Człowieczeństwo od poczęcia: nieplanowany skutek nowelizacji przepisów zasiłkowych

Z dniem 6 sierpnia weszły w życie zmiany w rozporządzeniach określających m.in. jakie dokumenty są niezbędne do ustalenia prawa do różnego typu zasiłków[1] – w tym zasiłku macierzyńskiego, jaki przysługuje kobiecie w sytuacji przedwczesnej śmierci dziecka – oraz zasiłku pogrzebowego. Są to zmiany, na które rodzice dzieci utraconych w wyniku poronienia lub martwo urodzonych, czekali od wielu lat.

Czy złagodzi to ból rodziców po śmierci dziecka? Zapewne nie, jednak ograniczenie biurokracji w tak trudnych chwilach może go po prostu nie potęgować. Rozporządzenie w nowym brzmieniu zapewnia, że państwo zachowa się w tych trudnych okolicznościach taktownie i jest to zmiana zasługująca na uznanie.

Dobra zmiana

Wprowadzone do rozporządzeń zmiany, choć nie są obszerne, stanowią przełom w poprawie sytuacji rodziców doświadczających utraty dziecka w wyniku poronienia lub martwego urodzenia.

Kluczową zmianą w obydwu rozporządzeniach (w § 9-11 rozporządzenia z 2015 r. oraz § 16 rozporządzenia z 2011 r.) jest wprowadzenie alternatywy do wymogu uzyskania i przedstawienia odpisu skróconego aktu urodzenia dziecka poprzez dodanie możliwości – w przypadku, gdy taki akt nie został sporządzony – przedstawienia „zaświadczenia lekarza posiadającego tytuł specjalisty w dziedzinie położnictwa i ginekologii lub lekarza w trakcie odbywania specjalizacji w tej dziedzinie albo położnej o martwym urodzeniu, bez względu na czas trwania ciąży, wydane na podstawie dokumentacji medycznej lub kopie tych dokumentów potwierdzone za zgodność z oryginałem przez ubezpieczonego, płatnika składek albo Zakład – za okres od dnia porodu albo martwego urodzenia bez względu na czas trwania ciąży”.

W praktyce oznacza to, że kobieta, która utraciła dziecko – niezależnie od etapu ciąży, a więc także na jej wczesnym stadium, gdy ustalenie płci w drodze badań genetycznych nierzadko jest niemożliwe – wreszcie ma możliwość realizacji praw, które w teorii przysługiwały jej już od wielu lat, jednak bariery biurokratyczne w wielu przypadkach skutecznie zniechęcały lub uniemożliwiały ich realizację. Obok zwiększenia rzeczywistej dostępności części urlopu i zasiłku macierzyńskiego, które przysługują matkom po stracie dziecka na etapie ciąży, rodzice uzyskują ułatwienie w uzyskaniu zasiłku pogrzebowego, który – nie da się ukryć – stanowi ważny komponent w procesie organizacji godnego pochówku dziecka.

Zmiany te są też krokiem w kierunku powszechnego traktowania dziecka poczętego, niezależnie od jego wieku (etapu ciąży), jako istoty ludzkiej z przysługującymi jej w pełni prawami człowieka. Nie spodziewam się, aby akurat ten aspekt przyświecał Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (MRPiPS) podczas prac nad nowymi przepisami, co nie zmienia faktu, że zmiana ta wpisuje się w realizację konstytucyjnej zasady równości wobec prawa, przyrodzonej godności ludzkiej, podmiotowości każdego człowieka oraz ochrony życia od poczęcia. Realizacja tychże praw przejawia się m.in. w uszanowaniu prawa do godnego pochówku czy obowiązku godnego traktowaniaf ciał osób zmarłych.

Instytut Ordo Iuris od lat wspiera rodziców dzieci utraconych[2]. Wielokrotnie postulowaliśmy zmiany w przepisach i wskazywaliśmy na konieczność minimalizacji działań, w szczególności administracyjnych, które wymagane są od rodziców chcących godnie pochować swoje dziecko, a jednocześnie móc przejść w spokoju przez należny im czas żałoby.

Choć przyjęte zmiany nie rozwiązują wszystkich problemów (o czym niżej), nie można zaprzeczyć, że ogólny kierunek MRPiPS jest godny pochwały, a przyjęte przepisy rozwiązały najbardziej uciążliwe, a jednocześnie ważne problemy rodziców, którzy i bez nich mierzą się z wielkimi wyzwaniami.

