„Niezależny ruch feministyczny” kluczowym czynnikiem sprzyjającym wdrażaniu postanowień Konwencji stambulskiej. Raport Komitetu GREVIO

Adobe Stock

• Działający w ramach Rady Europy Komitet GREVIO opublikował sprawozdanie ze swojej działalności za 2024 rok.

• W raporcie odniesiono się m.in. do Polski, którą przedstawiono jako państwo, gdzie organizacje zajmujące się prawami kobiet spotykają się z prześladowaniami.

• W ocenie twórców dokumentu „zmniejszająca się przestrzeń dla organizacji społeczeństwa obywatelskiego” jest efektem „wzrostu popularności ruchów antyprawnych i antyfeministycznych, co prowadzi do nasilającego się sprzeciwu wobec podstawowych zasad praw człowieka oraz głośnego sprzeciwu wobec głównych celów i zasad Konwencji stambulskiej”.

Czym jest GREVIO?

Komitet GREVIO opublikował raport ze swych działań w ubiegłym roku. W dokumencie przedstawiono oraz omówiono m.in. akty publikowane przez GREVIO, wydarzenia organizowane przez to gremium oraz działania podejmowane w odniesieniu do poszczególnych państw. Pojawia się tam twierdzenie, zgodnie z którym „wdrożenie Konwencji stambulskiej (…)  przewiduje również istotną rolę organizacji zajmujących się prawami kobiet, w tym organizacji wywodzących się z ruchów oddolnych i działających w oparciu o zasady feminizmu”.

GREVIO, z ramienia Rady Europy, monitoruje wdrażanie założeń Konwencji stambulskiej w państwach, które ją ratyfikowały. Do zadań gremium należy m.in. sporządzanie i publikowanie sprawozdań oceniających środki ustawodawcze i inne środki podjęte przez strony w celu wprowadzenia w życie postanowień Konwencji, wszczynanie dochodzeń dotyczących sytuacji zaistniałych w danym państwie, będącym stroną Konwencji oraz przyjmowanie ogólnych zaleceń dotyczących przedmiotu i założeń tej umowy międzynarodowej. Sama zaś Konwencja stambulska jest szeroko krytykowana jako umowa międzynarodowa, która, pod szlachetnym pretekstem zwalczania przemocy wobec kobiet, wprowadza ideologiczne rozwiązania oraz ignoruje prawdziwe przyczyny tego negatywnego zjawiska.

10 lat obowiązywania Konwencji stambulskiej

We wstępie Maria-Andriani Kostopoulou, pochodząca z Grecji przewodnicząca Komitetu GREVIO wskazuje, że w 2024 roku minęło 10 lat od wejścia w życie postanowień Konwencji stambulskiej, jednocześnie podkreślając wagę i znaczenie przedmiotowej umowy międzynarodowej. W tym kontekście uwypukla ona wpływ przepisów Konwencji na prawodawstwo państw stron. Za przykład Kostopoulou przywołuje okoliczność, iż obecnie coraz więcej krajowych ustawodawców odchodzi od definicji przestępstwa zgwałcenia opartej na sile na rzecz podejścia opartego na zgodzie (s. 5 – 6). Warto przy tym zauważyć, iż koncepcja oparcia definicji przestępstwa zgwałcenia o element braku zgody była wielokrotnie krytykowana,  w tym m.in. przez ekspertów Instytutu Ordo Iuris, którzy zauważali, że może ona naruszać fundamentalną dla prawa karnego zasadę domniemania niewinności.

W dalszej części wstępu autorzy raportu kontynuują wyliczanie osiągnięć Konwencji w obszarze zwalczania przemocy wobec kobiet, wskazując m.in. na wpływ tej umowy międzynarodowej na zmianę przepisów krajowych dotyczących możliwości eksmisji sprawców przemocy domowej z domów wspólnie zajmowanych z ofiarą (s. 6). Podkreślają też znaczenie działalności organizacji pozarządowych w zwalczaniu przemocy wobec kobiet. „Konwencja uznaje kluczową rolę organizacji pozarządowych zajmujących się prawami kobiet w tej dziedzinie. Zobowiązuje ona władze do uznania, wspierania i promowania na wszystkich szczeblach działań organizacji pozarządowych i społeczeństwa obywatelskiego na rzecz zwalczania przemocy wobec kobiet oraz do nawiązania skutecznej współpracy z tymi organizacjami” (s.7). W tym kontekście twórcy raportu zwracają uwagę na rzekomą „zmniejszającą się przestrzeń dla organizacji społeczeństwa obywatelskiego”, która, ich zdaniem, ma negatywny wpływ na działalność organizacji zajmujących się prawami kobiet. Dlatego też autorzy dokumentu stwierdzają, iż w świetle swoich ustaleń, GREVIO podjęło decyzję, aby tegoroczną sekcję poświęcić „ograniczaniu przestrzeni dla obrońców praw kobiet” (s. 7). „Obecność silnego i niezależnego ruchu feministycznego oraz swoboda działania obrońców praw człowieka są kluczowymi czynnikami sprzyjającymi wdrożeniu konwencji stambulskiej przez wszystkie strony i ostatecznie promowaniu zmian w dziedzinie przemocy wobec kobiet” – podkreślają autorzy raportu (s. 8).

Działania Komitetu GREVIO

Wśród działań podejmowanych przez Komitet GREVIO, twórcy raportu wymieniają m.in. trzy spotkania tego gremium, przeprowadzone w 2024 roku. Ich tematyka była poświęcona wdrażaniu postanowień Konwencji przez państwa – strony, w aspekcie 4 kluczowych kwestii: zapobieganiu przemocy wobec kobiet, ochrony ofiar, ściganiu sprawców oraz kompleksowych polityk w tym obszarze (s. 11). Wśród dostrzeżonych, pozytywnych tendencji autorzy raportu zauważają mi.in. znaczący postęp w zakresie dostosowania ustawodawstwa państw - stron do wymogów Konwencji Stambulskiej w wielu krajach, wskazując w tym kontekście na fakt, iż coraz większa liczba państw decyduje się na przyjęcie definicji przestępstwa zgwałcenia w oparciu o element braku zgody (s.12). Z drugiej strony twórcy dokumentu zwracają uwagę na wzrost wskaźników przemocy seksualnej popełnianej wśród coraz młodszych grup wiekowych (s. 12).

Wśród pozostałych aktywności GREVIO wymienia się również spotkanie z sędzią Ivaną Jelić, wiceprzewodniczącą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (s.13) oraz wizyty ewaluacyjne przeprowadzonych w określonych krajach (m.in. w Wielkiej Brytanii, Szwecji i Polsce – s.13 - 14).

W dokumencie podkreśla się też fakt ratyfikowania Konwencji stambulskiej przez Unię Europejską w czerwcu 2023 roku, informując, iż w następstwie zdecydowano się powołać grupę roboczą, mającą na celu uzgodnienie warunków i harmonogramu oceny przez GREVIO zgodności UE z postanowieniami Konwencji. Jednocześnie w raporcie wskazano, że GREVIO zwróciło się do Unii Europejskiej o przekazanie informacji wyłącznie w tych obszarach, w których UE ma kompetencje do działania poprzez środki legislacyjne, polityczne, strategiczne lub inne. Po otrzymaniu kwestionariusza Unia Europejska wykorzysta go jako podstawę do sporządzenia sprawozdania dotyczącego środków legislacyjnych i innych środków służących wykonaniu postanowień Konwencji (s. 14 – 15).

Nie ma powszechnego konsensusu co do Konwencji stambulskiej

W dalszej części dokumentu przedstawiono informacje dotyczące państw, które podpisały lub ratyfikowały Konwencję stambulską oraz zastrzeżeń przez nie zgłaszanych. Autorzy raportu informują, iż wedle stanu na 31 grudnia 2024 roku, Konwencja została ratyfikowana przez 38 państw oraz Unię Europejską. Ponadto 7 państw zdecydowało się podpisać tę umowę, jednak od tego momentu nie ratyfikowało jej (s.18). W dokumencie wskazuje się również, że niektóre państwa - strony podtrzymały swoje zastrzeżenia do Konwencji, a niektóre z nich zdecydowały się je wycofać. Co więcej, twórcy raportu zauważają, iż część państw podtrzymała swoje zastrzeżenia do Konwencji, nie informując GREVIO o przyczynach tych decyzji, co jest sprzeczne z postanowieniami wynikającymi z art. 79 ust. 3 dokumentu (s. 19).

Ataki na obrońców praw kobiet?

„Obrońcy praw kobiet często działają na pierwszej linii frontu, kwestionując patriarchalne normy, tradycyjne role płciowe (traditional gender roles) i dyskryminujące przepisy prawne” – zauważają twórcy dokumentu, koncentrując się na fragmencie dokumentu, od którego zaczerpnął on swą nazwę. W kontekście tego twierdzenia, podkreśla się znaczenie organizacji społeczeństwa obywatelskiego, wskazując na art. 9 Konwencji, zgodnie z którym Strony uznają, zachęcają i wspierają, na wszystkich szczeblach, działania w zakresie zwalczania przemocy wobec kobiet podejmowane przez odpowiednie organizacje pozarządowe oraz przez społeczeństwo obywatelskie, a także nawiążą skuteczną współpracę z tymi organizacjami. Twórcy raportu wskazują na szereg problemów w tym obszarze, za przykład takowych podając m.in. trudności w ubieganiu się o formalne uznanie i partnerstwo z władzami lub w dostępie do finansowania publicznego, bariery strukturalne czy biurokrację, (s. 34). „Wdrożenie konwencji stambulskiej wymaga zdecydowanych działań ze strony władz państwowych, ale przewiduje również istotną rolę organizacji zajmujących się prawami kobiet, w tym organizacji wywodzących się z ruchów oddolnych i działających w oparciu o zasady feminizmu” – podkreśla się w dokumencie (s. 34).

W ocenie twórców raportu, opisywane powyżej zjawiska są efektem „wzrostu popularności ruchów antyprawnych i antyfeministycznych, co prowadzi do nasilającego się sprzeciwu wobec podstawowych zasad praw człowieka oraz głośnego sprzeciwu wobec głównych celów i zasad Konwencji stambulskiej (…)” (s. 39). W tym kontekście wspomina się również o „uciszaniu” i „zastraszaniu” obrońców praw kobiet, a także o ograniczaniu ich finansowania (s. 39). „Obecność silnego i autonomicznego ruchu feministycznego jest jednak kluczowym czynnikiem sprzyjającym wdrażaniu konwencji stambulskiej przez wszystkie strony oraz promowaniu zmian politycznych w dziedzinie przemocy wobec kobiet. Jest to również wskaźnik bezpiecznego i sprzyjającego środowiska dla działań na rzecz praw człowieka w ogóle, a w szczególności dla promowania i skutecznego wdrażania praw kobiet.” – podkreślono w dokumencie (s. 39).

W dalszej części dokumentu mowa o tym, iż obrońcy praw kobiet często spotykają się z przemocą, groźbami oraz i mowa nienawiści względu na płeć (gendered hate speech) w swojej pracy (s. 39). W tym kontekście mowa m.in. o nękaniu w sieci i groźbach, za przykład podając Polskę, gdzie w opinii autorów dokumentu organizacje zajmujące się prawami kobiet i podmioty społeczeństwa obywatelskiego w Polsce zwróciły uwagę GREVIO na narastającą atmosferę nieufności, strachu i niepewności wynikającą z wszechobecnego ryzyka ograniczenia lub zamknięcia usług oraz postrzegany brak konstruktywnego dialogu instytucjonalnego i współpracy (s. 40). Przywołują oni również oświadczenia polskich urzędników skierowane przeciwko organizacjom pozarządowym i przedstawicielom społeczeństwa obywatelskiego oraz „policyjne naloty” na cztery organizacje pozarządowe zajmujące się prawami kobiet w kontekście „ogólnopolskiego strajku kobiet” w 2016 roku, które wywarły negatywny wpływ na wiele aktywistek zajmujących się prawami kobiet oraz na „kampanie oszczerstw” przeciwko niektórym z nich (s. 40). Wspomina się tutaj również o „szkodliwym dyskursie” opartym na „błędnych interpretacjach Konwencji Stambulskiej” (s. 40).

Ideologiczny raport

Warto zauważyć, iż dokument oparto na wyraźnych lewicowo - liberalnych założeniach. Świadczyć mogą o tym chociażby te fragmenty, gdzie za zagrożenia dla praw człowieka uznaje się „patriarchalne normy” czy „tradycyjne role płciowe” a „obecność niezależnego ruchu feministycznego” ma być kluczowym czynnikiem sprzyjającym wdrażaniu Konwencji stambulskiej w państwach, które ratyfikowały tę umowę międzynarodową. Należ również zauważyć, że termin „gender”, oznaczający płeć „społeczno - kulturową”, pojawia się w różnych konfiguracjach, takich jak „przemoc ze względu na gender” (gender -based violence) czy „równość genderowa” (gender equality). Został on umieszczony w tekście raportu GREVIO aż 83 razy. Przemoc wobec kobiet jest zjawiskiem haniebnym, które wymaga najwyższego napiętnowania i zdecydowanej reakcji państwa. Ochrona kobiet nie może jednak służyć za pretekst do wdrażania w życie szkodliwych, niszczących więzi społeczne i rodzinne ideologii.

Patryk Ignaszczak – analityk Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris