religia

W krajach europejskich funkcjonują różne modele rejestracji związków wyznaniowych, a w konsekwencji także roli, jaką władze krajowe próbują nadać religii w życiu społeczeństwa. Przykładem wrogiego rozdziału Kościoła od państwa może być podejście francuskie, gdzie wspólnoty religijne zmuszone są do funkcjonowania w ramach stowarzyszeń. Z kolei rozwiązania węgierskie pozwalają na obustronną współpracę dla dobra wspólnego.

Podejście francuskie

We Francji status prawny wspólnot religijnych jest regulowany tak przez prawo powszechnie obowiązujące, jak i wyjątkowo przez prawo miejscowe, lokalne. Na większości terytorium państwa obowiązuje ustawa o rozdziale Kościoła od państwa (Loi du 9 décembre 1905 concernant la séparation des Eglises et de l'Etat) z 9 grudnia 1905 r. Na jej podstawie możliwe jest działanie wspólnot religijnych jako stowarzyszeń o charakterze wyłącznie religijnym (associations cultuelles). Członkowie stowarzyszenia muszą zamieszkiwać na terenie jego działania w ramach jednostki podziału administracyjnego w danej religii. Ich liczba powinna wynosić od 7 do 25. Można zrezygnować z członkostwa po uregulowaniu związanych z nim należności (Article 19). Status stowarzyszenia religijnego pozwala m.in. na przyjmowanie darowizn czy korzystanie ze zwolnień i ulg podatkowych. Zgodnie ze stanowiskiem Rady Państwa, aby organizacja mogła być uznawana za stowarzyszenie religijne muszą zostać spełnione następujące warunki:

• stowarzyszenie musi reprezentować wspólnotę ludzi wyznających wiarę odwołującą się do zjawisk nadprzyrodzonych,
• jego charakter ma być wyłącznie religijny,
• jego działania nie zakłócają porządku publicznego^[1].

Przedstawiciel władz centralnych w danym departamencie może w terminie dwóch miesięcy zakwestionować deklarację wyłącznie religijnego charakteru stowarzyszenia (Article 19-1).

Ustawa o separacji była stanowczo krytykowana przez Kościół katolicki jako niedająca się pogodzić z władzą biskupów. Dodatkowo stowarzyszenia, tworzone na podstawie jej art. 19, na mocy art. 4 tejże wyposażono w dotychczasowy majątek wspólnot religijnych i innych religijnych podmiotów. Ustawą z 1907 r. pozostały jeszcze majątek przejęło państwo, departamenty i jednostki samorządu terytorialnego (Article 1, loi du 2 janvier 1907 concernant l'exercice public des cultes). W połączeniu z postanowieniami ustawy z 1901 r. regulującej działanie stowarzyszeń, w tym stowarzyszeń religijnych, na mocy których rejestracja wspólnoty religijnej wymagała dekretu Rady Państwa, a który to akt do 1940 r. stanowczo zwalczał wspólne praktykowanie religii w sposób nierejestrowany (Loi du 1er juillet 1901 relative au contrat d'association), mogło to powodować uzależnienie wspólnot religijnych od państwa. Ostatecznie w 1923 r. zdecydowano się przełamać impas przez uzgodnienie, że powstawać może maksymalnie jedno stowarzyszenie na obszar diecezji. Zgodnie z porozumieniem zatwierdzonym w następnym roku przez Stolicę Apostolską, stowarzyszenie tworzy się z inicjatywy właściwego biskupa.

Wskazać trzeba, że prawo dotyczące rejestracji i funkcjonowania związków wyznaniowych wywodzi się bezpośrednio z czasów rewolucji francuskiej i jest ono faktyczną kontynuacją idei rewolucyjnych. Warto zauważyć, że w przeciwieństwie do większości omawianych państw, we Francji istnieje wrogi rozdział Kościoła od państwa, podczas gdy w innych krajach jest to rozdział przyjazny, zakładający udział religii w życiu publicznym i współpracę.

Podejście węgierskie

Zupełnie inny od modelu wrogiego przyjętego we Francji, czyli przyjazny rozdział Kościoła od państwa prezentuje prawodawstwo węgierskie. Jednym z aktów prawnych regulujących funkcjonowanie religii na Węgrzech jest ustawa z 2011 r. o prawie do wolności sumienia i religii oraz o prawnym statusie kościołów, denominacji i wspólnot religijnych. Po nowelizacji z 2019 r. istnieją cztery kategorie wspólnot religijnych. Podstawową jest zrzeszenie religijne, posiadające osobowość prawną i pełną autonomię. Zrzeszenie religijne może być przekształcone w rejestrowany kościół po trzech latach po spełnieniu warunków przewidzianych prawem oraz jeśli funkcjonowało na Węgrzech co najmniej 5 lat jako zrzeszenie religijne lub co najmniej sto lat za granicą. Status kościoła inkorporowanego wspólnota może uzyskać po 5 latach po spełnieniu warunków przewidzianych prawem oraz funkcjonowaniu co najmniej 20 lat jako zrzeszenie religijne lub co najmniej 100 lat za granicą, lub gdy funkcjonowała jako kościół rejestrowany przez co najmniej 15 lat. Najwyższy status należy do kościołów uznawanych. Może go uzyskać kościół inkorporowany, nawiązujący wszechstronną współpracę z państwem na podstawie umowy zatwierdzanej przez parlament. Jest to jedyny status zależny od legislatywy – wszystkie poprzednie polegają na wpisie do właściwego rejestru sądowego. Każdy z nich umożliwia pogłębienie dwustronnej współpracy między państwem a Kościołem z pożytkiem dla społeczeństwa.

Zgodzić się należy, że liczba członków danego związku potrzebna do jego rejestracji pozostaje na poziomie zdecydowanie niskim i istnieje potrzeba jej podniesienia. Zaostrzenie wymogów rejestracyjnych w omawianym zakresie wymagałoby przy tym uwagi, by pozostawały one wciąż na liberalnym poziomie.

Zdaniem autora niniejszego komentarza, o ile osiągnięcie nawet poziomu restrykcyjnego wciąż mieściłoby się w zakresie władztwa państwowego i zasadniczo nie naruszało wolności religijnej, o tyle nie jest rolą samej procedury rejestracyjnej, by mniej reprezentowane w Polsce religie miały ograniczony dostęp do korzyści związanych z faktem rejestracji. Mówiąc o tym pamiętać należy, że obecnie sam ten fakt stwarza podstawę do osiągania przez związki wyznaniowe określonych korzyści np. podatkowych. Stan taki winien ulec zmianie, jednak zdecydowanie nie powinien się wiązać z ich przyznawaniem w drodze partykularnej ustawy, odrębnej dla każdego związku. Uchwalanie ustawy zawsze związane jest z konkretną wolą polityczną, co szczególnie w przypadku związków najliczniej reprezentowanych może prowadzić do swoistego „sojuszu tronu z ołtarzem”, państwa z Kościołem. Jak pokazało doświadczenie minionych stuleci, rozwinięte związki władzy duchownej z władzą świecką w długim terminie prowadziło do osłabienia autorytetu tej pierwszej. Celem uniknięcia posądzania o wzajemny, niekorzystny wpływ uzasadnione byłoby wprowadzenie możliwości uzyskiwania określonych korzyści m.in. wraz z upływem czasu, utrzymywaniem przejrzystości finansowej, wykazywaniem szacunku wobec prawa poprzez terminowe wypełnianie zobowiązań, czy też utrzymywaniem liczby członków na określonym, nieco wyższym od minimum rejestracyjnego, poziomie. O ile warunki związane z korzyściami powinny być oczywiście ostrzejsze niż te przewidziane dla rejestracji, o tyle wciąż powinny być one osiągalne również dla mniej reprezentowanych religii, nie tylko dla tych dominujących.

Przemysław Pietrzak – analityk Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris

Z końcem wakacji, funkcję dyrektora Teatru Dramatycznego w Warszawie objęła Monika Strzępka. Uroczystą inauguracją jej pięcioletniej kadencji była manifestacja zatytułowana „Sabat Dobrego Początku”. Podczas wydarzenia, które odbyło się w samym centrum Warszawy, kierownictwo teatru i lewicowi aktywiści dokonali wulgarnej profanacji, wyszydzając katolicką procesję. W uroczystym orszaku wniesiono do teatru rzeźbę „złotej waginy”, którą ustylizowano na podobieństwo figury Matki Bożej.