Zaświadczenie na podstawie dokumentacji medycznej

Kluczową zmianą jest zniesienie wymogu przedstawienia przez osoby ubiegające się o zasiłek macierzyński oraz zasiłek pogrzebowy odpisu skróconego aktu urodzenia dziecka.

Dotychczas uzyskanie takiego aktu było niezbędne, a w konsekwencji wiązało się z koniecznością ustalenia płci dziecka – co w przypadku poronień przed 16. tygodniem ciąży oznaczało przeprowadzenie kosztownych badań genetycznych (ok. 400–500 zł, badania te nie są refundowane przez NFZ). W przypadku bardzo wczesnej ciąży czy poronień, których przebieg nie pozwolił na zabezpieczenie materiału do badania, ustalenie płci stawało się niemożliwe.

Zastąpienie tego wymogu zaświadczeniem lekarza specjalisty w dziedzinie położnictwa i ginekologii, lekarza w trakcie specjalizacji lub położnej, wydawanym na podstawie dokumentacji medycznej, znacząco upraszcza procedurę uzyskiwania świadczeń: zasiłku pogrzebowego oraz zasiłku macierzyńskiego za 8-tygodniowy urlop macierzyński.

Rozwiązanie to eliminuje bariery biurokratyczne, które wcześniej zniechęcały lub uniemożliwiały wielu rodzicom skorzystanie z przysługujących im praw, szczególnie w przypadku utraty dziecka na wczesnym etapie ciąży, gdy ustalenie płci było technicznie trudne lub niemożliwe.

Fakt, że zaświadczenie wydawane jest „na podstawie dokumentacji medycznej”, ogranicza konieczność przeprowadzania dodatkowych, często traumatycznych procedur medycznych. Mam tutaj na myśli zarówno ewentualną konieczność poddania się badaniu jedynie w celu potwierdzenia poronienia, pomimo istnienia dokumentacji medycznej, która przebieg ciąży od początku do końca dokumentuje, ale także badania genetyczne przeprowadzane jedynie w celu ustalenia płci dziecka, które nie mają uzasadnienia medycznego w kontekście poronienia.

Zmiana przepisów jest w tym względzie niewątpliwie uzasadniona i trzeba przyznać, że tym razem państwo zadziałało sprawnie, zmniejszając obciążenie administracyjne, które w tak trudnych sytuacjach było szczególnie przytłaczające dla rodziców.

Służby mundurowe

Warto jednak odnotować, że rozwiązania, które dziś możemy odczytujemy jako przełomowe, wcale nie są tak absolutną nowością w polskiej legislacji. W przypadku służb mundurowych, gdzie uprawnienia do zasiłków pogrzebowych i kwestia pokrywania kosztów pogrzebu jest uregulowana nieco odmiennie, odpowiedni ministrowie wydają odrębne rozporządzenia dotyczące dokumentów niezbędnych do uzyskania zasiłku pogrzebowego. W efekcie przepisy te różnią się nie tylko od podstawowych regulacji określonych przez Ministra Rodziny, Prawy i Polityki Społecznej, ale i pomiędzy poszczególnymi służbami.

Przykładowo, rozporządzenie regulujące wypłaty zasiłków pogrzebowych policjantom już od 2002 r. (sic!) przewiduje, że dokumentami wymaganymi do wypłaty zasiłku pogrzebowego z tytułu śmierci członka rodziny policjanta, w razie pogrzebu dziecka martwo urodzonego lub niezdolnego do życia, są „zaświadczenie lekarza lub położnej, że dziecko urodziło się martwe lub niezdolne do życia (do wglądu)”[3].

Podobnie jest jeśli chodzi o żołnierzy zawodowych. W tej sytuacji rozporządzenie określa, że dokumentami wymaganymi do wypłaty zasiłku pogrzebowego w razie śmierci członka rodziny żołnierza zawodowego są „w przypadku pogrzebu dziecka martwo urodzonego – zaświadczenie lekarza lub położnej, że dziecko urodziło się martwe”.

