etyka

• Zmniejszenie o połowę liczby godzin zajęć z religii, nauczanie religii w grupach obejmujących kilka roczników uczniów czy prowadzenie katechezy przed albo po lekcjach to najnowsze pomysły lewicy na uderzenie w edukację religijną polskiej młodzieży.

• Najwyższy czas, aby społeczeństwo dało jasny sygnał co do oczekiwanego kierunku zmian i wsparło Kościół w toczących się rozmowach.

• Również Trybunał Konstytucyjny w dzisiejszym orzeczeniu uznał niekonstytucyjność jednego z dwóch rozporządzeń Ministerstwa Edukacji Narodowej z lipca tego roku w sprawie organizacji lekcji religii w szkołach.

• Instytut Ordo Iuris przekazał MEN opinię wskazującą na niezgodność z Konstytucją również drugiego rozporządzenia i przygotował projekt ustawy dotyczący tych zagadnień.

PRZECZYTAJ PROJEKT USTAWY – LINK

PRZECZYTAJ UZASADNIENIE PROJEKTU – LINK

PETYCJA W OBRONIE RELIGII W SZKOLE - LINK

Okoliczności przygotowania projektu ustawy

Wprowadzane w ostatnim roku zmiany w zakresie warunków i zasad organizacji lekcji religii w publicznych szkołach i przedszkolach naruszają przeszło trzydziestoletni kompromis w tym zakresie. Jednocześnie zmiany te ograniczają młodzieży szansę na rozwój w duchu wyznawanych przez społeczeństwo wartości. Zmniejszenie liczby tygodniowego wymiaru godzin religii, łączenie klas między rocznikami powodujące luki w edukacji religijnej lub niedostosowanie treści do wieku ucznia, niewliczanie oceny z religii do średniej ocen czy wreszcie nakaz umieszczania lekcji religii przed lub po zajęciach odbywających się w szkole, mają na celu ograniczenie wydatków budżetowych na zajęcia niezgodne ze światopoglądem kierownictwa Ministerstwa Edukacji Narodowej. Ma to również zniechęcić uczniów do uczęszczania na zajęcia wprowadzające w świat uniwersalnych wartości, na których wyrosła zachodnia cywilizacja. W połączeniu z wprowadzaniem obowiązkowej edukacji seksualnej w ramach nowego przedmiotu edukacja zdrowotna, działania minister edukacji jawią się jako eksperymentalna inżynieria społeczna dokonywana na młodym pokoleniu. W obliczu zagrożenia wychowywania pokoleń polskiej młodzieży niezgodnie z wartościami przekazywanymi im w ich domach, należy odwrócić szkodliwe zmiany, zapewniając ustawowe gwarancje dla modelu nauczania religii i etyki zgodnego z Konstytucją RP.

Obecne regulacje prawne nie statuują zajęć edukacyjnych religii i etyki jako obowiązkowych. Kwestie te są uregulowane głównie na poziomie aktu podustawowego, mianowicie rozporządzenia z 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. Projekt Instytutu Ordo Iuris nie ma charakteru rewolucyjnego, bowiem projektowane normy prawne obowiązują w polskim systemie prawnym. Głównymi zmianami merytorycznymi są ujęcie ich w ustawie oraz przyjęcie, iż religia i etyka są obowiązkowymi zajęciami edukacyjnymi.

Ochrońmy kompromis, który działa

Mając na względzie wypracowany na początku lat 90. XX w. kompromis, omawiany projekt ustawy stanowi, co do zasady, powielenie przepisów zawartych w rozporządzeniu w brzmieniu sprzed lipca 2024 r., a więc sprzed kontrowersyjnych i kwestionowanych z perspektywy zgodności z Konstytucją RP zmian. Nie wystarczy jednak zablokowanie ostatnich nowelizacji właściwego rozporządzenia. Konieczne jest zagwarantowanie na poziomie ustawy, że zasady organizacji religii i etyki nie będą się zmieniać zgodnie z widzimisię każdego ministra. Tryb ustawodawczy zapewni materii objętej projektem większą stabilność i przewidywalność. Sprawy wolności sumienia i religii oraz edukacji i wychowania młodych pokoleń zasługują na demokratyczny i praworządny proces decyzyjny.

Projekt ustawy Instytutu Ordo Iuris stanowi gwarancję rozwoju przyszłych pokoleń Polaków w zrozumieniu ugruntowanych na przestrzeni wieków w społeczeństwie wartości i zasad współżycia, przeszłości swojego kraju kształtującej się również w wyniku decyzji opartych na wyznawanych w społeczeństwie zasadach oraz tolerancji dla funkcjonowania w życiu publicznym różnych poglądów. Przede wszystkim jednak celem projektu ustawy jest zapewnienie młodzieży intelektualnego rozwoju poprzez stworzenie przestrzeni umożliwiającej dyskurs o prawdzie, dobru i złu – niezależnie od teologicznych, filozoficznych czy etycznych jego fundamentów. Trudny okres adolescencji nastolatków wymaga od pedagogów wrażliwości moralnej, w której młodzież mogłaby odkrywać owe prawdę, dobro i zło. Umiejętność odróżniania tych podstawowych wartości od partykularnych interesów, medialnej propagandy czy szerzenia się różnych ideologii stała się niezbędna w świecie debaty opartej często na dezinformacji, manipulacji i hejcie. Umiejętność swobodnej oceny przez młodzież proponowanych im treści i reakcji na nie jest możliwa dopiero wówczas, gdy dysponować będą podstawową wiedzą o dziedzictwie humanizmu europejskiego.

Etyczna alternatywa w projekcie

W projekcie zostały uwzględnione także postulaty, aby zapewnić w programie nauczania przedmiot inny niż religia, podczas którego będą przedstawiane uczniom uniwersalne wartości akceptowalne i pożądane społecznie. Projekt, tym samym, mając na celu zapewnienie młodzieży wychowywanie w duchu uniwersalnych wartości, postuluje organizację równorzędnie do religii – lekcji etyki. Zajęcia te byłyby obowiązkowe, z tym, że rodzic ma możliwość wybrać, na który przedmiot jego dziecko miałoby uczęszczać wraz z możliwością jego zmiany w trakcie trwania roku szkolnego ze skutkiem od kolejnego roku szkolnego. Taki stan rzeczy jest pożądany, ponieważ dotychczas dochodziło do powstawania nierówności w obciążeniu edukacyjnym. Uczeń nieuczęszczający na zajęcia z religii albo etyki nie był obciążany obowiązkiem przyswajania wiedzy z obszaru religii albo etyki. Mogło to prowadzić do powstania wśród uczniów uzasadnionego wrażenia, że edukacja w zakresie norm moralnych i etycznych karana jest dodatkowym czasem spędzonym w szkolnych ławach, zaś rezygnacja z niej nagradzana jest czasem wolnym. Co więcej, stanowisko prezentowane w debacie publicznej skłaniało się do tego, aby promować uczniów, którzy świadomie pomijają edukację w wybranych obszarach. Takie rozwiązanie należy uznać za dyskryminujące osoby, które korzystają z wolności sumienia i religii, uczestnicząc w lekcjach religii lub etyki. Jak zostało wskazane wcześniej, zarówno zajęcia z religii, jak i etyki mają za zadanie, obok przekazywania wiedzy, także wychowywanie. Niekiedy wskazuje się, że są to lekcje, które w pierwszym rzędzie dotyczą kwestii wychowawczej i podkreśla się możliwość dostosowania ich treści do problemów wychowawczych w szkole. Informacje przekazywane w trakcie zajęć z religii i etyki pozwalają pokazać uczniom ich wartość i kształtować właściwe relacje międzyludzkie. Uczestnictwo w zajęciach, które oprócz przekazywania konkretnej wiedzy realizują także zadania wychowawcze, może wpływać pozytywnie na eliminowanie konfliktów rówieśniczych czy nieprawidłowości w kontaktach ucznia z nauczycielami, a nawet na przeciwdziałanie przestępczości w szkole.

Ograniczanie zajęć z religii lub etyki niesie za sobą zaś poważne negatywne konsekwencje w perspektywie długofalowej. Możliwość nieuczestniczenia w lekcjach religii albo etyki negatywnie wpływa na socjalizację młodzieży oraz poczucie narodowej i europejskiej tożsamości. Treści zajęć z religii i etyki opierają się bezpośrednio na fundamentach tożsamości kulturowej Europy i Polski, obejmujących nauczanie moralne i społeczne Kościoła Katolickiego, cywilizacyjnotwórczą rolę religii chrześcijańskiej, czy wagę rozpoznania obiektywnych nakazów i norm etycznych w filozofii greckiej i chrześcijańskiej. Braki wiedzy w tych dziedzinach prowadzą do niezrozumienia świata, który w literaturze, sztuce, filmie, reklamie czy nawet rozrywce wykorzystuje toposy, aluzje, skojarzenia i motywy wywodzące się z religii i filozofii oraz kieruje się wartościami zakorzenionymi we wszystkich trzech filarach cywilizacji europejskiej – filozofii greckiej, prawie rzymskim i religii chrześcijańskiej. Młodzież, która wskutek niedostatecznej inkulturacji nie odnajduje się w takim świecie i pozostaje poza optymalnym obszarem oddziaływania kultury, jest bardziej narażona na ryzykowne zachowania, w tym autodestrukcyjne i przestępcze. Ponadto wiedza religijna i etyczna ma funkcję kulturotwórczą, pomaga rozumieć i twórczo rozwijać trendy kulturowe oparte na ładzie społecznym i moralnym oraz szacunku w relacjach międzyludzkich. Zabieg ograniczania lekcji religii oraz niezastępowania jej etyką jest czynnikiem wspierającym wychowanie pokolenia nihilistów – osób nieuznających pewnych ani absolutnych, niewychodzących poza abstrakcję, wartości moralnych, w tym wartości chrześcijańskich i uniwersalnych wartości etycznych, ściśle powiązanych z godnością osoby ludzkiej i prawami człowieka – wspólnych dla polskiego społeczeństwa i społeczności międzynarodowej. Zjawisko przemocy szkolnej, obniżenia autorytetu nauczycielskiego wśród młodzieży oraz narastające przejawy demoralizacji młodzieży powinny zostać uznane za istotny sygnał niedowartościowania elementów wychowawczych w przestrzeni szkolnej. Edukacja młodzieży to inwestycja w potencjał cywilizacyjny Rzeczypospolitej Polskiej.

Dr Łukasz Bernaciński – członek Zarządu Ordo Iuris

Ministerstwo Edukacji i Nauki zapowiada, że od roku szkolnego 2023/2024 zapoczątkowana zostanie reforma nauczania religii i etyki w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych. Uczeń, który nie będzie chciał uczęszczać na zajęcia z etyki będzie mógł wybrać religię. Zmiana pozwoli na taką organizację nauki, aby, między innymi, umożliwić rodzicom wychowanie dziecka zgodnie z własnymi przekonaniami. Rodzi to również pytania o ewentualne umieszczenie religii i etyki na liście dodatkowych przedmiotów maturalnych.

Na potrzebę dowartościowania lekcji etyki Instytut Ordo Iuris wskazywał już na początku 2020 roku[1]. W związku z planowaną reformą, należy zastanowić się nad możliwością zdawania na maturze egzaminu z etyki lub religii. Takie rozwiązanie byłoby korzystne chociażby dla uczelni prowadzących nauczanie na wydziałach teologicznych i filozoficznych, ponieważ mogłyby one w bardziej miarodajny sposób zweryfikować wiedzę kandydata na studia.

W wykazie przedmiotów dodatkowych na egzaminie maturalnym, znajdują się także takie jak na przykład historia sztuki, historia muzyki czy historia tańca, pomimo braku ich obecności w  programie nauczenia w większości szkół średnich. Dowodzi to, że przedmioty te nie tyle mają zweryfikować wiedzę ucznia po okresie kształcenia, co raczej są ukłonem w stronę uczelni artystycznych, którym łatwiej ocenić kompetencje kandydata na określone kierunki studiów. Nie inaczej powinno być w przypadku uczelni prowadzących kształcenie na wydziałach teologicznych czy filozoficznych, nie wspominając już o uczelniach o całościowym religijnym profilu edukacyjnym.

Aktualne podstawy prawne

Podstawę prawną do nauczania religii w szkołach można odnaleźć w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Artykuł 53 ust. 4 wprost gwarantuje, że religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może zostać naruszona wolność sumienia i religii innych osób. Nauczanie religii jest jedynym przedmiotem szkolnym, którego obecność w programie zajęć jest gwarantowana konstytucyjnie.

Nie bez znaczenia pozostają w tym kontekście także art. 70 ust. 1 zd. 1, który potwierdza, że każdy ma prawo do nauki, a także art. 48 ust. 1 oraz art. 53 ust. 3, gwarantujące rodzicom wolność wychowania dziecka oraz zapewnienia mu nauczania moralnego i religijnego zgodnie z własnymi przekonaniami.

Ustawową podstawą dla nauczenia religii w szkołach stanowi art. 12 ustawy z dnia 7 września 1991 r.  o systemie oświaty (Dz. U. z 2021 r., poz. 1915 ze zm.), szczegółowe zaś regulacje zawiera Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. z 2020 r., poz. 983).

Artykuł 44zzza ustawy o systemie oświaty upoważnia ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania do określenia, w drodze rozporządzenia wykazu przedmiotów dodatkowych na egzaminie maturalnym. W obecnym stanie prawnym ani religia, ani etyka nie są umieszczone w wykazie przedmiotów dodatkowych na egzaminie maturalnym - § 30 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 grudnia 2016 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania egzaminu maturalnego (Dz. U. poz. 2223 ze zm.)[2].

Problem przygotowania arkuszy maturalnych z religii

Zgodnie z art. 9a ust. 2 pkt 1 ustawy o systemie oświaty, za przygotowywanie i ustalanie materiałów egzaminacyjnych, w szczególności zadań i arkuszy egzaminacyjnych do przeprowadzania egzaminu maturalnego, odpowiada Centralna Komisja Egzaminacyjna. Niemniej, same propozycje maturalnych arkuszy egzaminacyjnych są przygotowywane przez Okręgowe Komisje Egzaminacyjne, zgodnie z art. 9c ust. 2 pkt. 2 ustawy o systemie oświaty. Arkusze przygotowują desygnowani do tego eksperci, którzy dbają o porównywalność i spójność danych arkuszy egzaminacyjnych. Sposób powoływania ekspertów oraz układania pytań jest tajny, a autorzy arkuszy są anonimowi. Propozycje arkuszy trafiają następnie do Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, gdzie zostają one zaakceptowane bądź poprawione i trafiają do druku.

Wątpliwości może budzić sposób przygotowania arkuszy egzaminacyjnych z religii z uwagi na fakt, że, zgodnie z umową konkordatową, podstawy programowe przygotowują kościoły, więc i one powinny uczestniczyć w układaniu arkuszy maturalnych. W przypadku matur z przedmiotów „klasycznych”, arkusze układają uznani specjaliści z zakresu danego przedmiotu. W przypadku religii będą to kościelni eksperci, którzy opracowują program katechezy szkolnej. Sam arkusz egzaminu maturalnego z religii powinien zatem zostać opracowany przez komisję złożoną zarówno z ekspertów CKE jak i ekspertów kościelnych.

Rekomendacje

W przypadku pomyślnego przeprowadzenia reformy dotyczącej obowiązkowego nauczania etyki albo religii w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych, postulujemy dodanie przedmiotów religia i etyka do wykazu przedmiotów dodatkowych objętych możliwością zdawania na egzaminie maturalnym. W przygotowaniu arkuszy maturalnych powinni brać udział obok świeckich specjalistów, również eksperci właściwych związków wyznaniowych.

Łukasz Bernaciński - członek Zarządu Ordo Iuris