PETYCJA PRZECIWKO FINANSOWANIU TEATRU DRAMATYCZNEGO - LINK

Kontrowersyjna instalacja w Teatrze Dramatycznym

Zdaniem nowej dyrektor placówki, skandaliczna rzeźba nie jest znakiem upadku kultury, lecz symbolem „wartości, które wyznaje i którymi będzie się kierować, transformując Teatr Dramatyczny w feministyczną instytucję kultury”, której hymnem miałby zostać wulgarny utwór „Viva La Vulva” (Niech żyje srom). Działalność tego teatru to miliony dotacji z budżetu Warszawy.

W tym samym czasie „Krytyka Polityczna” ujawniła agresywne plany lewicy wobec chrześcijan, żądając bezkarności obrażania uczuć religijnych. Na łamach czasopisma pojawił się manifest wzywający do „zgilotynowania” wolności religijnej, nazywając ją „tyranią”, która „gwarantuje bezkarność represyjnym, roszczeniowym, okrutnym instytucjom”. Oburzający artykuł współbrzmi z zapowiedzią "opiłowywania chrześcijan” podczas Campusu Polska Rafała Trzaskowskiego. To ten plan wdrażają lewicowe prowokacje Teatru Dramatycznego.

Nie mogąc pozwolić, by agresja wobec chrześcijan była szerzona, i to za publiczne środki z budżetu Warszawy, podjęliśmy szereg działań prawnych. Do Prezydenta Warszawy wpłynęły już nasze pisma, w których w trybie dostępu do informacji publicznej domagamy się szczegółowych informacji o finansowaniu „Sabatu Dobrego Początku” oraz wulgarnej rzeźby. Jeśli odpowiedzi dostarczą nam dowodów niegospodarności, sprawą zainteresujemy Regionalną Izbę Obrachunkową oraz prokuraturę.

Nasi prawnicy poddają szczegółowej analizie przebieg kontrowersyjnego postępowania konkursowego, które doprowadziło do wyłonienia nowej dyrektor teatru – pomimo sprzeciwu części członków rady artystycznej. Jednocześnie zamierzamy uświadomić podmiotom prywatnym, które sponsorują Teatr Dramatyczny, na co przeznaczane są ich pieniądze. Instytut Ordo Iuris udzieli też pomocy prawnej wszystkim pokrzywdzonym, których uczucia religijne zostały naruszone na skutek oglądania publicznej parodii katolickiej procesji.

Skuteczna walka z obrazą uczuć religijnych

Dobrze się składa, że nasi eksperci kończą właśnie prace nad poradnikiem dotyczącym skutecznego ścigania przestępstwa znieważenia uczuć religijnych. Pokazujemy w nim, że zarówno polskie, jak i międzynarodowe prawo uznaje konieczność prawnokarnej ochrony uczuć religijnych. Wierzymy, że dotarcie z naszą publikacją do prokuratorów i wszystkich zatroskanych obywateli przełoży się na skuteczność organów ścigania w zwalczaniu przestępstw obrazy uczuć religijnych. Testem naszych prac będzie reakcja prokuratury na zniewagę wizerunku Najświętszej Maryi Panny przez Teatr Dramatyczny.

W reakcji na kierowane do Instytutu liczne zapytania, w najbliższych tygodniach przedstawimy także aktualizację naszego poradnika przeznaczonego dla obrońców świątyń, który poszerzymy o treści dotyczące ścigania profanacji dokonywanych za pośrednictwem internetu.

Naszą wiedzą i doświadczeniem wspieramy Komitet Inicjatywy Ustawodawczej „W obronie wolności chrześcijan”, który zbiera podpisy pod projektem ustawy nowelizującej w tym zakresie Kodeks karny. Do Komitetu trafiła nasza opinia prawna, w której wykazujemy, w jaki sposób można udoskonalić proponowane przepisy już na etapie prac parlamentarnych. Cieszę się, że nasz konstruktywny głos spotkał się z pozytywną reakcją inicjatorów Komitetu.