Pomimo odmiennej i, co do zasady, niefortunnej terminologii (z uwagi na brak definicji ustawowych „urodzenia martwego”, czy dziecka „niezdolnego do życia”, co przekłada się na odwoływanie w wykładni przepisów do definicji medycznych) przyjąć można, że w jednym i drugim przypadku uprawnienie do pobrania zasiłku pogrzebowego obejmuje bliskich każdego dziecka utraconego, niezależnie od etapu ciąży, na którym zmarło. Zastosowanie wykładni zawężającej – w stosunku do przepisów powszechnie obowiązujących – byłoby bowiem sprzeczne z podstawowymi zasadami państwa prawa i prowadziłoby do dyskryminacji ze względu na… zawód wykonywany przez rodziców.

Problem nadawania imienia i nazwiska dziecku utraconemu

Mimo licznych zalet, nowe przepisy nie rozwiązują wszystkich problemów związanych z utratą dziecka. Choć ułatwiają uzyskanie zasiłku pogrzebowego i macierzyńskiego, nie niwelują trudności związanych z nadaniem imienia i nazwiska dziecku utraconemu. Tymczasem dla wielu rodziców jest to istotny element procesu żałoby, pomagający w nadaniu dziecku tożsamości i jego godnym pożegnaniu.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, sporządzenie aktu urodzenia z adnotacją o martwym urodzeniu, umożliwiającego nadanie imienia i nazwiska, nadal wymaga ustalenia płci dziecka oraz nadania numeru PESEL. W przypadku poronień na wczesnym etapie ciąży, gdy ustalenie płci jest często niemożliwe bez kosztownych badań genetycznych, stanowi to istotną barierę – przy czym, jak wspomniałam wyżej, ustalenie płci w wyniku badań genetycznych nie zawsze jest możliwe.

Rozwiązanie tego problemu wymaga dalszych zmian legislacyjnych, w szczególności zaś nowelizacji ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. z 2025 r. poz. 594, z późn. zm.). Wyjściem naprzeciw oczekiwaniom rodziców byłoby umożliwienie sporządzenia aktu urodzenia z adnotacją o martwym urodzeniu w sytuacji, gdy płeć dziecka nie została ustalona. Byłoby to możliwe poprzez przyjęcie fikcji prawnej, która pozwoliłaby rodzicom deklaratywnie określić płeć dziecka i w oparciu o to nadać mu imię oraz nazwisko. Taka zmiana umożliwiłaby rodzicom pełne uhonorowanie tożsamości ich dziecka, wspierając proces żałoby i realizując konstytucyjną zasadę poszanowania godności ludzkiej.

Materialny i niematerialny wymiar wsparcia

Strata dziecka, niezależnie od etapu ciąży, jest doświadczeniem traumatycznym, wymagającym zarówno wsparcia emocjonalnego, jak i finansowego.

Przepisy już od lat umożliwiają matkom skorzystanie z 8-tygodniowego urlopu macierzyńskiego (z zasiłkiem w wysokości 100% podstawy wymiaru), co daje czas na regenerację fizyczną i psychiczną bez konieczności natychmiastowego powrotu do pracy. Zasiłek pogrzebowy pozwala zaś na godne pożegnanie dziecka, co dla wielu rodziców ma ogromne znaczenie w procesie żałoby.

Możliwość uzyskania tych świadczeń na podstawie zaświadczenia lekarskiego, bez konieczności – jak dotychczas – przechodzenia przez wymagająca procedurę administracyjną, a wielu przypadkach także badania genetyczne, oznacza, że wsparcie to jest znacznie bardziej dostępne.

Szczególnie w przypadku rodzin o niższych dochodach, które wcześniej mogły rezygnować z pochówku, czy ubiegania się o zasiłek macierzyński, z powodu kosztów ustalenia płci, znowelizowane przepisy stanowią znaczną ulgę. Wielu rodziców zwracało też na przestrzeni lat uwagę, że skala biurokratyzacji procedur po stracie dziecka skutecznie zniechęca kobiety do korzystania z przysługującego im 8-tygodniowego urlopu i zasiłku macierzyńskiego. W to miejsce kobiety nierzadko decydowały się na wykorzystanie urlopu wypoczynkowego, a nawet urlopu bezpłatnego, aby móc przejść przez czas żałoby bez konieczności walki z procedurami administracyjnymi. Te, które nie mogły sobie na to pozwolić – musiały wrócić do pracy po zakończeniu zwolnienia lekarskiego.

Wszystko wskazuje na to, że nowe przepisy pozwolą powstrzymać przynajmniej te dramaty.

Równe traktowanie niezależnie od etapu ciąży

Konsekwencją – prawdopodobnie nieprzewidzianą przez MRPiPS – nowelizacji rozporządzeń związanych z zasiłkiem macierzyńskim i zasiłkiem pogrzebowym jest systemowe równe traktowanie dziecka poczętego niezależnie od etapu jego rozwoju.

Nowe regulacje znoszą rozróżnienie między poronieniem (co do zasady przed 22. tygodniem ciąży) a martwym urodzeniem (co do zasady po 22. tygodniu) w zakresie dostępu do świadczeń.

Dotychczas rodzice dzieci utraconych na wczesnym etapie ciąży byli w gorszej sytuacji, ponieważ trudność w ustaleniu płci uniemożliwiały uzyskanie numeru PESEL, który niezbędny jest do wydania aktu urodzenia. Wprowadzenie zaświadczenia lekarskiego jako wystarczającego dokumentu do uzyskania konkretnych świadczeń zapewnia równe traktowanie wszystkich rodziców, niezależnie od momentu straty. Jest to niewątpliwie krok w kierunku sprawiedliwości społecznej i realizacji zasad równości i przyrodzonej godności człowieka, niezależnie od etapu życia na jakim się znajduje.

Zmiana ta jest szczególnie istotna w przypadku poronień na bardzo wczesnym etapie ciąży. Nowelizację przygotował resort podległy minister Agnieszce Dziemianowicz-Bąk, która wywodzi się z Partii Razem i niejednokrotnie opowiadała się za dekryminalizacją pomocnictwa w aborcji i aborcji do 12. tygodnia ciąży. Tymczasem wprowadzone przez nią przepisy de facto afirmują człowieczeństwo dzieci na prenatalnym etapie rozwoju, zgodnie z konstytucyjną zasadą ochrony życia od poczęcia i przyrodzonej godności ludzkiej.

Wobec powracających jak bumerang postulatów środowisk lewicowych, które żądają prawa do zabijania dzieci na prenatalnym etapie rozwoju, czy to bez ograniczeń czy do 12 tygodnia ciąży, ignorując status dziecka jako istoty ludzkiej – postawa minister Dziemianowicz-Bąk stanowi klasyczny przykład weryfikacji radykalnych feministycznych poglądów w obliczu zetknięcia się z realnymi problemami i potrzebami.

Warto docenić, że zdecydowała się ona wsłuchać w głosy rodziców i społeczeństwa obywatelskiego, w tym Ordo Iuris, uznając dziecko poczęte za pełnoprawną istotę ludzką, godną szacunku i ochrony. Niewątpliwie wzmacnia to kulturę życia w polskim prawie i w polskim społeczeństwie.

Ryzyko nadużyć

Choć zastąpienie aktu urodzenia zaświadczeniem lekarza lub położnej wydawanym na podstawie dokumentacji medycznej może teoretycznie zwiększyć ryzyko nadużyć, takich jak fałszowanie dokumentów w celu uzyskania świadczeń, problem ten – wobec skali rodziców, którzy świadczenia pobierają legalnie – wydaje się marginalny. Korzyści płynące z uproszczenia procedur w sposób wspierający rodziców w trudnym czasie żałoby, zdecydowanie przewyższają potencjalne minusy.

Wprowadzenie dodatkowych obostrzeń jakimi są rygorystyczne kontrole ZUS, mogłoby prowadzić do „zamkniętego kręgu” biurokracji, zwiększając obciążenie administracyjne i ryzyko dramatów. Przykładami negatywnych skutków nadmiernych i źle przeprowadzonych kontroli były głośne w ostatnich latach problemy matek, którym ZUS odbierał zasiłki macierzyńskie, żądając ich natychmiastowej spłaty, zmuszając młode matki do toczenia długich i kosztownych batalii sądowych[4].

Takie podejście podważyłoby cel nowelizacji jakim jest ułatwienie dostępu do świadczeń i poszanowanie godności rodziców oraz dzieci utraconych. Dlatego priorytetem powinno być zachowanie prostoty procedur przy jednoczesnym monitorowaniu systemu w sposób, który nie generuje nowych barier administracyjnych ani nie naraża rodziców na dalsze trudności emocjonalne.

Empatia i szacunek

Warto zauważyć, że nowe przepisy mogą przyczynić się do eliminacji dehumanizujących praktyk, które niestety wciąż zdarzają się w polskich szpitalach.

Choć w wielu miejscach rodzice, którzy utracili dziecko mogą liczyć na empatię personelu medycznego, opiekę psychologa, zapewnienie przez szpital możliwości pożegnania się z dzieckiem, informację o dalszych procedurach i organizacji pochówku, zapewnienie czasu i prywatności, które potrzebne są rodzicom w tak trudnych momentach, to nie brak też placówek działających całkowicie odmiennie. Określanie zmarłego dziecka jako „płodu”, „tego” czy nawet „odpadu medycznego” (szczególnie w przypadku poronień na wczesnym etapie ciąży oraz braku wsparcia psychologicznego i empatii ze strony personelu medycznego) to niestety doświadczenie wielu rodziców.

Nowe przepisy, choć nie dotyczą tych kwestii bezpośrednio, tworzą stan prawny, w którym nie sposób kwestionować człowieczeństwa dziecka poczętego. Procedura po jego śmierci nie dopuszcza odmiennego traktowania. Obowiązujące przepisy nie zostawiają już żadnego marginesu uznaniowości w polityce szpitala w tym zakresie, nie pozostawiają też miejsca na subiektywne poglądy lekarza czy położnej – matka, która była w ciąży, ma prawo do 8-tygodniowego urlopu i zasiłku macierzyńskiego, a jej dziecko ma prawo do godnego pochówku, w związku z czym, jak każdy inny uprawniony, jego bliscy mogą złożyć wniosek o zasiłek pogrzebowy.

Wydaje się, że ucywilizowanie tej kwestii ma szanse wpłynąć na politykę szpitali w zakresie postępowania z rodzicami, którzy doświadczyli utraty dziecka oraz na zachowanie samego personelu wobec nich. Sam fakt powstania procedur ułatwiających uzyskanie świadczeń związanych z macierzyństwem, dziećmi, utratą osoby bliskiej może przełożyć się na wygaśnięcie niesławnych dehumanizujących dzieci utracone praktyk znieczulonego na ludzką krzywdę personelu.

Krok we właściwą stronę

Komentowana nowelizacja jest bez wątpienia przełomowym krokiem w kierunku wsparcia rodzin, które doświadczyły utraty dziecka poczętego. Zmiana ta eliminuje bariery biurokratyczne, które dotychczas zniechęcały lub uniemożliwiały rodzicom uzyskanie zasiłku pogrzebowego i macierzyńskiego, szczególnie w przypadku poronień na wczesnym etapie ciąży.

Co istotne, nowe przepisy realizują konstytucyjną zasadę ochrony życia od poczęcia, równości wobec prawa i przyrodzonej godności ludzkiej, traktując dziecko poczęte jako istotę ludzką z pełnią praw, w tym prawem do godnego pochówku. Można mieć nadzieję, że taki stan rzeczy przyczyni się również do eliminacji dehumanizujących praktyk, jakie wciąż zdarzają się w polskich szpitalach.

Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej niewątpliwie zasługuje na pochwałę za wprowadzenie tych zmian. Pozostaje liczyć na kontynuowanie obranego kierunku.

Anna Kubacka – analityk Instytutu Ordo Iuris

[1] Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 grudnia 2015 r. w sprawie zakresu informacji o okolicznościach mających wpływ na prawo do zasiłków z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa lub ich wysokość oraz dokumentów niezbędnych do przyznania i wypłaty zasiłków (Dz. U. z 2025 r. poz. 616, z późn. zm.) oraz rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 11 października 2011 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe (Dz. U. z 2025 r. poz. 237, z późn. zm.), dalej jako: „rozporządzenie z 2015 r.” i „rozporządzenie z 2011 r.”.

[2] Por. np. Dzieci zmarłe przed narodzeniem mają prawo do godnego pochówku – przypomina Ordo Iuris, 10.09.2018, https://ordoiuris.pl/ochrona-zycia/dzieci-zmarle-przed-narodzeniem-maja-prawo-do-godnego-pochowku-przypomina-ordo-iuris; A. Kubacka, Przepisy obligują gminę do sprawienia godnego pochówku każdemu, kto zmarł na jej terenie – bez względu na wiek, 10.09.2018, https://ordoiuris.pl/ochrona-zycia/przepisy-obliguja-gmine-do-sprawienia-godnego-pochowku-kazdemu-kto-zmarl-na-jej; Godny pochówek dla dzieci zmarłych przed narodzeniem – poradnik prawny Ordo Iuris, 31.10.2018, https://ordoiuris.pl/rodzina-i-malzenstwo/godny-pochowek-dla-dzieci-zmarlych-przed-narodzeniem-poradnik-prawny-ordo; A. Wawrzyniak, Opinia prawna w sprawie projektu ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku z objęciem prawem do zasiłku pogrzebowego nowej grupy uprawnionych, 07.07.2021, https://ordoiuris.pl/ochrona-zycia/opinia-prawna-w-sprawie-projektu-ustawy-o-zmianie-niektorych-ustaw-w-zwiazku-z; Konieczne zmiany ułatwiające uzyskanie wsparcia rodzicom dzieci martwo urodzonych, 22.09.2021, https://ordoiuris.pl/rodzina-i-malzenstwo/konieczne-zmiany-ulatwiajace-uzyskanie-wsparcia-rodzicom-dzieci-martwo; A. Wawrzyniak, Opinia prawna w przedmiocie projektu rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie wzorów karty urodzenia i karty martwego urodzenia, 22.09.2021, https://ordoiuris.pl/rodzina-i-malzenstwo/opinia-prawna-w-przedmiocie-projektu-rozporzadzenia-ministra-zdrowia-w-sprawie; Dzieci utracone mają prawo do godnego pochówku – poradnik prawny, 03.11.2021, https://ordoiuris.pl/rodzina-i-malzenstwo/dzieci-utracone-maja-prawo-do-godnego-pochowku-poradnik-prawny; Projekt ustawy mogący zapewnić świadczenia rodzicom dzieci utraconych, 13.12.2021, https://ordoiuris.pl/rodzina-i-malzenstwo/projekt-ustawy-mogacy-zapewnic-swiadczenia-rodzicom-dzieci-utraconych; Ł. Bernaciński, A. Wawrzyniak, Opinia prawna w przedmiocie rozwiązań dotyczących problemu martwych urodzeń zawartych w projekcie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych oraz w projekcie ustawy – przepisy wprowadzające ustawę o cmentarzach i chowaniu zmarłych, 13.12.2021, https://ordoiuris.pl/opinia-prawna-w-przedmiocie-rozwiazan-dotyczacych-problemu-martwych-urodzen-zawartych-w-projekcie; P. Tempczyk, Projekt ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych – kompleksowa regulacja kwestii pogrzebowych, 28.10.2022, https://ordoiuris.pl/ordoiuris.pl/projekt-ustawy-o-cmentarzach-i-chowaniu-zmarlych%E2%80%93kompleksowa-regulacja-kwestii-pogrzebowych; Projekt rozwiązujący liczne problemy dotyczące kwestii pogrzebowych – raport Ordo Iuris, 31.10.2022, https://ordoiuris.pl/wolnosci-obywatelskie/projekt-rozwiazujacy-liczne-problemy-dotyczace-kwestii-pogrzebowych-raport; P. Tempczyk, Projekt nowego prawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Analiza krytyczna i proponowane zmiany, Warszawa 2022, https://ordoiuris.pl/sites/default/files/inline-files/Raport_prawo_cmentarne_1.pdf; A. Kubacka, J. Modrzewska, A. Wawrzyniak, Poradnik prawny dla osób chcących pochować dziecko zmarłe przed urodzeniem, Warszawa 2023, ISBN: 978-83-967701-8-9, https://f.ordoiuris.pl/src/public/231031/Poradnik_Prawny_dzieci_utracone_v3.pdf.

[3] § 7 ust. 1 pkt 1 lit. a Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 1 marca 2002 r. w sprawie warunków pokrywania kosztów pogrzebu policjanta oraz określenia członków jego rodziny, na których przysługuje zasiłek pogrzebowy (Dz. U. z 2018 r. poz. 264).

[4] Por. E. Czechowicz, Matki kontra ZUS w sądach. Kto wygrywa postępowania o zwrot wypłaconych zasiłków?, PIT.pl, 27.10.2023 r., https://www.pit.pl/aktualnosci/matki-konta-zus-w-sadach-kto-wygrywa-postepowania-o-zwrot-wyplaconych-zasilkow-1008924, (dostęp: 05.09.2025).