sondaż

Problem eutanazji jeszcze nie jest szeroko dyskutowany w Polsce. Jest to jednak temat, którego rzetelne przedstawienie opinii publicznej jest szczególnie istotne, także z tego względu, iż wielokrotnie procedura uśmiercania pacjenta na jego prośbę mylona jest z zaprzestaniem uporczywej terapii. Niejednokrotnie również w przekazie medialnym opieka paliatywna, opierająca się na przeciwnych do eutanazji podstawach, przedstawiana jest w negatywnym świetle, podczas gdy uśmiercenie chorego na jego prośbę promuje się jako „dobrą śmierć”. Błędy te wynikają z braku rzetelnej debaty na powyższy temat.

Wpływ konsumpcjonizmu na postrzeganie świata

Niezależnie od stanu świadomości społeczeństwa co do różnic pomiędzy opieką paliatywną, zaprzestaniem uporczywej terapii oraz eutanazją, na podstawie badań Fundacji Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) z 2013 r. można stwierdzić, że Polacy generalnie orientują się czym jest eutanazja[1]. Wyniki sondaży CBOS wyraźnie pokazują również dokonujące się w naszym kraju zmiany kulturowe, mające istotny wpływ na sposób postrzegania eutanazji przez społeczeństwo.

Czasy współczesne, nazywane także jako „ponowoczesność”, charakteryzują się odrzuceniem porządku publicznego, określanego również mianem „ładu społecznego”[2]. Społeczeństwo wyraźnie jest w znacznie wyższym stopniu zatomizowane, co może łączyć się z większym egoizmem poszczególnych jednostek[3]. W konsekwencji można mówić również o konsumpcjonizmie jako cesze ponowoczesnych społeczeństw. Konsumpcjonizm objawia się niemalże na wszystkich płaszczyznach życia. Jest on szczególnie widoczny w religijności, gdy ludzie „wybierają” z danej religii wyłącznie niektóre, pasujące im elementy, odrzucając resztę jako niewygodne. Konsumpcjonizm widoczny jest także w relacjach społecznych, czego skutkiem jest zanikanie więzi, a podtrzymywanie jedynie takich relacji, które przynoszą korzyści. W ten sposób duża część społeczeństwa, odrzucając wartości religijne lub ich część oraz ograniczając utrzymywane relacje do tych mających przynieść korzyści, może postrzegać osoby ciężko chore, starsze i wymagające stałej opieki jako stanowiące wyłącznie obciążenie. Opisane, jedynie niektóre z dokonujących się przemian kulturowych, bezpośrednio prowadzą do istotnych zmian w sposobie postrzegania eutanazji.

Poziom społecznego przyzwolenia na eutanazję

Fundacja CBOS w latach 2005-2021 czterokrotnie przeprowadzała badania opinii publicznej, w których jedną z poruszanych kwestii była moralna ocena „skracania życia nieuleczalnie chorego na jego prośbę”[4]. Wyniki badań pokazały, że o ile odsetek respondentów niemających zdania na ten temat utrzymywał się na przestrzeni lat na poziomie od 21% do 25%, to w 2005 r. zaledwie 18% badanych uznało eutanazję za zjawisko moralnie pozytywne, podczas gdy w 2021 r. pozytywnych ocen było już niemal dwukrotnie więcej - aż 34%. Jednocześnie, o ile w trakcie badań przeprowadzonych po raz pierwszy, 60% uczestników oceniło to zjawisko negatywnie, to w 2021 r. było to już tylko 41% respondentów.

Opisane wyżej oceny moralne dotyczące skracania życia nieuleczalnie chorych przekładają się na społeczne przyzwolenie dla eutanazji. Badania CBOS w tym zakresie były przeprowadzane osiem razy od 1988 r. do 2012 r.[5]. Wynika z nich wyraźnie, że poparcie dla tego procederu istotnie wzrosło, z 30% w 1988 r. do 43% ogółu Polaków w 2012 r. Warto przy tym wspomnieć, że były również przeprowadzane badania z udziałem młodzieży i studentów. Z owych badań wynika, że młodzi Polacy znacznie chętniej popierają postulat uśmiercania chorych na ich prośbę niż osoby starsze. Dla przykładu, ogólnopolskie badanie z 2020 r. przeprowadzone przez Polski Pomiar Postaw i Wartości Instytutu Socjologii (PPPIW) Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego na młodzieży akademickiej pokazało, że blisko co drugi student popiera eutanazję, przy czym wśród mieszkańców miejscowości zamieszkałych przez więcej niż 500 tys. mieszkańców odsetek ten wynosił aż 63,3%[6].