Aby chronić chrześcijan przez aktami nienawiści i wyszydzeniem wiary, a w dalszej perspektywie –  aby zapewnić pokój i kulturę debaty publicznej – musimy dbać o egzekwowanie obowiązującego prawa oraz nieustannie wspierać jego poprawę.

Dalszy brak zdecydowanej reakcji organów ścigania na akty nienawiści wymierzone w uczucia religijne chrześcijan będzie prowadził do ośmielania sprawców, którzy coraz mniej będą się bali przewidzianej przez prawo kary. W rezultacie coraz częściej będzie dochodziło do ataków nie tylko na symbole religijne, ale również na ludzi wierzących.

Adw. Jerzy Kwaśniewski - prezes Ordo Iuris

Ministerstwo Edukacji i Nauki zapowiada, że od roku szkolnego 2023/2024 zapoczątkowana zostanie reforma nauczania religii i etyki w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych. Uczeń, który nie będzie chciał uczęszczać na zajęcia z etyki będzie mógł wybrać religię. Zmiana pozwoli na taką organizację nauki, aby, między innymi, umożliwić rodzicom wychowanie dziecka zgodnie z własnymi przekonaniami. Rodzi to również pytania o ewentualne umieszczenie religii i etyki na liście dodatkowych przedmiotów maturalnych.

Na potrzebę dowartościowania lekcji etyki Instytut Ordo Iuris wskazywał już na początku 2020 roku[1]. W związku z planowaną reformą, należy zastanowić się nad możliwością zdawania na maturze egzaminu z etyki lub religii. Takie rozwiązanie byłoby korzystne chociażby dla uczelni prowadzących nauczanie na wydziałach teologicznych i filozoficznych, ponieważ mogłyby one w bardziej miarodajny sposób zweryfikować wiedzę kandydata na studia.

W wykazie przedmiotów dodatkowych na egzaminie maturalnym, znajdują się także takie jak na przykład historia sztuki, historia muzyki czy historia tańca, pomimo braku ich obecności w  programie nauczenia w większości szkół średnich. Dowodzi to, że przedmioty te nie tyle mają zweryfikować wiedzę ucznia po okresie kształcenia, co raczej są ukłonem w stronę uczelni artystycznych, którym łatwiej ocenić kompetencje kandydata na określone kierunki studiów. Nie inaczej powinno być w przypadku uczelni prowadzących kształcenie na wydziałach teologicznych czy filozoficznych, nie wspominając już o uczelniach o całościowym religijnym profilu edukacyjnym.

Aktualne podstawy prawne

Podstawę prawną do nauczania religii w szkołach można odnaleźć w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Artykuł 53 ust. 4 wprost gwarantuje, że religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może zostać naruszona wolność sumienia i religii innych osób. Nauczanie religii jest jedynym przedmiotem szkolnym, którego obecność w programie zajęć jest gwarantowana konstytucyjnie.

Nie bez znaczenia pozostają w tym kontekście także art. 70 ust. 1 zd. 1, który potwierdza, że każdy ma prawo do nauki, a także art. 48 ust. 1 oraz art. 53 ust. 3, gwarantujące rodzicom wolność wychowania dziecka oraz zapewnienia mu nauczania moralnego i religijnego zgodnie z własnymi przekonaniami.

Ustawową podstawą dla nauczenia religii w szkołach stanowi art. 12 ustawy z dnia 7 września 1991 r.  o systemie oświaty (Dz. U. z 2021 r., poz. 1915 ze zm.), szczegółowe zaś regulacje zawiera Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. z 2020 r., poz. 983).

Artykuł 44zzza ustawy o systemie oświaty upoważnia ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania do określenia, w drodze rozporządzenia wykazu przedmiotów dodatkowych na egzaminie maturalnym. W obecnym stanie prawnym ani religia, ani etyka nie są umieszczone w wykazie przedmiotów dodatkowych na egzaminie maturalnym - § 30 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 grudnia 2016 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania egzaminu maturalnego (Dz. U. poz. 2223 ze zm.)[2].

Problem przygotowania arkuszy maturalnych z religii

Zgodnie z art. 9a ust. 2 pkt 1 ustawy o systemie oświaty, za przygotowywanie i ustalanie materiałów egzaminacyjnych, w szczególności zadań i arkuszy egzaminacyjnych do przeprowadzania egzaminu maturalnego, odpowiada Centralna Komisja Egzaminacyjna. Niemniej, same propozycje maturalnych arkuszy egzaminacyjnych są przygotowywane przez Okręgowe Komisje Egzaminacyjne, zgodnie z art. 9c ust. 2 pkt. 2 ustawy o systemie oświaty. Arkusze przygotowują desygnowani do tego eksperci, którzy dbają o porównywalność i spójność danych arkuszy egzaminacyjnych. Sposób powoływania ekspertów oraz układania pytań jest tajny, a autorzy arkuszy są anonimowi. Propozycje arkuszy trafiają następnie do Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, gdzie zostają one zaakceptowane bądź poprawione i trafiają do druku.

Wątpliwości może budzić sposób przygotowania arkuszy egzaminacyjnych z religii z uwagi na fakt, że, zgodnie z umową konkordatową, podstawy programowe przygotowują kościoły, więc i one powinny uczestniczyć w układaniu arkuszy maturalnych. W przypadku matur z przedmiotów „klasycznych”, arkusze układają uznani specjaliści z zakresu danego przedmiotu. W przypadku religii będą to kościelni eksperci, którzy opracowują program katechezy szkolnej. Sam arkusz egzaminu maturalnego z religii powinien zatem zostać opracowany przez komisję złożoną zarówno z ekspertów CKE jak i ekspertów kościelnych.

Rekomendacje

W przypadku pomyślnego przeprowadzenia reformy dotyczącej obowiązkowego nauczania etyki albo religii w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych, postulujemy dodanie przedmiotów religia i etyka do wykazu przedmiotów dodatkowych objętych możliwością zdawania na egzaminie maturalnym. W przygotowaniu arkuszy maturalnych powinni brać udział obok świeckich specjalistów, również eksperci właściwych związków wyznaniowych.

Łukasz Bernaciński - członek Zarządu Ordo Iuris

W Polsce dochodzi do licznych aktów nienawiści ze względu na wyznawaną religię, wymierzanych głównie w chrześcijan. Instytut Ordo Iuris zebrał dane na ten temat w ramach cyklicznego badania World Watch Research, jednostki badawczej Open Doors International. Jest to organizacja pozarządowa zaangażowana w pomoc chrześcijanom i kościołom w nieprzyjaznych środowiskach. Badanie dotyczy przypadków łamania podstawowych praw chrześcijan w różnych państwach świata. Z tego też powodu wiele z nich dotyczyło raczej realiów miejsc, gdzie dominuje ludność innych wyznań.

Jednym z narzędzi badawczych jest formularz. Pozwala on mieć zarówno ogólny, jak i szczegółowy obraz sytuacji chrześcijan w określonym czasie i kraju od lokalnych ekspertów. Jego pytania obejmują różne aspekty życia chrześcijan i ich kościołów (życie prywatne, życie rodzinne, życie wspólnotowe, życie narodowe i życie kościelne) oraz wymieniają możliwe motory i przyczyny dyskryminacji i nietolerancji wobec chrześcijan (takie jak nietolerancja świecka i ucisk islamski).

Wskazać jednak trzeba, że również w Polsce zdarzają się przypadki naruszania praw chrześcijan, a ze względu na strukturę wyznaniową panującą w kraju - przede wszystkim katolików. Zasadniczo jest to jednak łamanie praw przez inne jednostki, nie zaś w sposób zorganizowany przez państwo, jak ma to nieraz miejsce w innych rejonach świata.

Społeczne wykluczenie ludzi wierzących

Przykładowo w grupie młodych kobiet w dużych miastach istnieje tendencja do wykluczania lub niepełnego włączania do danej grupy społecznej kobiet, które poparły wyrok Trybunału Konstytucyjnego RP z 22 października 2020 roku w sprawie aborcji eugenicznej. Grozi im utrata reputacji społecznej lub zawodowej wobec przeważającej większości kobiet w tym wieku, które sprzeciwiają się wyrokowi TK i traktują postawę drugiej strony jako brak solidarności z tzw. prawami kobiet. Ponadto podczas protestów po orzeczeniu Trybunału w sprawie aborcji eugenicznej (oświadczenie o jej niezgodności z Konstytucją) dochodziło do agresywnych zachowań wobec chrześcijan, nawet podczas Mszy, ze strony działaczy proaborcyjnych. Obecnie nadal dochodzi do incydentów na tym tle i to w tendencji wzrostowej.

