Trybunał w Strasburgu: rozwiązanie przez Polskę „Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej” narusza Europejską Konwencję Praw Człowieka

Adobe Stock

​​​​​​· Trybunał w Strasburgu orzekł, że Polska naruszyła w 2015 r. art. 11 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, rozwiązując Stowarzyszenie Osób Narodowości Śląskiej.

​​​​​​·​​​​​​​ Przyczyną rozwiązania Stowarzyszenia była niezgodność jego nazwy z przepisami ustawy, która, zgodnie ze stanem faktycznym, nie wymienia Ślązaków wśród mniejszości narodowych.

​​​​​​·​​​​​​​ ETPC stwierdził, że sama nazwa – choćby budziła kontrowersje – nie jest wystarczającą podstawą do delegalizacji stowarzyszenia i nie dowodzi, jakoby w opisywanej sprawie występowała „pilna potrzeba społeczna”.

​​​​​​·​​​​​​​ Skutkiem wyroku ETPC będzie obowiązek zarejestrowania Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej, a pośrednio także potencjalna presja na polityków w celu przyznania językowi śląskiemu ustawowego statusu języka regionalnego, który do tej pory posiadał tylko język kaszubski.

​​​​​​·​​​​​​​ Do 14 czerwca rząd polski może jeszcze zwrócić się do Wielkiej Izby o ponowne rozpoznanie sprawy.

„Wyrok ETPC nie nakłada jeszcze na Polskę obowiązku uznawania Ślązaków za osobny naród. Może natomiast być wykorzystany jako element presji politycznej na parlamentarzystów, by zagłosowali za procedowaną właśnie ustawą o uznaniu języka śląskiego za język regionalny” – wskazuje adw. Nikodem Bernaciak, starszy analityk w Centrum Badań i Analiz Instytutu Ordo Iuris.

Dążenie do uznania „narodowości śląskiej”

Od lat 90.  środowiska działające na rzecz uznania odrębności „narodu śląskiego” wielokrotnie zabiegały o formalne uznanie ich statusu przez rejestrację stowarzyszenia zrzeszającego sympatyków tej idei. W 2011 r. podjęli oni kolejną próbę, skutecznie rejestrując w Sądzie Rejonowym w Opolu Stowarzyszenie Osób Narodowości Śląskiej. Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 5 grudnia 2013 r. (sygn. III SK 10/13) uznał rejestrację za sprzeczną z ustawą z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, której art. 2 ust. 2 precyzyjnie określa listę mniejszości narodowych i nie wymienia wśród tych mniejszości Ślązaków. SN powołał się przy tym na dwa argumenty. Po pierwsze, nazwa stowarzyszenia jest myląca, bo sugeruje istnienie narodu Ślązaków, którzy w rzeczywistości są Polakami, tyle że posługującymi się śląską gwarą. Sąd przytoczył w tym kontekście fakt, że „wbrew wyraźnemu stanowisku zawartemu w zaskarżonym postanowieniu Sądu Okręgowego w Opolu, pojawiły się (w Internecie) artykuły zawierające konstatację, że Sąd uznał istnienie narodu śląskiego. Nazwa w/w stowarzyszenia wprowadza więc w błąd co do tej kwestii, co może wywoływać dalej idące konotacje w aspekcie posługiwania się desygnatem naród, narodowość i mniejszość narodowa”. W ocenie SN, uznanie takiego stowarzyszenia stanowiłoby zagrożenie dla jedności oraz integralności państwa polskiego. Po drugie, Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że nazwa Stowarzyszenia mogłaby pozwolić mu wystartować w wyborach w charakterze mniejszości narodowej, a więc z pominięciem 5-procentowego progu wyborczego (art. 197 Kodeksu wyborczego). W konsekwencji, w styczniu 2015 r. Sąd Rejonowy w Opolu nakazał rozwiązanie Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej i postawienie go w stan likwidacji. W czerwcu Sąd Okręgowy w Opolu oddalił apelację Stowarzyszenia, utrzymując wyrok w mocy.

W 2017 r. Stowarzyszenie złożyło skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, stawiając zarzut naruszenia przysługującej mu wolności zrzeszania się (art. 11 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka). W uzasadnieniu skargi, Stowarzyszenie powołało się na przepis swojego statutu, który wyraźnie wykluczał start jego członków w wyborach parlamentarnych w charakterze mniejszości narodowej.

W dniu 14 marca 2024 r. (sygn. 26821/17) Europejski Trybunał Praw Człowieka jednomyślnie orzekł, że Polska naruszyła art. 11 Konwencji, rozwiązując Stowarzyszenie Osób Narodowości Śląskiej. W ocenie Trybunału, rozwiązanie zrzeszenia powinno być środkiem ostatecznym, po które państwo może sięgnąć w przypadku zrzeszeń nawołujących do przemocy lub wprost podważających zasady demokracji. Państwo powinno natomiast tolerować wszystkie pozostałe zrzeszenia, „choćby ich poglądy wydawały się władzom szokujące i nieakceptowalne, a żądania nieusprawiedliwione”. Trybunał podkreślił, że sądy polskie w ogóle nie wyjaśniły, w jaki sposób rejestracja Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej miałaby zagrażać porządkowi publicznemu. Sam fakt użycia określenia „narodowość śląska” w nazwie zrzeszenia i jego statucie nie stanowi wystarczającej podstawy do jego rozwiązania i nie dowodzi, jakoby w opisywanej sprawie występowała „pilna potrzeba społeczna” (pressing social need), wymagana przez orzecznictwo ETPC do uzasadnienia ograniczania przez państwa członkowskie Konwencji praw gwarantowanych obywatelom przez artykuły 8-11.

Geneza wyroku ETPC

To nie jest pierwszy raz, gdy Europejski Trybunał Praw Człowieka wypowiedział się w sprawie rejestracji stowarzyszenia odwołującego się do idei narodowości śląskiej.  Najpierw uczynił to w 2004 r. w sprawie Gorzelik v. Polska (sygn. 44158/98), w której orzekł, że odmowa rejestracji Związku Ludności Osób Narodowości Śląskiej nie narusza art. 10 Konwencji. Między tamtą a aktualną sprawą występują jednak dwie zasadnicze różnice. Po pierwsze, Związek Ludności Osób Narodowości Śląskiej dążył do uzyskania statusu mniejszości narodowej w celu skorzystania z przywileju startowania w wyborach bez 5-procentowego progu wyborczego. Stowarzyszenie Osób Narodowości Śląskiej wyraźnie zrezygnowało z tej aspiracji, zaznaczając to wprost w swoim statucie. Po drugie, w tamtej sprawie nigdy nie doszło do skutecznego zarejestrowania stowarzyszenia, natomiast tutaj stowarzyszenie zostało początkowo zarejestrowane i podjęło działalność, a dopiero po 3 latach zostało rozwiązane. Z prawnego punktu widzenia, zarejestrowane stowarzyszenie jest silniej chronione niż grupa ludzi dopiero ubiegających się o rejestrację. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wolność zrzeszania jest interpretowana niezwykle szeroko, uznając, że w demokratycznym społeczeństwie musi być miejsce dla organizacji o różnych poglądach, nawet jeśli są kontrowersyjne. Fakt, że pogląd o istnieniu narodowości śląskiej budzi w Polsce duże kontrowersje, nie jest dla Trybunału dostatecznym usprawiedliwieniem dla rozwiązania stowarzyszenia, które działa w pokojowy sposób, nie popełnia przestępstw i nie narusza obowiązujących przepisów prawa. 