Z omówionych pokrótce wyników badań oceny moralnej i poparcia Polaków wobec eutanazji wynika, że zachodzące zmiany kulturowe mają znaczący wpływ na sposób postrzegania wartości ludzkiego życia przez społeczeństwo. Wydaje się zatem, że także w polskim społeczeństwie coraz powszechniejszy staje się, wyraźnie widoczny już w społeczeństwach Europy Zachodniej, niebezpieczny model oceny wartości ludzkiego życia przez pryzmat jego użyteczności. Zachodzące przemiany kulturowe skutkują większym przyzwoleniem zarówno moralnym, jak i poparciem dla procederu eliminacji jednostek „nieprzydatnych” społeczeństwu.  W tym kontekście jako szczególnie niebezpieczny rysuje się negatywny wpływ kultury utylitarnej na pokolenie ludzi młodych.

Pozostaje pytanie, jak przeciwdziałać opisanym wyżej, szkodliwym zmianom postaw społecznych wobec wartości każdego ludzkiego życia. Wydaje się, że pierwszym krokiem ku temu powinna być rzetelna merytoryczna debata przede wszystkim na temat możliwości współczesnej opieki paliatywnej i hospicyjnej, nastawionej na poprawę jakości życia pacjentów i szanującej ich godność. Zwiększenie świadomości społeczeństwa w tym zakresie mogłoby przełożyć się na spadek akceptacji dla eutanazji, często błędnie przedstawianej w kulturze masowej jako „rozwiązanie” dla osób nieuleczalnie chorych. Temu celowi służy opublikowany przez nas raport dotyczący zjawiska eutanazji.  

Jan Melon - analityk Centrum Prawa Medycznego i Bioetyki Ordo Iuris

Od kilku lat, a szczególnie od momentu wydania przez Trybunał Konstytucyjny wyroku stwierdzającego niezgodność z Konstytucją RP przepisu dopuszczającego aborcję eugeniczną, w przestrzeni publicznej wzrasta zainteresowanie poglądami Polaków na temat podstaw legalnego zabijania nienarodzonych dzieci. W tym czasie opublikowano szereg wyników badań sondażowych, w których prezentowano postawy społeczeństwa wobec poszczególnych przesłanek mających uzasadniać aborcję. Analizę porównawczą takich badań, przeprowadzonych przez trzy różne ośrodki – CBOS, United Surveys (m.in. dla Dziennika Gazety Prawnej oraz portalu wp.pl) oraz IPSOS (dla portalu OKO.press), Instytut Ordo Iuris opublikował w ubiegłym tygodniu. Chociaż wyniki poszczególnych sondaży wykazywały pewne różnice, całość analizowanego materiału doprowadziła autorów analizy do wniosku, że Polacy generalnie postrzegają aborcję jako ostateczność i dopuszczają ją jedynie sytuacjach wyjątkowych. Niedawny sondaż przeprowadzony przez IBRiS pokazał z kolei, że 45% Polaków popiera pełną ochroną życia od poczęcia.    

Przegląd poglądów na temat aborcji

W Analizie porównawczej badań opinii publicznej na temat aborcji, szczególną uwagę zwrócono na sondaże państwowego ośrodka – Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS). Jest to jedyny ośrodek spośród wymienionych w opracowaniu, który prowadzi badania nad zjawiskiem społecznego poparcia dla aborcji od 1992 r., a wyniki jego pracy pozwalają na zaobserwowanie zmian postaw społecznych na przestrzeni kilkudziesięciu lat oraz identyfikację określonych wydarzeń, które prawdopodobnie za te zmiany odpowiadają. Należą do nich, z jednej strony, próby nowelizacji ustaw w celu poszerzenia prawnej ochrony życia dzieci nienarodzonych czy organizacje proaborcyjnych tzw. czarnych protestów, z drugiej. Pozostałe badania opinii publicznej koncentrowały się na sprawdzaniu postaw społeczeństwa względem aborcji w latach 2020 – 2022, a zatem w roku wydania przełomowego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego oraz w ciągu dwóch lat po tym wydarzeniu.

