demokracja delibaratywna

Demokracja deliberatywna (deliberative democracy), zwana inaczej demokracją debatującą lub dyskursywną to stosunkowo nowy termin, wprowadzony do obiegu naukowego w latach 80 poprzedniego stulecia przez amerykańskiego politologa Josepha M. Bessete’a[1]. Samo słowo pochodzi od angielskiego deliberation, które z kolei wywodzi się z łacińskiego słowa deliberatio, oznaczającego „rozważanie”, „przemyślanie” czy „zastanawianie”.

Reakcja na problemy demokracji  

Tak jak większość nowych koncepcji, rozwój tego kierunku związany był z wieloma problemami oraz przeobrażeniami, z którymi demokracja przedstawicielska mierzy się od kilkudziesięciu lat. Wśród nich wymienić należy przede wszystkim:

• brak merytorycznej, opartej na argumentacji dyskusji,
• daleko idącą polaryzację społeczną,                                                     
• niski poziom partycypacji obywateli w demokracji oraz zanik więzi wspólnotowych,
• działalność polityków kierujących się własnymi ambicjami i korzyściami, a nie dobrem ogółu,
• niedostateczna transparentność władz publicznych.

Odpowiedzą na powyższe problemy miałaby być właśnie demokracja deliberatywna. Pod nazwą tą kryję się wiele różnorodnych koncepcji, często rozumianych odmiennie w zależności od autora oraz niełatwych do zdefiniowania, łączy je jednak pewien wspólny element, mianowicie nacisk na debatę i wzajemną wymianę argumentów jako kluczowy element, stanowiący podstawę osiągnięcia konsensusu, ujmowanego jako swego rodzaju kompromis czy też złoty środek. Mówiąc innymi słowy, demokracja deliberatywna sprowadza się w swej istocie do dyskusji, rozumianej jako publiczna, racjonalna, nieskrępowana oraz merytoryczna debata, która jest centralną instytucją w ten sposób ujmowanego ustroju politycznego.

W tym typie demokracji wspomniany konsensus osiągany jest poprzez racjonalną wymianę argumentów pomiędzy losowo wybranymi, ale oddającymi poglądy różnych grup społecznych i reprezentatywnych w tym względzie przedstawicieli, którzy dyskutują nad danym problemem z udziałem ekspertów. Koncepcja ta opiera się więc na założeniu, że rozumni obywatele poprzez zapoznanie się z różnymi argumentami drugiej strony są w stanie zmienić swoje wcześniejsze preferencje i uzgodnić racjonalne oraz dalekowzroczne stanowisko w jakimś konkretnym przypadku.

Ważnym aspektem deliberacji jest również fakt, iż podejmowane w ten sposób decyzje, w tym stanowione prawo, cieszą się większą legitymizacją, jako że zostały podjęte przez reprezentantów różnych grup z uwzględnieniem wszystkich poglądów a ich kształt jest efektem swoistego konsensusu.

Można więc stwierdzić, iż deliberacja ma na celu wzmocnienie demokracji, przede wszystkim poprzez podniesienie jej jakości oraz ulepszenie form i charakteru. Ma to nastąpić dzięki bezstronności, racjonalizacji i efektywności procedur oraz odpowiedniemu wbudowaniu debaty w system polityczny. Ważne jest także podnoszenie kompetencji obywateli.

Koncepcje demokracji delibaratywnej

Jak już wcześniej wspomniano, istnieje wiele różnych koncepcji demokracji deliberatywnej, które można podzielić wedle różnych kryteriów. Kluczowe różnice oraz problemy pojawiające się na gruncie omawianej teorii to przede wszystkim:

• Zagadnienie inkluzji, które odnosi się do problemu, kogo włączyć w proces deliberacji. Chodzi tu przede wszystkim o kwestię dopuszczenia do procedur dyskusyjnych środowisk skrajnych, które poprzez swoją działalność jawnie stoją w kontrze do demokracji oraz o grupy, które nie są w stanie jasno wyrazić lub przedstawić swoich interesów bądź takowych po prostu nie posiadają. Znaczenie ma także sam sposób argumentacji oraz jej natura (np. dopuszczalność uzasadnienia odwołującego się do emocji).
• Kwestia komunikacji sprowadza się do fundamentalnego pytania, które brzmi: Jak prowadzić deliberację by była ona skuteczna? Można wyróżnić tutaj dwa główne aspekty. Pierwszy, o charakterze technicznym, odnoszący się do tego w jaki sposób prowadzić debatę. Można przecież komunikować się werbalnie, ale też za pomocą różnych nowoczesnych środków technicznych, chociażby takich jak wideo-konferencje. Drugi, dotyczy zasad. Deliberacja powinna być prowadzona z poszanowaniem zdania pozostałych uczestników oraz obejmować swym zakresem wszystkie istotne elementy danego zagadnienia. 
• Zagadnienie konkluzywności tyczy się natomiast celu, a mianowicie tego, czy deliberacje mają prowadzić do osiągnięcia konsensusu, czy tylko do wypracowania określonych zasad, racjonalnie regulujących procedurę dyskusyjną oraz sposób głosowania. Kwestia ta jest o tyle istotna, że dzięki rozsądnym procedurom i ich prawidłowemu ukształtowaniu uzyskuje się bardzo ważny rezultat, mianowicie efektywność deliberacji. 

