Konstytucji RP, jak i w ustawach czy rozporządzeniach (np. w ustawie o Rzeczniku Praw Dziecka czy w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 7 grudnia 2001 r.  w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi), ale również w aktach prawa międzynarodowego, takich jak Konwencja o Prawach Dziecka.

Zdaniem prawników Ordo Iuris, wprowadzenie przez ubezpieczyciela własnej definicji „urodzenia się martwego dziecka” do umów zawieranych z ubezpieczonymi, ma charakter norm kształtujących prawa i obowiązki ubezpieczonych w sposób sprzeczny z obowiązującym prawem i dobrymi obyczajami, rażąco naruszając przy tym ich interesy jako konsumentów. Sprzeczność ta wyraża się w odmówieniu istocie ludzkiej człowieczeństwa przed osiągnięciem 22. tygodnia życia. Biorąc pod uwagę, że umowa zawarta była z konsumentem, a postanowienie nie było uzgodnione indywidualnie, prawnicy Instytutu domagali się uznania tej klauzuli za niedozwoloną.

Sąd w całości podzielił argumentację pełnomocników matki, wskazując, że ubezpieczyciel nie zdołał wykazać, by od początku ubezpieczonej zostały udostępnione wszelkie dokumenty pozwalające stwierdzić, że była ona świadoma przesłanek ograniczających lub wyłączających odpowiedzialność towarzystwa ubezpieczeniowego.

Jak wskazano w wyroku SN z 16 stycznia 2016 r. w sprawie I CSK 122/15, umowa ubezpieczenia należy do umów szczególnego zaufania. Ubezpieczający przed jej zawieraniem musi mieć świadomość ryzyka, które jest objęte tym ubezpieczeniem, a także przesłanek, które ograniczają lub wyłączają odpowiedzialność ubezpieczyciela. W ocenie sądu, nie można czynić tak jak Compensa, doprowadzając do sytuacji, że ubezpieczający dopiero po zajściu zdarzenia dowiaduje się, że nie było ono objęte ubezpieczeniem. Sąd zaznaczył, że ubezpieczyciel uchybił obowiązkowi informacyjnemu wobec kobiety, która tak naprawdę nie znała definicji martwego urodzenia się dziecka.

W żaden sposób pozwany ubezpieczyciel nie wykazał, by kobieta zapoznała się z całością dokumentacji i warunków ubezpieczenia w momencie przystąpienia do tej umowy. Nie ma tu znaczenia, że było to grupowe ubezpieczenie, albowiem powódka posiada status konsumenta. Skoro zaś kobieta wyraziła zgodę na zawarcie umowy ubezpieczenia na podstawie udostępnionej jej tzw. tabelki, to nie znała ona definicji martwego urodzenia się dziecka w momencie przystąpienia do tej umowy. 

Sąd podzielił również argumentację prawników Instytutu, że samo definiowanie martwego urodzenia się dziecka dopiero od 22. tygodnia ciąży jest sprzeczne z obyczajami i zasadami współżycia społecznego.

Wyrok jest nieprawomocny.

________________________________________________________________________________________________

14 stycznia tekst został edytowany. Podano pełną nazwę towarzystwa ubezpieczeniowego.