Na kwestie aborcyjne nakładają się również narastające tendencje laicyzacyjne. Należy podkreślić, że problemy dnia codziennego, takie jak panujący kryzys ekonomiczny (inflacyjny), trwająca wojna na Ukrainie, kryzys energetyczny itd. odciągają uwagę opinii publicznej od spraw drogich wiernym katolickim, takich jak aborcja czy walka cywilizacyjno-ideologiczna. Jeszcze kilka lat temu, takie praktyki, jak przerywanie Mszy św. z użyciem transparentów proaobrcyjnych czy naruszanie własności prywatnej poprzez dewastacja kościoła, nie były całkowicie akceptowane przez społeczeństwo. Obecnie dzięki propagandzie medialnej można zauważyć ogromną polaryzację społeczeństwa, a także pasywno-agresywną narrację niektórych ruchów proaborcyjnych i feministycznych, takich jak Strajk Kobiet i ich hasła, np.: „To jest wojna”. Widać również, że poziom ateizmu wśród młodych ludzi jest zdecydowanie większy niż wcześniej, a ich szacunek i akceptacja wobec Kościoła katolickiego i ogólnie ludzi wierzących, znacznie spadła.

Przemoc słowna i fizyczna

Zdarzają się również przypadki agresji fizycznej wobec chrześcijan. W Polsce w 2021 roku mieliśmy jedno szczególne zabójstwo związane z wiarą. W listopadzie 2021 r. w Siedlcach brutalnie zabito 35-letniego księdza. W wielu przypadkach oskarżonych o przestępstwa na tle religijnym uniewinniano lub umorzono postępowanie. Wynika to jednak z obecnej konstrukcji prawa karnego, sporów doktrynalnych i orzeczniczych oraz niezawisłości sądów.

Trzeba również pamiętać, że niektóre media z sektora prywatnego publikują materiały, które bezpośrednio lub pośrednio atakują chrześcijan. Takie publikacje opierają się albo na nieprawdzie opartej na nieznajomości nauczania Kościoła katolickiego, albo na chęci uderzenia w chrześcijan. Często też wizerunek chrześcijan jest wykorzystywany w materiałach prasowych do celów politycznych.

Jak prawo chroni osoby religijne?

Warto wskazać również na pozytywne przykłady w odniesieniu do Polski. Lekcje religii wprowadzane są do szkół na mocy konkordatu. Wolność wyznania gwarantuje art. 53 Konstytucji RP. Przepis konstytucyjny zapewnia każdemu wolność sumienia i wyznania. Różne aspekty wolności wyznania są chronione przez m.in. prawo karne. Ponadto dyskryminacja jest zabroniona przez Konstytucję. W prywatnym zatrudnieniu pojawiają się jednak incydentalnie przypadki dyskryminacji. Władze publiczne nigdy nie utrudniały kościołom ani organizacjom chrześcijańskim publicznego eksponowania symboli religijnych. Wszelkie próby utrudniania publicznego eksponowania symboli religijnych były inicjowane przez jednostki, np. poprzez niszczenie krzyży czy kapliczek przydrożnych. Władze publiczne nie atakują chrześcijan. Jednakże niestety społeczeństwo w Polsce jest zróżnicowane, co oznacza, że są też osoby, także te mające wysoką pozycję w społeczeństwie, które podżegały do nienawiści wobec chrześcijan.

Udział w cyklicznym badaniu przyczynia się do gromadzenia wiedzy eksperckiej przez świat akademicki. Równocześnie daje przyczynek do refleksji na temat stanu przestrzegania praw chrześcijan. O ile na tle niektórych państw świata ochrona wydaje się zadowalająca, to jednak pewne specyficzne zagrożenia na gruncie krajowym już istnieją.

Przemysław Pietrzak – analityk Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris