bioetyka

Problem eutanazji jeszcze nie jest szeroko dyskutowany w Polsce. Jest to jednak temat, którego rzetelne przedstawienie opinii publicznej jest szczególnie istotne, także z tego względu, iż wielokrotnie procedura uśmiercania pacjenta na jego prośbę mylona jest z zaprzestaniem uporczywej terapii. Niejednokrotnie również w przekazie medialnym opieka paliatywna, opierająca się na przeciwnych do eutanazji podstawach, przedstawiana jest w negatywnym świetle, podczas gdy uśmiercenie chorego na jego prośbę promuje się jako „dobrą śmierć”. Błędy te wynikają z braku rzetelnej debaty na powyższy temat.

Wpływ konsumpcjonizmu na postrzeganie świata

Niezależnie od stanu świadomości społeczeństwa co do różnic pomiędzy opieką paliatywną, zaprzestaniem uporczywej terapii oraz eutanazją, na podstawie badań Fundacji Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) z 2013 r. można stwierdzić, że Polacy generalnie orientują się czym jest eutanazja[1]. Wyniki sondaży CBOS wyraźnie pokazują również dokonujące się w naszym kraju zmiany kulturowe, mające istotny wpływ na sposób postrzegania eutanazji przez społeczeństwo.

Czasy współczesne, nazywane także jako „ponowoczesność”, charakteryzują się odrzuceniem porządku publicznego, określanego również mianem „ładu społecznego”[2]. Społeczeństwo wyraźnie jest w znacznie wyższym stopniu zatomizowane, co może łączyć się z większym egoizmem poszczególnych jednostek[3]. W konsekwencji można mówić również o konsumpcjonizmie jako cesze ponowoczesnych społeczeństw. Konsumpcjonizm objawia się niemalże na wszystkich płaszczyznach życia. Jest on szczególnie widoczny w religijności, gdy ludzie „wybierają” z danej religii wyłącznie niektóre, pasujące im elementy, odrzucając resztę jako niewygodne. Konsumpcjonizm widoczny jest także w relacjach społecznych, czego skutkiem jest zanikanie więzi, a podtrzymywanie jedynie takich relacji, które przynoszą korzyści. W ten sposób duża część społeczeństwa, odrzucając wartości religijne lub ich część oraz ograniczając utrzymywane relacje do tych mających przynieść korzyści, może postrzegać osoby ciężko chore, starsze i wymagające stałej opieki jako stanowiące wyłącznie obciążenie. Opisane, jedynie niektóre z dokonujących się przemian kulturowych, bezpośrednio prowadzą do istotnych zmian w sposobie postrzegania eutanazji.

Poziom społecznego przyzwolenia na eutanazję

Fundacja CBOS w latach 2005-2021 czterokrotnie przeprowadzała badania opinii publicznej, w których jedną z poruszanych kwestii była moralna ocena „skracania życia nieuleczalnie chorego na jego prośbę”[4]. Wyniki badań pokazały, że o ile odsetek respondentów niemających zdania na ten temat utrzymywał się na przestrzeni lat na poziomie od 21% do 25%, to w 2005 r. zaledwie 18% badanych uznało eutanazję za zjawisko moralnie pozytywne, podczas gdy w 2021 r. pozytywnych ocen było już niemal dwukrotnie więcej - aż 34%. Jednocześnie, o ile w trakcie badań przeprowadzonych po raz pierwszy, 60% uczestników oceniło to zjawisko negatywnie, to w 2021 r. było to już tylko 41% respondentów.

Opisane wyżej oceny moralne dotyczące skracania życia nieuleczalnie chorych przekładają się na społeczne przyzwolenie dla eutanazji. Badania CBOS w tym zakresie były przeprowadzane osiem razy od 1988 r. do 2012 r.[5]. Wynika z nich wyraźnie, że poparcie dla tego procederu istotnie wzrosło, z 30% w 1988 r. do 43% ogółu Polaków w 2012 r. Warto przy tym wspomnieć, że były również przeprowadzane badania z udziałem młodzieży i studentów. Z owych badań wynika, że młodzi Polacy znacznie chętniej popierają postulat uśmiercania chorych na ich prośbę niż osoby starsze. Dla przykładu, ogólnopolskie badanie z 2020 r. przeprowadzone przez Polski Pomiar Postaw i Wartości Instytutu Socjologii (PPPIW) Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego na młodzieży akademickiej pokazało, że blisko co drugi student popiera eutanazję, przy czym wśród mieszkańców miejscowości zamieszkałych przez więcej niż 500 tys. mieszkańców odsetek ten wynosił aż 63,3%[6].

Z omówionych pokrótce wyników badań oceny moralnej i poparcia Polaków wobec eutanazji wynika, że zachodzące zmiany kulturowe mają znaczący wpływ na sposób postrzegania wartości ludzkiego życia przez społeczeństwo. Wydaje się zatem, że także w polskim społeczeństwie coraz powszechniejszy staje się, wyraźnie widoczny już w społeczeństwach Europy Zachodniej, niebezpieczny model oceny wartości ludzkiego życia przez pryzmat jego użyteczności. Zachodzące przemiany kulturowe skutkują większym przyzwoleniem zarówno moralnym, jak i poparciem dla procederu eliminacji jednostek „nieprzydatnych” społeczeństwu.  W tym kontekście jako szczególnie niebezpieczny rysuje się negatywny wpływ kultury utylitarnej na pokolenie ludzi młodych.

Pozostaje pytanie, jak przeciwdziałać opisanym wyżej, szkodliwym zmianom postaw społecznych wobec wartości każdego ludzkiego życia. Wydaje się, że pierwszym krokiem ku temu powinna być rzetelna merytoryczna debata przede wszystkim na temat możliwości współczesnej opieki paliatywnej i hospicyjnej, nastawionej na poprawę jakości życia pacjentów i szanującej ich godność. Zwiększenie świadomości społeczeństwa w tym zakresie mogłoby przełożyć się na spadek akceptacji dla eutanazji, często błędnie przedstawianej w kulturze masowej jako „rozwiązanie” dla osób nieuleczalnie chorych. Temu celowi służy opublikowany przez nas raport dotyczący zjawiska eutanazji.  

Jan Melon - analityk Centrum Prawa Medycznego i Bioetyki Ordo Iuris