Rząd polski mógłby liczyć na inne rozstrzygnięcie, gdyby wyjaśnił, że jego sprzeciw wobec Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej nie ogranicza się tylko do samej jego nazwy, a nawiązuje także do jego działalności, która w jakiś sposób zagraża państwu. Przykładowo, gdyby Stowarzyszenie dążyło do secesji Śląska względem Polski, a rząd przedstawiłby na to dowody, decyzja o rozwiązaniu tego zrzeszenia dałaby się obronić z punktu widzenia art. 10 Konwencji. Nie zostało jednak wykazane, jakoby członkowie tego Stowarzyszenia rzeczywiście przejawiali separatystyczne aspiracje. ETPC w punkcie 51-52 wyroku wskazał, że sam fakt pojawienia się w Internecie (po rejestracji stowarzyszenia o tej nazwie) artykułów błędnie sugerujących, jakoby „narodowość śląska” została uznana przez sądy, nie stanowi wystarczającego argumentu przemawiającego za rozwiązaniem takiego stowarzyszenia.

Skutkiem wyroku ETPC będzie obowiązek rejestracji Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej, chyba że rząd zdecyduje się wystąpić z wnioskiem o przekazanie sprawy do Wielkiej Izby (art. 43 ust. 1 EKPC). Rząd ma na to czas do 14 czerwca – następnego dnia wyrok ETPC uprawomocni się i nie będzie mógł być już kwestionowany.

Polityczne konsekwencje wyroku ETPC – presja na uznanie języka śląskiego za regionalny

Politycznym skutkiem zapadnięcia omawianego wyroku może być natomiast wywarcie presji na polskich parlamentarzystów w celu dalszego procedowania przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (druk Sejmu X kadencji nr 233). W obecnej postaci art. 19 ust. 2 tej ustawy przyznaje status języka regionalnego wyłącznie językowi kaszubskiemu. Po nowelizacji ten sam status miałby odtąd przysługiwać również językowi śląskiemu. Pierwsze czytanie tego projektu miało miejsce w dniu 20 marca 2024 r. – dokładnie 6 dni po ogłoszeniu wyroku ETPC. W pierwszym czytaniu został on skierowany do Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych.

W uzasadnieniu tego projektu podkreśla się, że język śląski zdaniem projektodawców nie jest językiem narodowym: „nie będąc językiem grupy narodowej, nie doczekał się literackiej standaryzacji”. Przywoływana jest natomiast Europejska Karta Języków Regionalnych lub Mniejszościowych, sporządzona w Strasburgu dnia 5 listopada 1992 r., ratyfikowana przez Polskę w 2008 r., która w art. 1 ustanawia kategorię „języków regionalnych lub mniejszościowych”. Do uznania takiego języka wymaga się spełniania przezeń dwóch warunków: po pierwsze, musi być on „tradycyjnie używany na określonym terytorium państwa przez obywateli tego państwa tworzących grupę mniejszą liczebnie od pozostałej części ludności tego państwa”, a po drugie, musi on „różnić się od oficjalnego języka (języków) tego państwa”, przy czym „nie obejmuje to ani dialektów oficjalnego języka (języków) tego państwa, ani języków migrantów”. Do definicji tej wprost odwołuje się art. 19 ust. 1 ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym.

W ocenie skutków regulacji tego projektu z 15 lutego 2024 r. ,(sygn. BAS-WAP/WASiE/WAZSP-149/24) Biuro Analiz Sejmowych na stronie 24 zauważyło, że dla organizacji i środowisk, które dążą do uznania narodowości śląskiej, „uznanie języka stanowi dla nich czasem pierwszy etap w procesie zmian zmierzających do uznania śląskiej mniejszości narodowej, czyli narodu śląskiego oraz zapewnienia mu jak największego zakresu stanowienia”, i „budzi to sprzeciw i obawy, co obrazuje m.in. uzasadnienie rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego w sprawie dotyczącej rejestracji stowarzyszenia p. n. Stowarzyszenie Osób Narodowości Śląskiej”.

(Wyrok ETPC z 14 marca 2024 r., sygn. 26821/17, Stowarzyszenie Osób Narodowości Śląskiej (w likwidacji) v. Polska)