Jak to funkcjonuje?

Koncepcja demokracji deliberatywnej zyskała na popularności w latach 90. poprzedniego stulecia, stąd też mowa o tzw. deliberatywnym zwrocie w tamtym okresie, przez co rozumie się wzrost zainteresowania tą teorią. Samą myśl dotyczącą demokracji deliberatywnej można podzielić na dwa najważniejsze nurty. Pierwszy z nich związany jest z teorią krytyczną, a za jej głównego i najwybitniejszego przedstawiciela uznawany jest wywodzący się ze środowiska szkoły frankfurckiej niemiecki myśliciel Jürgen Habermas (ur. 1929).  Druga, liberalna związana jest natomiast z postacią równie wybitnego amerykańskiego filozofa Johna Rawlsa (1921-2002).

Demokracja deliberatywna, instytucjonalnie przejawia się poprzez następujące formy:

1. Sondaże deliberatywne (deliberative opinion polls). Przeprowadzone w kilku etapach na wybranej grupie ludzi sprawdzają, jak debata wpływa na zmianę stanowiska zajmowanego początkowo przez jej uczestników.
2. Panele obywatelskie (citizens’ assemblies/panels/juries). Ich istotą jest zebranie grupy ok. 25 osób, która pod okiem naukowych jednostek badawczych tworzy komórkę planującą (specjalny zespół) w sprawie jakiegoś skomplikowanego i z reguły wymagającego szybkiego rozwiązania zagadnienia.
3. Spotkania miejskie (town meetings). Prowadzone w obszarach miejskich w celu rozwiązania jakiegoś określonego problemu, zwykle związanego z budżetem, zagospodarowaniem terenu czy polityką społeczną.
4. Rozwój mechanizmów informacji zwrotnej od wyborców i komunikacji między obywatelami.
5. Zaangażowanie młodzieży w procesy demokratyczne. Polega na tworzeniu młodzieżowych odpowiedników różnych organów, np. młodzieżowej rady gminy.
6. Budżet partycypacyjny (participatory budgeting). W tym przypadku mieszkańcy danego obszaru decydują, na jaki cel wydana zostanie określona część budżetu.
7. Kawiarenki deliberacyjne (deliberative cafes). Polegają na dyskusji w niewielkich, kilkuosobowych grupach, przy stolikach. W trakcie debaty osoby, podzielonej na kilka etapów uczestnicy zmieniają stoliki, rozmawiając z innymi ludźmi.

Praktyczne wdrożenie demokracji deliberatywnej

Najbardziej znanym przykładem zastosowania demokracji deliberatywnej w praktyce jest Irlandia. Powołanie specjalnego panelu, Zgromadzenia Obywatelskiego (Citizens' Assembly) w Irlandii w 2016 roku miało na celu przedyskutowanie i zarekomendowanie zmian w irlandzkim prawie aborcyjnym, co skutkowało referendum w 2018 roku, które zalegalizowało aborcję na życzenie.

Przypadek irlandzki jest ciekawy z dwóch powodów. Po pierwsze, część naukowców twierdzi, iż Zgromadzenie posłużyło tak naprawdę za doskonałe narzędzie, dzięki któremu politycy zrzucili z siebie ciężar politycznej odpowiedzialności, przenosząc go na inne grono, w tym przypadku na panel obywatelski. Miałoby to wynikać z ich obawy o utratę wyborców, zdawali sobie oni bowiem sprawę z kontrowersyjnego charakteru debaty aborcyjnej[2].

Po drugie, samo Zgromadzenie Obywatelskie stało się przedmiotem pewnej krytyki związanej ze swym składem, a właściwie jego wadami. Odnosi się to zwłaszcza do kwestii reprezentatywności. I tak, Zgromadzenie nie w pełni odzwierciedlało realia społeczno-geograficzne, poprzez mniejszą niż ogólnie liczbę osób z obszarów wiejskich[3] (głosujących częściej przeciw w 2018 roku) oraz większą niż w populacji liczbę osób z klasy średniej i wyższej (w 2018 roku częściej glosujących za)[4]. W Zgromadzeniu nadreprezentowane były również osoby niereligijne, który częściej opowiadały się za dopuszczeniem aborcji na żądanie[5]. Znaczenie ma także fakt, iż Zgromadzenie nie było w stanie wyjaśnić sposobu oraz argumentacji, które doprowadziły ten organ do takich a nie innych wniosków[6].

Podsumowując, demokracja deliberatywna to stosunkowo młoda i interesująca koncepcja, jej ocena sprowadza się jednak do kilku ważnych kwestii, którymi są:

1. Rola i miejsce demokracji deliberatywnej w ustroju państwa.

2. Kwestia bezstronności uczestników oraz sposób wyboru ekspertów, a także zapewnienie odpowiednich procedur.

3. Zagrożenia związane z demokracją deliberatywną (np. możliwość ewentualnej manipulacji ludźmi lub niereprezentatywnego doboru uczestników).

Wkrótce ukaże się obszerny raport Instytutu Ordo Iuris poświęcony zagadnieniu demokracji deliberatywnej.

Patryk Ignaszczak – analityk Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris