Opinia prawna w przedmiocie ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (druk sejmowy nr 1438)

Niniejsza opinia prawna została sporządzona w związku z aktualnie toczącymi się pracami legislacyjnymi dot. przyjętego przez Sejm projektu ustawy o zmianie ustawy- Kodeks cywilny, a także uchwały Senatu RP z dnia 23 lipca 2021 roku w tej sprawie (druk sejmowy nr 1438).

Założeniem przedmiotowej nowelizacji jest wprowadzenie szczególnej podstawy prawnej dla odpowiedzialności cywilnej za krzywdę najbliższych członków rodziny poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu. Dotychczas dopuszczalność przyznawania przez Sąd zadośćuczynienia w takim przypadku budziła liczne kontrowersje i wywoływała dyskusje tak w doktrynie, jak i powodowała istotne rozbieżności w judykaturze, co stwarzało wysoce niepożądany, niestabilny stan prawny i brak pewności co do prawa.

Proponowana nowelizacja ustawy Kodeks cywilny stanowi odpowiedź ustawodawcy na słuszne stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale I NSNZP 2/19 z dnia 22.10.2019 r. W przypadku uchwalenia proponowanych zmian powściągnięta zostałaby szkodliwa praktyka orzecznicza, stanowiąca bezpodstawne wkraczanie sądów powszechnych w domenę ustawodawcy i stosowanie tzw. prawotwórstwa sądowego.

Opinia niniejsza zawiera omówienie głównych założeń projektu, analizę prawną dotychczas obowiązujących przepisów, uwagi opiniującej do druku sejmowego nr 1438 i ma na celu przedstawienie propozycji zmian w omawianej ustawie, które zdaniem opiniującej warto byłoby rozważyć oraz wnioski końcowe opiniującej.

1. Główne założenia projektu zmian

Celem proponowanej zmiany jest ustanowienie w Kodeksie cywilnym szczególnej podstawy prawnej dla odpowiedzialności cywilnej za krzywdę najbliższych członków rodziny poszkodowanego przejawiającej się w niemożności nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej (jak w druku sejmowym nr 1218) albo zerwaniem więzi (jak w uchwale Senatu RP z dnia 23 lipca 2021 roku - druku sejmowy nr 1438) z poszkodowanym członkiem rodziny z powodu wyrządzenia u poszkodowanego trwałego i ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia (jak w druku sejmowym) albo nieodwracalnego i ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia (jak w druku sejmowy nr 1438).

Obecnie obowiązujący od dnia 3 sierpnia 2008 r. przepis art. 446§4 k.c. umożliwia jedynie przyznania przez sąd zadośćuczynienia w przypadku śmierci bezpośrednio poszkodowanego. Co oznacza, iż nie obejmuje on takich sytuacji, gdy poszkodowany żyje, ale z uwagi na stan zdrowia- trwały uszczerbek na zdrowiu (tj. np. stan wegetatywny) nie jest możliwie wykształcenie z Nim lub podtrzymywanie tzw. typowych więzi rodzinnych.

Potrzebę interwencji ustawodawcy w tym zakresie postulował Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego w „Uwagach o stwierdzonych nieprawidłowościach i lukach w prawie” (Warszawa 2018 r., s.9-10).

Wskazać należy jednakże, iż dotychczasowy brak takiego uregulowania nie może być przedstawiany jako luka prawna. W ocenie opiniującej było to celowe działanie racjonalnego ustawodawcy, który dotychczas nie widział konieczności poszerzenia wyjątków w ustawie Kodeks cywilny uprawniających pośrednio poszkodowanych do kompensacji szkód niemajątkowych poza uregulowaniem art. 446§3 i §4 k.c. Obecnie zaś interwencja ustawodawcy w tym zakresie stanowi odpowiedź na kształtowany w społeczeństwach europejskich system wartości zakładający tzw. integralność fizyczną i psychiczną człowieka (vide: uchwała SN z dnia 27.03.2018 r., sygn.akt III CZP 69/17)

Ustawodawca w opinii do ustawy o zmianie ustawy-Kodeks cywilny powołuje się na rozbieżność w orzecznictwie sądów powszechnych co do wykładni  obecnie obowiązujących przepisów prawa regulujących odpowiedzialność deliktową za krzywdę w postaci utraty więzi rodzinnej z poszkodowanym, do której to utraty doszło w wyniku ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu.

Rozbieżność dotyczy możliwości przyznawania zadośćuczynienia dla najbliższego członka rodziny w oparciu o art. 448 k.c.  lub art. 446§4 k.c. – w drodze analogii lub poprzez wykładnię rozszerzającą

Ustawodawca nadto wskazuje, iż ustawa będzie mieć zastosowanie do zdarzeń zaistniałych przed dniem wejścia w życie ustawy.

W niniejszej opinii prawnej zaprezentowana zostanie kolejno analiza prawna dotychczas obowiązujących przepisów, najważniejsze uwagi do druku sejmowego nr 1438 a także propozycja zmian do ustawy. W końcowej części opinii zamieszczono wnioski.

2. Analiza prawna dotychczas obowiązujących przepisów

1. Analiza poniższa obejmuje art. 448 k.c. i art. 446 k.c., odwołuje się przy tym do wcześniejszych prawnych uregulowań.
2. Dokonując analizy formalno-dogmatycznej, prawnoporównawczej i systemowej art. 448 k.c. niezbędne pozostaje odwołanie do Kodeksu zobowiązań. W/w ustawa wprowadzała podział na bezpośredniego poszkodowanego i pośrednio poszkodowanego. Ustawa Kodeks zobowiązań wprowadzała regułę, iż pośrednio poszkodowanym przysługiwały roszczenia z tytułu kompensacji szkody niemajątkowej jedynie wtedy, gdy ustawa tak stanowiła.  
3. Dla przykładu art. 162§2 i 3 k.z. stanowił, że w razie śmierci poszkodowanego wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, osobom bliskim zmarłego, które zostały pozbawione utrzymania, zobowiązany do odszkodowania powinien wypłacać rentę. Zgodnie z art. 157§3 k.z. niezależnie od naprawienia szkody majątkowej, można było żądać zadośćuczynienia za krzywdę moralną w przypadkach przez ustawę przewidzianych. W myśl art. 165§3 k.z. w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia sąd mógł przyznać poszkodowanemu lub instytucji przezeń wskazanej stosowną sumę pieniężną jako zadośćuczynienie za cierpienia fizyczne i krzywdę moralną. Nadto w myśl art. 166 k.z. w razie śmierci poszkodowanego wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, sąd mógł przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego lub instytucji, przez nich wskazanej, stosowną sumę pieniężną jako zadośćuczynienie za doznaną przez nich krzywdę moralną.  
4. Na gruncie Kodeksu zobowiązań negowano stosowanie w/w przepisów do roszczeń pośrednio poszkodowanych (członków rodziny) jeżeli poszkodowany doznał li tylko uszkodzenia ciała a nie umarł w wyniku zdarzenia wywołującego szkodę niemajątkowe.
5. Ten model kompensacji za szkody niemajątkowe wzorowano na prawie niemieckim. W niemieckim porządku prawnym uznaje się dopuszczalność kompensacji szkody niemajątkowej ściśle- tj. jedynie w przypadkach prawem określonych.  Co przemawia za poglądem, iż kompensacja szkody niemajątkowej ma charakter wyjątkowy a nadto ściśle osobisty, co oznacza, iż uprawnionym do żądania zadośćuczynienia jest jedynie bezpośrednio poszkodowany (co do zasady).
6. Za opozycyjny do niemieckiego modelu uznaje się model romański- gdzie w sposób szeroki interpretowano pojęcie szkody, a uprawnionym do zadośćuczynienia był tak poszkodowany bezpośrednio jak i pośrednio. Zresztą ten trend utrzymany jest obecnie np. w ustawodawstwie francuskim i szwajcarskim, gdzie zasądzenie zadośćuczynienia ma nijako charakter automatyczny i wystarczającym pozostaje ustalenie istnienia związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy szkodą  bezpośrednio poszkodowanego a cierpieniem, bólem pośrednio poszkodowanego. Przy czym krąg pośrednio poszkodowanych jest bardzo szeroki i obejmuje także osoby inne niż najbliżsi członkowie rodziny. W stosunku jednak do tych osób, by skutecznie mogły wystąpić z roszczeniem o kompensację szkody niemajątkowej konieczna jest większa inicjatywy dowodowa po stronie pośredniego poszkodowanego tj. wykazanie związku w postaci przywiązania z bezpośrednio poszkodowanym a nadto rzeczywistej krzywdy. Równie liberalny pozostaje system włoski, gdzie funkcjonuje domniemanie ponoszenia krzywdy z powodu śmierci bądź uszkodzenia ciała (ciężkiego) bezpośrednio poszkodowanego.
7. Obecnie obowiązujący Kodeks cywilny uznać należy, iż stanowi kontynuację modelu kompensacji szkody niemajątkowej przyjętego w Kodeksie zobowiązań. Tym samym, by sąd mógł przyznać zadośćuczynienie za doznaną krzywdę musi istnieć ku temu wyraźna podstawa prawna.
8. Podkreślenia wymaga, iż w pierwotnym brzmieniu Kodeks cywilny przyznawał roszczenie o zadośćuczynienie bezpośrednio poszkodowanego za szkodę wyrządzoną na osobie tylko na zasadzie art. 445§1 k.c. w zw. z art. 444 k.c. Zaś zadośćuczynienie za naruszenie każdego innego dobra osobistego możliwe było na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 24§1 k.c.
9. Utrzymywanie się w czasie takiej nieprawidłowej praktyki orzeczniczej w konsekwencji prowadzić może do „kreowania” poprzez judykaturę dóbr osobistych- zbiorowych czy wspólnych. Takie niebezpieczeństwo słusznie identyfikuje SSN Jacek Gudowski w votum separatum do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27.03.2018 r. sygn.akt III CZP 60/17. Jest to praktyka wysoce ryzykowna, która skutkować może całkowitą wręcz degradacją systemu ochrony rzeczywistych dóbr osobistych. W tym miejscu należy poczynić uwagę, iż dobra osobiste z natury swej odnoszą się zawsze do zindywidualizowanej osoby i służą ochronie wartości tejże indywidualnej osoby. Z kolei każda więź oznacza ze swej natury relację interpersonalną lub stosunek prawny- z natury swej stanowi zatem oczywiste zaprzeczenie cech dobra osobistego. Nadto każda więź co oczywiste powoduje istnienie co najmniej dwóch odrębnych dóbr osobistych.
10. Istotną supozycją pozostaje, iż tak art. 445 k.c. jak i 448 k.c. potwierdzały zasadę z Kodeksu zobowiązań, iż roszczenie o zadośćuczynienie przysługuje jedynie bezpośrednio poszkodowanemu.  Co oznacza, iż na podstawie art. 448 k.c. nie jest możliwe przyznanie zadośćuczynienia na rzecz pośredniego poszkodowanego (tj. bliskiego bezpośrednio poszkodowanego) za szkodę niemajątkową w postaci krzywdy spowodowanej śmiercią lub uszczerbkiem na zdrowiu bezpośrednio poszkodowanego.
11. Dopiero wprowadzenie do Kodeksu cywilnego przepisów art. 446§1-3 k.c. ustawą z dnia 30.05.2008 roku o zmianie ustawy- Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731) stworzyło podstawę do roszczenia o zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową pośrednich poszkodowanych (rozumianych wąsko tj. jako najbliższych członków rodziny poszkodowanego) w postaci krzywdy spowodowanej śmiercią bezpośrednio poszkodowanego. Przy czym dla możności przyznania zadośćuczynienia przez sąd na zasadzie art. 446§4 k.c. prawnie irrelewantne pozostaje czy kompensowana krzywda to skutek naruszenia dobra osobistego. Dla przyznania zadośćuczynienia na podstawie art. 446§4 k.c. wystarczające pozostaje doznanie krzywdy, albowiem na zasadzie art. 446§4 k.c. podstawa przyznania zadośćuczynienia uzależniona jest jedynie od powstania szkody niemajątkowej.
12. Tym samym uznać należy, iż w polskim porządku prawnym istnieje podział na pośrednio i bezpośrednio poszkodowanych.
13. Nie do zaakceptowania pozostaje ta część orzecznictwa, gdzie jako podstawę do zasądzenia zadośćuczynienia za krzywdę w postaci naruszenia więzi między członkami najbliższej rodziny wskazuje się art. 448 k.c. w zw. art. 24§1 zd. 3 k.c.
14. Powyższe pozostaje sprzeczne z zasadą exceptiones non suntextendendae i stanowi swoiste „prawotwórstwo sądowe”.  Ponadto prowadzi do sytuacji, gdzie powszechne obowiązki na obywateli zostają nakładane w drodze orzeczeń sądowych a nie na zasadzie aktu normatywnego (tj.ustawy). Przypomnieć w tym miejscu należy, iż system ochrony dóbr osobistych ma charakter bezwzględnej skuteczności erga omnes. Powyższe oznacza, że istnieje domniemanie prawne naruszenia dobra osobistego, o ile nie zachodzi okoliczność wyłączająca bezprawność. Również z tego względu taka praktyka orzecznicza pozostaje sprzeczna z zasadą demokratycznego państwa prawna.
15. Przepis art. 446§4 k.c. nie może być poddawany wykładni rozszerzającej tj. nie znajdzie zastosowania dla sytuacji, gdy bezpośredni poszkodowany żyje (co pozostaje zgodne i zasadne z zasadą interpretacyjną, iż wyjątków nie można interpretować rozszerzająco). Nie jest dopuszczalne także stosowanie jakiejkolwiek analogii pomiędzy śmiercią bezpośredniego poszkodowanego a doznaniem przez niego trwałego uszczerbku lub rozstroju zdrowia.
16. Jest wręcz nie do pomyślenia próba utożsamia śmierci człowieka z ciężką chorobą lub niepełnosprawnością (co niestety ma miejsce w praktyce orzeczniczej). W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 22.10.2019 r. w sprawie o sygn.akt I NSNZP 2/19 wprost wskazano, iż takiemu rozumowaniu: „sprzeciwia się w sposób oczywisty wzgląd na przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka”. Pogląd ten w pełni należy podzielić. Śmierć jest bowiem zdarzeniem niweczącym i nie podlega porównaniu z żadnym innym zdarzeniem w życiu osoby fizycznej.
17. Tym samym obecnie w  ustawie Kodeks cywilny nie istnieje podstawa prawa, która uprawniałaby pośrednio poszkodowanego do wystąpienia  z roszczeniem o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę w razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia bezpośrednio poszkodowanego skutkującego niemożnością nawiązania lub zerwaniem więzi rodzinnej.

3. Najważniejsze uwagi do druku sejmowego nr 1438

1. Pozytywnie należy ocenić poprawę senacką polegająca na zastąpieniu wyrazów: „niemożnością kontynuowania” wyrazem: „zerwaniem”. Czasownik „zerwanie” w sposób adekwatniejszy wskazuje na definitywną i nieodwracalną utratę więzi rodzinnej w sposób zbliżony do utraty wywołanej śmiercią poszkodowanego bezpośredniego. Ponadto sformułowanie: „niemożność kontynuowania” mogłoby spowodować występowanie z roszczeniami o zadośćuczynienie z motywacją utraty możliwości rozwijania więzi w kierunku oczekiwanej jej jakości, tj. poza zakres uzasadnionej ochrony prawnej.
2. Negatywnie należy ocenić poprawkę senacką polegającą na zastąpieniu wyrazów: „niemożnością nawiązania” wyrazem: „zerwaniem”. Przede wszystkim nie mamy do czynienia w powyższym zakresie z zastąpieniem a usunięciem wyrazów: „niemożnością nawiązania”, gdyż wyrazy: „niemożnością nawiązania” mają zupełnie inny zakres znaczeniowy niż wyraz: „zerwaniem”. Nie jest możliwe zerwanie więzi, która nie została nawiązana. Czasownik „zerwanie” zakłada w sobie domniemanie istnienia tego co miałoby zostać „zerwane”, w niniejszym przypadku więzi rodzinnej.
3. Negatywnie należy ocenić poprawkę senacką polegającą na zastąpieniu wyrazu: „trwałego” wyrazem: „nieodwracalnego”. W/w poprawka nie znajduje odzwierciedla w dotychczasowych dorobku orzeczniczym, gdzie wypracowano już sposób wykładni pojęcia „trwałego” uszczerbku i rozstroju zdrowia. Nadto, by kwalifikować dany uszczerbek jako trwały musi być on nieodwracalny.

Na szczególny komentarz zasługuje poprawka senacka o której mowa w pkt. 2 powyżej.

Nie zasługuje na uwzględnienie pogląd wyrażony przez Senat, iż przyznanie roszczenia o zadośćuczynienie, w razie „niemożności nawiązania” relacji z poszkodowanym nie jest słuszne z uwagi na rzekomą możliwość wykorzystania tej przesłanki do prób nawiązania kontaktu z poszkodowanym przez osoby, których nie łączyła dotąd bliskość lub jakakolwiek więź emocjonalna. Takie tłumaczenie jest zupełnie nieprzekonywujące i świadczy o błędnym rozumieniu wyrazów: „niemożnością nawiązania” a także celu, dla którego takie wyrazy w projekcie sejmowym (druk  nr 1218) słusznie zawarto przez Senat.

W tym miejscu wskazać należy na postulowaną w niniejszej opinii zmianę do brzmienia druku sejmowego nr 1438 poprzez zawężenie ochrony prawnej w ten sposób, by co do krzywdy w postaci niemożności nawiązania typowej więzi rodzinnej sąd mógł przyznać zadośćuczynienie jedynie na rzecz dziecka już poczętego w chwili zdarzenia wywołującego krzywdę a jeszcze nienarodzonego. Zaś co do krzywdy w postaci zerwania więzi rodzinnej sąd mógłby przyznać zadośćuczynienie jedynie na rzecz tych najbliższych członków rodziny, którzy w chwili zdarzenia byli w szczególnie bliskich relacjach.

Zdaniem opiniującej poważnym błędem byłoby zawężenie zakresu proponowanej zmiany li tylko do przypadków polegającej na krzywdzie rozumianej jako „niemożność kontynuowania” (druk sejmowy nr 1218) czy „zerwanie” typowej więzi rodzinnej (druk sejmowy nr 1438).

Zasadnym pozostaje bowiem stworzenie podstawy prawnej dla odpowiedzialności cywilnej za krzywdę jednej kategorii członków najbliższej rodziny poszkodowanego polegającej na niemożności nawiązania typowej więzi rodzinnej z powodu wyrządzenia u poszkodowanego „trwałego i ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia” (druk sejmowy nr 1218), tj. nasciturusa- dziecka poczętego a nienarodzonego w chwili zdarzenia wywołującego krzywdę. Do wyobrażenia pozostaje bowiem sytuacja, gdy po poczęciu a przed narodzinami dziecka dochodzi do ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała matki lub ojca dziecka skutkującego nie śmiercią rodzica ale np. stanem wegetatywnym, co skutecznie będzie uniemożliwiało nawiązanie dziecku w przyszłości typowej więzi rodzinnej.

Uprzedzając ew. zarzuty co do obecnego brzmienia art. 446§4 k.c. w przypadku roszczenia nasciturusa winno zostać one uwzględnione właśnie na podstawie w/w przepisu (mowa o krzywdzie spowodowanej śmiercią bezpośrednio poszkodowanego), co pozostaje zgodne z brzmieniem art. 446¹ k.c.

W wyroku z 04.04.1966 r. ( II PR 139/66) Sąd Najwyższy wskazał, iż: „Przy ustaleniu wysokości zadośćuczynienia dla dziecka, które w chwili śmierci ojca było już poczęte, a następnie urodziło się żywe, należy stosować analogiczne kryteria jak przy zasądzeniu odszkodowania dla dzieci, które w chwili śmierci ojca były w wieku przedszkolnym”(orzeczenie wydano na gruncie obowiązującego wówczas art. 166 Kodeksu zobowiązań).

Zagwarantowanie możliwie szerokiej ochrony praw nasciturusa a także traktowanie nasciturusa (opiniująca stoi na stanowisku, iż nabycie praw podmiotowych przez nasciturusa następuje pod warunkiem prawnym rozwiązującym tj. utraty praw przez dziecko w razie urodzenia się nieżywym, nie zaś zawieszającym tj. pod warunkiem urodzenia się dziecka żywego) na równi z dzieckiem już urodzonym pozostaje w pełni zgodne z duchem humanizmu i elementarną chrześcijańską wartością  w postaci ochrony życia od momentu poczęcia.

Na gruncie współczesnej nauki tj. medycyny, biologii czy bioetyki nie ulega wątpliwości, iż dziecko poczęte jest osobą (człowiekiem) i jako człowiek od momentu poczęcia pozostaje pod prawną ochroną.

Tym samym normy prawa pozytywnego nie mogą pozostawać w sprzeczności z prawem naturalnym i moralnym.

W prawie cywilnym zatem nasciturus traktowany jest jako osoba posiadająca podmiotowość prawną co oznacza, iż może być podmiotem praw cywilnych, jak chociażby prawa dziedziczenia (vide: art. 927§2 k.c.) i jak wskazano podlega ochronie prawnej, zgodnie z zasadą nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur.  

Tym samym poprawkę senacką zmierzająca do pozbawienia słusznej ochrony praw nasciturusa należy ocenić skrajnie negatywnie.

W tym miejscu opiniująca uważa za zasadne odniesienie się do uwag zgłoszonych do druku sejmowego nr 1218 przez Polską Izbę Ubezpieczeń.

1. w przedmiocie uwag zgłoszonych do projektu ustawy przez Polską Izbę Ubezpieczeń w dniu 02.07.2021 r. to uwagi te należy podzielić jedynie co do zastąpienia wyrazów: „kontynuowaniem więzi” wyrazem: „zerwania”.
2. zupełnie niezasadna pozostaje propozycja wyłączenia w drodze aktu normatywnego o randze ustawy możliwości dochodzenia przez pośredniego poszkodowanego roszczeń z art. 446§ 4 k.c. w przypadku, gdy wcześniej uzyskał on zadośćuczynienie na podstawie proponowanego art. 446² k.c.  Roszczenia te bowiem pozostają od siebie zupełnie niezależne i obejmują odmienne zdarzenia, które co prawda mogą obejmować podobne stany cierpienia pośrednio poszkodowanych ale nie muszą. Wydaje się, iż w przypadku uzyskania przez pośrednio poszkodowanego zadośćuczynienia na zasadzie art. 446²k.c. do zakresu tzw. uznania sędziowskiego zależeć będzie czy uwzględnić roszczenie formułowane w oparciu o art. 446§4 k.c. a jeśli tak w jakim zakresie. Natomiast zasadności takiego roszczenia nie można wykluczyć. Ponadto proponowana zmiana prowadziłaby do oczywistej nierówności wobec prawa. Zrównywanie krzywdy spowodowanej śmiercią osoby bliskiej z sytuacją trwałego i ciężkiego uszczerbku lub rozstroju zdrowia jest sprzeczne z przyrodzoną godnością człowieka, o czym była już mowa w niniejszej opinii.
3. podobnie brak zasadności postulatu PIU, by w sytuacji gdy doszło do wypłaty zadośćuczynienia z tytułu śmierci poszkodowanego nie przysługiwało roszczenie za zerwanie więzi rodzinnej na podstawie art. 446² k.c. przy przyjęciu mocy wstecznej obowiązywania projektowanej ustawy, ze względów jak powyżej.
4. w ocenie opiniującej proponowane zmiany nie spowodują niekorzystnych skutków dla ubezpieczających z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów. Przede wszystkim art. 446 ² k.c. dotyczy li tylko zdarzeń, które mogą mieć miejsce w komunikacji, ale także np. błędów medycznych. Ponadto stworzenie podstawy prawnej dla pośrednio poszkodowanych do zasądzenia zadośćuczynienia nie przesądza o tym ile takich roszczeń zostanie uwzględnionych a także w jakiej wysokości. Podkreślenia wymaga, iż przyznanie zadośćuczynienia na podstawie art. 446² k.c. jest możliwe fakultatywnie („sąd może przyznać”), zatem uwzględnienie roszczenia następuje dopiero po wykazaniu okoliczności wskazujących na konieczność zrekompensowania zaistniałej krzywdy niemajątkowej. Z uwagi na powyższe nie można zakładać automatyzmu uwzględniania w/w roszczeń.

4. Propozycje zmian w ustawie

Opiniująca postuluje rozważenie zmiany brzmienia proponowanego art. 446² k.c. poprzez w §1 (brzmienie zgodne z oceną poprawek senackich zawartych w druku nr 1438 tj. akceptacja opiniującej co do zastąpienia wyrazów: „niemożnością kontynuowania” wyrazem: „zerwaniem”, dalsze brzmienie jak w druku sejmowym 1218) przed wyrazem: „więzi” dodanie wyrazu: „typowej”.

Postuluje się rozważenia dodania §2 i §3 w brzmieniu następującym:

§ 2. Przyznanie odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w postaci niemożności nawiązania typowej więzi rodzinnej na zasadzie § 1 może nastąpić jedynie na rzecz dziecka, które w chwili zdarzenia wywołującego szkodę było już poczęte, z zastrzeżeniem art. 446¹ k.c.

§ 3. Przyznanie odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w postaci zerwania typowej więzi rodzinnej na zasadzie §1  może nastąpić jedynie na rzecz tych najbliższych członków rodziny poszkodowanego, którzy w chwili zdarzenia wywołującego krzywdę byli w szczególnie bliskich relacjach z poszkodowanym.

W przedmiocie dodania wyrazu: „typowej” przed wyrazem: „więzi” zmierza do odwołania się do  przeciętnego, akceptowalnego społecznie wzorca danego rodzaju więzi rodzinnej.

Wszak inny charakter ma relacja rodzic dziecko, inny charakter ma relacja pomiędzy rodzeństwem czy małżonkami.

Przy czym, wskazać należy, iż celem niniejszej ustawy winno być zagwarantowanie ochrony prawnej w postaci kompensacji szkody niemajątkowej w postaci krzywdy w postaci „zerwania więzi” czy też „niemożności nawiązania” przez poszkodowanego pośredniego z poszkodowanym bezpośrednim na skutek „ciężkiego i trwałego uszczerbku lub rozstroju zdrowia”- ale tylko więzi rodzinnych o charakterze typowym w społeczeństwie, standardowych, uśrednionych.

Tym samym wykluczona pozostanie możliwość formułowania roszczeń o zadośćuczynienie co do więzi „idealnych”, rozumianych jako więzi niezakłócone, niezmiernie jakościowo wysoko satysfakcjonujące w czasie.

W przedmiocie zmiany proponowanej poprzez dodanie §3 do proponowanego art. 446² k.c. uznać należy, iż po pierwsze pozostaje ona zgodna z aktualnym duchem prawa europejskiego (tj. Wspólnymi Ramami Odniesienia (Draft CommonFrame of Reference), zwanymi dalej: DCFR, z 2009 r.).

Zgodnie z brzmieniem zasady VI.-2:202§1 DCFR szkoda niemajątkowa pośrednio poszkodowanego  w postaci krzywdy wywołanej śmiercią lub szkodą na osobie bezpośrednio poszkodowanego bliskiego winna podlegać kompensacji jedynie w sytuacji, gdy pośredni poszkodowany był w szczególnie bliskim stosunku osobistym z bezpośrednio poszkodowanym.

Proponowana zmiana uniemożliwi również korzystanie z nowej regulacji tym osobom, których przed zdarzeniem wywołującym „ciężki i trwały uszczerbek lub rozstrój zdrowia” nie łączyła typowa bliskość czy typowa więź emocjonalna.

Podkreślenia wymaga również, iż ze swej natury więź rodzinna podlega zmianom w czasie.

Ochronie prawnej powinna podlegać jedynie rekompensata za zerwanie bądź niemożność nawiązania więzi o odpowiedniej intensywności, zaangażowaniu i posiadającej takie atrybuty w chwili zdarzenia wywołującego w/w krzywdę u pośrednio poszkodowanego. W/w więzi muszą przejawiać się także na zewnątrz tak, by były możliwe do zweryfikowania w sposób obiektywny chociażby przez sąd.

Wnioski

1. W europejskim porządku prawnym generalnie obowiązującą zasadą jest brak kompensacji wszystkich szkód niemajątkowych. Nie istnieje w tym zakresie jednolita praktyka międzynarodowa.
2. Artykuł 47 Konstytucji RP wprowadzający ochronę prawną życia rodzinnego nie narzuca konstrukcji prawnych przy pomocy, których ochrona ta ma być zapewniona.
3. W obecnie obowiązującym stanie prawnym za niewłaściwą należy uznać praktykę orzeczniczą dopuszczającą zasądzenie na rzecz najbliższego członka rodziny poszkodowanego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w postaci niemożności nawiązania lub zerwaniem typowej więzi rodzinnej z poszkodowanym z powodu wyrządzenia u poszkodowanego trwałego i ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia na zasadzie art. 448 k.c. W szczególności wskazać należy, iż więź rodzinna czy też typowa więź rodzinna nie może zostać uznana za dobro osobiste. Przyjęcie takiej praktyki orzeczniczej zdaje się wynikać z błędnego i niczym nieuprawnionego utożsamiania dobra osobistego z prawami człowieka czy krzywdą. Ponadto prowadzi do degradacji dóbr osobistych.
4. W obecnie obowiązującym stanie prawnym nie jest również dopuszczalne zasądzenie na rzecz najbliższego członka rodziny poszkodowanego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w postaci niemożności nawiązania lub zerwania typowej więzi rodzinnej z poszkodowanym z powodu wyrządzenia u poszkodowanego trwałego i ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia na zasadzie art. 446§4 k.c. W szczególności za słuszny należy uznać pogląd, iż nie do pogodzenia z zasadą demokratycznego państwa prawnego byłoby stosowanie w takich przypadkach art. 446§4 k.c. w drodze analogii lub wykładni ekstensywnej.
5. Mając na uwadze powyższe ustanowienie podstawy prawnej dla odpowiedzialności za krzywdę najbliższego członka rodziny w postaci niemożności nawiązania lub zerwania typowej więzi rodzinnej z poszkodowanym z powodu wyrządzenia u poszkodowanego trwałego i ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia wymaga pilnej interwencji ustawodawcy.
6. Poprawki zgłoszone przez Senat do druku sejmowego nr 1218 należy uznać za jedynie częściowo zasadne tj. w zakresie w jakim zastępują wyrazy: „niemożnością kontynuowania” wyrazem: „zerwaniem”, w pozostałym zakresie są nie do zaakceptowania, w szczególności w zakresie, w jakim pozbawiają nasciturusa możliwości żądania zadośćuczynienia w razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia skutkującego niemożnością nawiązania więzi rodzinnej z bezpośrednim bliskim poszkodowanym. Prawo pozytywne jak wskazano w treści niniejszej opinii nie może pozostawać w sprzeczności z prawem naturalnym czy prawem moralnym. Polski ustawodawca zapewnia ochronę dziecka poczętego i zapewnia mu podmiotowość prawną i to pod warunkiem rozwiązującym (vide: art. 8 k.c. i art. 446¹ k.c.). Nie ulega bowiem wątpliwości, iż dziecko poczęte jest osobą, a nadto iż pozostaje podmiotem odrębny od osoby rodziców, w tym także matki pomimo poczęcia w Jej łonie. Przyjęcie poprawek Senatu (druk nr 1438) powodowałoby pozbawienie ochrony prawnej w takich sytuacjach jak wskazane w projektowanym art. 446² k.c. dziecka poczętego, co jest nieakceptowane a w konsekwencji prowadziłoby do dalszej nieprawidłowej praktyki orzeczniczej „kreującej” dobra osobiste i  powołującej jako podstawę dla przyznania zadośćuczynienia nasciturusowi za niemożność nawiązania więzi rodzinnej art. 448 k.c. w zw. z art. 24§1 k.c. w zw. z art. 23 k.c. – co pozostaje w sprzeczności z celem projektowanych zmian.
7. Załączona analiza zawiera konkretne propozycje brzmienia poprawek do tekstu ustawy, w szczególności w zakresie zapewnienia należytej ochrony prawnej dziecku poczętemu. Poprawki mają na celu taką redakcję proponowanego brzmienia art. 446² k.c., by maksymalnie ograniczyć możliwość występowania z roszczeniem o zadośćuczynienie osób, które w chwili zdarzenia wywołującego szkodę nie pozostawały w szczególnie bliskiej więzi rodzinnej z bezpośrednim poszkodowanym. Podkreślenia wymaga, iż ew. kompensacja szkody niemajątkowej musi mieć odniesienie do „typowych” tj. zwyczajowo w społeczeństwie przyjętych więzi rodzinnych danego rodzaju tj. pomiędzy rodzicami a dziećmi, małżonkami, rodzeństwem etc.
8. Interwencja ustawodawcy mając na uwadze obecnie obowiązujące przepisy kodeksu cywilnego w powyższym zakresie jest w pełni zasadna i potrzebna.

              Adwokat Aleksandra Kurowska-Wójcik