inwigilacja

Rządowy projekt ustawy – Prawo komunikacji elektronicznej ma, w zamiarze wnioskodawcy, wykonywać prawo Unii Europejskiej. Od początku wzbudza on kontrowersje, jednak wniosek o odrzucenie przez sejm w pierwszym czytaniu tego projektu, został, przez sejmową większość, oddalony. Prace nad jego przyjęciem nadal trwają. Poniżej zostaną omówione najważniejsze postanowienia projektowanej ustawy, mającej w kompleksowy sposób regulować relacje między przedsiębiorcami telekomunikacyjnymi, abonentami i organami państwa.

Projekt ustawy a zasady techniki prawodawczej

Analizując rządowy projekt ustawy – Prawo komunikacji telefonicznej (nr druku 2861) należy na wstępie omówić budowę tego aktu. Zawiera on 445 artykułów oraz załączniki, a zatem jest to bardzo obszerny akt. Posługuje się on pojęciami takimi jak „rezerwacja częstotliwości” i „przydział częstotliwości”, które różnią się tylko nieznacznie (w tym konkretnym przypadku rezerwacji dokonuje Prezes Urzędu Kontroli Elektronicznej (dalej: UKE), na rzecz przedsiębiorców komunikacyjnych, a przydziału częstotliwości może oprócz tego dokonać Minister Obrony Narodowej, na rzecz użytkowników rządowych). O ile „rezerwacja częstotliwości” ma swoją definicję legalną (jest to określenie częstotliwości lub zasobów orbitalnych, które we wskazanym w rezerwacji okresie pozostają w dyspozycji podmiotu na rzecz którego dokonano rezerwacji, przeniesiono uprawnienia do częstotliwości lub uprawnienia do dysponowania częstotliwościami na cele związane z uzyskiwaniem pozwoleń radiowych), to „podział częstotliwości” definicji legalnej nie ma i można ją jedynie wywnioskować przez wykładnię przepisów szczegółowych. Ponieważ tryb nadawania i uprawnienia podmiotu, który „rezerwacji” tudzież „przydziału” dokonał (w przypadku innych podmiotów niż użytkownicy rządowi) są jednakowe. Nie ma zatem potrzeby dublowania przepisów, które będą przewidywały dla przedsiębiorców komunikacyjnych dwa takie same tryby, przyznania takich samych uprawnień. Projekt ten można uprościć likwidując całą instytucję rezerwacji częstotliwości i wszystkie przepisy ją regulujące. Obszerność projektu ustawy powoduje, że adresaci tych norm będą mieli spore problemy z ich stosowaniem, ponieważ przeczytanie ze zrozumieniem tego aktu może stanowić wyzwanie. Ma to negatywny wpływ na świadomość prawną społeczeństwa.

Ustawa zawiera też lukę dotyczącą postępowania konsultacyjnego. Przed podjęciem pewnych decyzji Prezes UKE będzie obowiązany przeprowadzić konsultacje z udziałem zainteresowanych podmiotów. Uzgodnione stanowiska w tym postępowaniu zostaną przekazane Komisji Europejskiej, po czym może zapaść dowolna decyzja, w tym taka, która nie będzie zgodna z uzgodnionym stanowiskiem, które nie jest wiążące dla Prezesa UKE. W takiej sytuacji, kiedy postępowanie konsultacyjne nie ma wpływu na kształt decyzji podważony zostaje jego sens, ponieważ jedyne co zmienia, to wydłuża postępowanie.

Dodatkowe obciążenia dla przedsiębiorców telekomunikacyjnych

Projekt ustawy nakłada dodatkowe obowiązki na przedsiębiorców telekomunikacyjnych. Będą one dotyczyły wpisu do rejestru przedsiębiorców telekomunikacyjnych, posiadania rejestru wszystkich informacji na temat współpracy z innymi, w tym zagranicznymi przedsiębiorcami, środków zapewniających poufność, ewidencjonowania rezerw przeznaczonych na czas szczególnego zagrożenia. Koszty tych obowiązków będą obciążać budżety tych przedsiębiorców.

Obawiać mogą się też przedsiębiorcy, którzy chcieliby utworzyć swój komunikator. Będą musieli liczyć się z ogromem biurokracji i opłat od samego początku prowadzenia działalności. Będzie to utrudniało polskim przedsiębiorcom wejście na rynek i tym samym cementowało dominującą pozycję komunikatorów zagranicznych. Zasadne jest też pytanie o efektywność ściągania administracyjnych kar pieniężnych, np. od Telegrama (komunikatora rosyjskiego), w przypadku niezastosowania się do przepisów ustawy. Na wyróżnienie zasługuje art. 300 proponowanej ustawy, który ogranicza możliwość zmiany umowy w trakcie korzystania z komunikatora. Zmiana ta może być jedynie korzystna dla użytkownika, czyli może polegać na obniżeniu ceny lub dodaniu usługi. Może też być to zmiana administracyjna, nakazana przez Prezesa UKE lub przez modyfikację prawa. W razie takiej zmiany, użytkownik, który jej nie akceptuje, będzie mógł od umowy odstąpić i uzyskać odszkodowanie. Może to być istotny krok naprzód w sprawie wprowadzania nielegalnej cenzury wprowadzanej przez portale społecznościowe takie jak Facebook czy Twitter, ale tutaj ponowie należy zadać pytanie o skuteczność egzekwowania tego prawa od podmiotów zagranicznych. Nie jest też jasne, czy zmiany polityki mediów społecznościowych będą przez polskie sądy kwalifikowane jako niekorzystne.

Czy musimy obawiać się inwigilacji?

Na mocy art. 43 projektu ustawy, przedsiębiorca telekomunikacyjny będzie udzielał informacji służbom, którymi są Policja, Biuro Nadzoru Wewnętrznego, Straż Graniczna, Służba Ochrony Państwa, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Żandarmeria Wojskowa, Centralne Biuro Antykorupcyjne i Krajową Administrację Skarbowa. Informacje te obejmują komunikaty elektroniczne (pod tym pojęciem kryją się wszystkie wiadomości jakie wysyłamy za pomocą komunikatorów i mediów społecznościowych), dane nadawców i odbiorców tych komunikatów oraz dane umożliwiające lokalizację nadawcy i odbiorcy. Dane te przedsiębiorca będzie udostępniał na koszt własny.

Technicznie nie ma jednak możliwości wykonywania tego prawa. Nasze wiadomości jakie wysyłamy na Signalu, czy Telegramie i tak są usuwane automatycznie i choć ustawa zobowiązuje właścicieli komunikatorów do ich udostępniania, to nie mają takich technicznych możliwości. Specyfika algorytmu Telegrama i Signala sprawia, że są to obecnie najbezpieczniejsze komunikatory. Aby zdobyć informacje o naszych wiadomościach na tych komunikatorach, ich obsługa musiałaby wejść w posiadanie kluczy publicznych i kluczy prywatnych. O ile wejście w posiadanie kluczy publicznych nie jest dla obsługi żadnym problemem, to klucze prywatne są generowane automatycznie i nikt nie ma nad nimi kontroli. Nie jest możliwe złamanie tych zabezpieczeń, ponieważ klucz prywatny będący iloczynem dwóch ogromnych liczb pierwszych, przy użyciu komputera z największą na świecie mocą obliczeniową, zostanie policzony w czasie przekraczającym długość życia człowieka.

Problemy może też sprawić niezgodność projektu ustawy z prawem innych państw. Obowiązek ujawnienia tożsamości użytkowników sieci Tor, stałby w sprzeczności z zasadą anonimowości jej użytkowników, bo wiązałby się z koniecznością ujawnienia tożsamości funkcjonariuszy amerykańskich służb.

Dyskusyjny jest art. 57 proponowanej ustawy, który nakazuje zablokowanie wiadomości, które mogą zagrażać obronności, bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu. Abstrahując od już przytoczonej niemożliwości w egzekwowaniu tego prawa, to należy tutaj rozważyć, gdzie leży granica między naszym prawem do prywatności, do wolności słowa i komunikacji, a obronnością i bezpieczeństwem państwa. Trzeba zatem zastanowić się, czy art. 49 Konstytucji pozwala na takie rozwiązanie i czy art. 5 go wymaga.

Podsumowanie

Ustawa wymaga skrócenia i uproszczenia i zapewne będzie krytykowana z powodu nadmiernej długości. Projekt ten nie jest korzystny dla polskich przedsiębiorców, na których nakłada dodatkowe obowiązki administracyjne i wiąże się też z narastającymi kosztami. Ma on także pewną zaletę, jaką jest poprawa sytuacji użytkownika komunikatorów, w przypadku zmiany regulaminu w trakcie korzystania ze środka komunikacji elektronicznej. Najważniejsza jednak w tej ustawie jest nasza prywatność, a właściwie legalizacja jej naruszania przez służby. Jeśli ustawa wejdzie w życie w obecnym kształcie, to należy się pogodzić z tym, że cała nasza aktywność w mediach społecznościowych, a także w niedostatecznie zabezpieczonych komunikatorach będzie obserwowana przez służby, a jedynie na komunikatorach takich jak Telegram, Signal, czy sieć Tor, nasze wiadomości pozostaną dla nich niewidoczne.

Jan Żurko

Przygotowane przez unijnych urzędników rozporządzenie zakłada otwartą ścieżkę do inwigilowania każdego mieszkańca Unii Europejskiej. Pod płaszczykiem ochrony dzieci, autorzy projektu proponują, by służby miały nieograniczony dostęp do każdej wiadomości, przesyłanej drogą internetową.

Burza w szklance wody?

W ostatnich tygodniach w sieci krąży skan rządowego projektu ustawy o ochronie ludności oraz stanie klęski żywiołowej. W rozpowszechnianym masowo fragmencie projektu mowa jest między innymi o tym, że w sytuacjach kryzysowych rząd będzie mógł dokonywać przymusowych rozbiórek i wyburzeń budynków, nakazywać ewakuację z określonych miejsc czy nakazywać i zakazywać „określonego sposobu przemieszczania”.

Zdjęcie wzbudza wielkie emocje wśród internautów, którzy przekonują, że wymienione ograniczenia praw i wolności obywatelskich to rewolucja w polskim prawie. Tymczasem cytowane fragmenty projektu są… wprost przekopiowane z obowiązujących przepisów, dotyczących konstytucyjnych stanów nadzwyczajnych.

Ta sytuacja pokazuje jak ważna jest rzetelna analiza prawna, którą gwarantują prawnicy Ordo Iuris. Bo choć najszerzej upowszechnione fragmenty nie będą w polskim prawie niczym nowym, to wspomniany projekt posiada inne mankamenty, które są w rzeczywistości dużo poważniejszym zagrożeniem – takie jak pominięcie kwestii rekompensat dla polskich przedsiębiorców za straty poniesione w związku z wprowadzanymi stanami kryzysowymi.

Dzięki profesjonalnej analizie prawnej naszych ekspertów, łatwo dostrzec, gdzie leżą prawdziwe problemy i jakie środki zaradcze powinny zostać wdrożone. Z doświadczenia wiemy, że w wielu przypadkach nasze ekspertyzy wpływają na treść aktów prawnych i służą ochronie naszych praw i wolności.

Nadchodzi epoka jawnej inwigilacji?

Jednak obrona przed najpoważniejszymi zagrożeniami wymaga działania poza granicami Polski. Właśnie teraz trwają prace nad projektem rozporządzenia Unii Europejskiej dotyczącym „zapobiegania niegodziwemu traktowaniu dzieci w celach seksualnych”. Jak można było przypuszczać, i tym razem tytuł dokumentu ma przysłonić jego realną treść.

Prawnicy Ordo Iuris zakończyli prace nad analizą projektu, który zakłada otwartą ścieżkę do inwigilowania każdego mieszkańca Unii Europejskiej. Pod płaszczykiem ochrony dzieci, autorzy projektu proponują, by służby miały nieograniczony dostęp do każdej wiadomości, przesyłanej drogą internetową.

Założeniem projektu jest badanie treści, przesyłanych pomiędzy wszystkimi użytkownikami usług cyfrowych, poprzez użycie technologii skanującej wiadomości i wykrywającej przypadki niegodziwego traktowania dzieci w celach seksualnych. Projekt traktuje więc każdego z nas jako potencjalnego przestępcę, a dostawcy usług internetowych będą mieli obowiązek przekazywania prywatnej korespondencji internautów organom ścigania i innym służbom państwowym. Potencjalne ryzyko nadużyć jest wielkie, a zyski z wprowadzenia proponowanych rozwiązań wątpliwe, ponieważ realni przestępcy i tak w znacznej mierze korzystają z tzw. darknetu, który jest dziś poza jakąkolwiek kontrolą.

Nadal nie jest za późno, by wpłynąć na kształt rozporządzenia. Aktualnie rząd pracuje nad projektem stanowiska Polski do tego dokumentu. Wkrótce będą nad nim głosować europosłowie. Zanim dojdzie do głosowania, do eurodeputowanych trafi przygotowane przez prawników Ordo Iuris memorandum, w którym wskażemy jakie mogą być realne konsekwencje wprowadzenia tego pozornie niekontrowersyjnego rozporządzenia. Jeśli dokument zostanie przegłosowany, będziemy wpływać na polski rząd, by sprzeciwił się inwigilacji na poziomie Rady UE. Będziemy też budować międzynarodową koalicję sprzeciwu.

Pomagamy w kontroli służb specjalnych

Stając w obronie wolności i prywatności obywateli, angażujemy się też w troskę o przestrzeganie przez służby państwowe obowiązującego prawa. Włączyliśmy się w prace Najwyższej Izby Kontroli, która zajmuje się obecnie oceną zgodności z prawem działań służb specjalnych.

Na prośbę NIK przygotowaliśmy analizę, w której zwróciliśmy uwagę na to, że obowiązujące przepisy dają służbom szeroki dostęp do informacji o obywatelach – bez właściwego mechanizmu kontroli. Silne i sprawnie działające służby specjalne są oczywiście niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa obywateli, ale używanie systemów typu pegasus, które dają nieograniczony dostęp do telefonów komórkowych inwigilowanych obywateli, powinno doczekać się stosownych regulacji ustawowych.

W naszej analizie przedstawiliśmy rekomendacje wprowadzenia konkretnych rozwiązań prawnych. Proponujemy utworzenie ściśle określonego katalogu przestępstw, w przypadku których będzie można korzystać z narzędzi inwigilacyjnych, a ich użycie będzie podlegało uprzedniej kontroli sądowej. Konieczne byłoby także powołanie wyspecjalizowanego sądu, który miałby nieskrępowany dostęp do akt operacyjnych w celu rzeczywistej weryfikacji potrzeby użycia systemów typu pegasus.

Poza tym, zwracamy też uwagę na zagrożenia dla praw i wolności obywatelskich związane z wykorzystywaniem nowych technologii przez globalne serwisy społecznościowe, które nie tylko dysponują potężną ilością danych na temat użytkowników, ale też regularnie dopuszczają się bezprawnej cenzury prewencyjnej treści.

Obrona naszej wolności wymaga nieustannego obserwowania działań polskich polityków i unijnych urzędników oraz licznych służb. Nadmierne uprawnienia w ich rękach mogą łatwo zostać użyte – także przez radykalne ugrupowania polityczne – do zdławienia wolnych ludzi i naszych starań w obronie życia, wolności i rodziny.

Adw. Jerzy Kwaśniewski – prezes Ordo Iuris