Co istotne, zarówno sondaże CBOS, jak i pozostałych ośrodków, za punkt wyjścia swoich badań uczyniły stosunek Polaków do poszczególnych okoliczności, przy zaistnieniu których aborcja miałaby być legalna (tzw. przesłanek). Chodzi o np. zagrożenie dla życia matki, jej trudną sytuację materialną, zdiagnozowaną chorobę dziecka czy po prostu decyzję kobiety (aborcja na życzenie). Przedmiotem badań nie był natomiast ogólny stosunek społeczeństwa polskiego do wartości ludzkiego życia, wyrażający się w poglądach na temat potrzeby ochrony tego podstawowego dobra każdego człowieka. Innymi słowy, zebrane w analizie sondaże CBOS, United Surveys oraz IPSOS badały zjawisko poparcia dla aborcji, czyli w istocie skalę przyzwolenia na zło, jakim generalnie jest pozbawianie życia ludzi na prenatalnym etapie rozwoju. Nie uwzględniały one natomiast postaw, które można określić jako pozytywne, czyli wyrażające poparcie dla ochrony życia.  Nie oznacza to jednak, że takie badania w ogóle nie były prowadzone. Sprawdzeniem postaw społecznych w tym zakresie zajął się ośrodek IBRIS, przeprowadzając badania na zlecenie Instytutu Ordo Iuris: w maju 2016 r., w lutym 2019 r., a następnie w styczniu 2023 r. Przedmiotem niniejszej analizy jest omówienie i porównanie wyników tych sondaży oraz ukazanie poglądów społeczeństwa polskiego na temat prawnej ochrony życia człowieka przez narodzeniem.

Poparcie dla pełnej ochrony życia

W sondażach wykonanych przez IBRIS na zlecenie Instytutu Ordo Iuris w latach 2019 i 2023 postawiono respondentom następujące pytanie: Czy popiera Pan(i) pełną ochronę życia ludzkiego od momentu poczęcia? Wyniki badania z 2019 r. pokazują, że na tak postawione pytanie twierdząco odpowiedziało aż 60,4% ogółu respondentów, natomiast przeciwko postulatowi pełnej ochrony życia ludzkiego opowiedziała się znaczna mniejszość, tj. 29,4%. Co ciekawe, w badaniu z 2019 r. największy odsetek, bo aż 75,2% osób popierających ochronę życia na etapie prenatalnym, stanowiła najmłodsza grupa respondentów, czyli osoby w wieku 18-29 lat. Tak wysoki wskaźnik afirmujących życie odpowiedzi młodych Polaków wpisywał się w panującą wówczas tendencję – już kilka lat przed badaniem wykonanym w 2019 r. notowano wśród osób wkraczających w dorosłość poparcie dla ochrony życia od poczęcia na poziomie przekraczającym 70%.   

Do innych wniosków prowadzi natomiast analiza rezultatów sondażu IBRIS wykonanego w styczniu 2023 r. Wynika z nich w pierwszej kolejności, że w społeczeństwie polskim spada poparcie dla pełnej ochrony życia człowieka. Na pytanie, Czy popiera Pan(i) pełną ochronę życia ludzkiego od momentu poczęcia?, w bieżącym roku twierdzącej odpowiedzi udzieliło 45% badanych, natomiast stanowisko przeciwne zadeklarowało 41% respondentów. Zaskakująca jest przy tym rewolucja w postawach młodych obywateli, jaka wydarzyła się na przestrzeni 4 lat oddzielających omawiane badania opinii publicznej. Z danych przekazanych przez IBRIS na początku 2023 r. wynika, że aż 66% młodych Polaków w wieku 18-29 lat sprzeciwia się ochronie życia ludzkiego od momentu poczęcia, podczas gdy za takim postulatem opowiada się jedynie 21% pytanych młodych.

Źródło: sondaż IBRIS dla Instytutu Ordo Iuris wykonany 21-26 stycznia 2023 r. na ogólnopolskiej próbie 1005 pełnoletnich mieszkańców Polski metodą telefonicznych standaryzowanych wywiadów kwestionariuszowych wspomaganych komputerowo (CATI)

Widoczne jest zatem całkowite odwrócenie trendu trwającego nieprzerwanie przez kilka lat przynamniej do roku 2019: wówczas ponad 70% młodych uczestników badania opowiadało się „za życiem”, aktualnie niewiele mniejsza grupa badanych deklaruje poglądy sprzeciwiające się ochronie życia. Ustalenia te odzwierciedlają tendencje zaobserwowane w badaniach omówionych w Analizie – wśród młodych Polaków w 2021 r., a więc niedługo po wydaniu wyroku przez Trybunał Konstytucyjny i przeprowadzeniu serii proaborcyjnych protestów w kraju, nastąpiła radykalizacja postaw, przejawiająca się w rekordowo wysokim poparciem dla legalizacji aborcji. Sytuacja taka prowadzić może do wniosku, że najmłodsi badani stanowią grupę najbardziej podatną na populistyczne hasła lobby aborcyjnego, powielane przez niektórych celebrytów i polityków, rozpowszechniających nieprawdziwe informacje o treści rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego i jego rzekomych skutkach. Trudno jest bowiem inaczej wytłumaczyć tak drastyczną zmianę poglądów młodych w tak krótkim czasie.

Analizując wyniki najnowszego badania ośrodka IBRIS, warto zwrócić uwagę na dodatkowe, ciekawe szczegóły. Grupą wyrażającą największe poparcie dla ochrony życia od poczęcia wcale nie są – jak można by się spodziewać – osoby najstarsze (70 lat i więcej), lecz badani w przedziale wiekowym 60 – 69 lat. Najwięcej osób niezdecydowanych (udzielających odpowiedzi „nie wiem/trudno powiedzieć”) odnotowano wśród czterdziestolatków.

Z wyników badania wynika ponadto, że kobiety stanowią grupę prezentującą bardziej radyklane poglądy na temat aborcji niż mężczyźni – 26% kobiet zdecydowanie opowiedziało się za ochroną życia od poczęcia, podczas gdy w przypadku mężczyzn było to 22%. Podobnie, na pytanie o pełną ochronę życia od momentu poczęcia „zdecydowanie nie” odpowiedziało 28% kobiet, podczas gdy mężczyzn zaledwie 20%.  

Styczniowy sondaż pokazał też, że zdecydowaną postawę „pro-life” (odpowiedź „zdecydowanie tak”) deklaruje więcej osób z wyższym wykształceniem (17%) niż badanych z wykształceniem średnim (15%).

Źródło: sondaż IBRIS dla Instytutu Ordo Iuris

Sprzeciw wobec aborcji

Kolejne pytanie postawione w badaniu przeprowadzonym w styczniu 2023 r. brzmiało: Czy popiera Pan(i) całkowity zakaz aborcji, z zachowaniem możliwości ratowania życia matki, jeśli jest zagrożone? Dokładnie takie pytanie ośrodek IBRIS zadał respondentom w badaniu z maja 2016 r., w związku z trwającą wówczas zbiórką podpisów pod projektem ustawy „Stop aborcji”. Sondaż przeprowadzony 7 lat temu wykazał aż 57,9% poparcia dla postulatu całkowitego zakazu aborcji z zachowaniem możliwości ratowania życia matki wśród kobiet oraz aż 59,5% poparcia w grupie mężczyzn. Aprobatę wyraziła większość pytanych we wszystkich grupach wiekowych, jednak największy odsetek aż 79,2% akceptujących proponowane rozwiązanie znalazł się wśród osób młodych w wieku 18-24 lata. 

Wyniki badania z 2023 r. pokazują zmiany, jakie nastąpiły w poglądach społeczeństwa, a szczególnie ludzi młodych, na temat dopuszczalności zabijania dzieci nienarodzonych. Na pytanie o poparcie dla zakazu aborcji z zachowaniem możliwości ratowania życia matki, pozytywnie odpowiedziało 35% respondentów, podczas gdy odpowiedzi negatywnej (brak poparcia dla zakazu aborcji z zachowaniem możliwości ratowania życia matki) udzieliło 56% badanych.

Źródło: sondaż IBRIS dla Instytutu Ordo Iuris

Wyniki sondażu przeprowadzonego przez IBRIS wskazują, że najbardziej zdecydowaną grupą badanych sprzeciwiających się zakazowi aborcji z zachowaniem możliwości ratowania życia matki, są ludzie młodzi w wieku 18-29 lat – aż 87%, z czego zaledwie 3% młodych jest niezdecydowanych (odpowiedź „nie wiem/trudno powiedzieć”). W przeciwieństwie do tej grupy badanych, większość (52%) osób w wielu 60-69 lat wyraziło aprobatę dla postulatu zakazu aborcji z zachowaniem możliwości ratowania życia matki. Jednocześnie tylko 39% osób w tej grupie wyraziło negatywny stosunek do takiego rozwiązania. Ukazane w badaniu postawy młodego pokolenia ponownie mogą wskazywać na fatalny wpływ, jaki szczególnie na tę grupę społeczną wywierają negujące podmiotowość człowieka poczętego proaborcyjne hasła przedstawiające aborcję jako „zwykły zabieg”. Jednocześnie można racjonalnie zakładać, że badani z tej grupy najczęściej nie posiadają jeszcze własnego doświadczenia związanego z rodzicielstwem, są więc w tym zakresie bardziej podatni na tego rodzaju propagandę.  

Podobnie, jak w przypadku pytania o ochronę życia od poczęcia, bardziej radykalne w swoich poglądach na temat zakazu aborcji były kobiety: na to pytanie 37% kobiet odpowiedziało „zdecydowanie nie”, a 21% „zdecydowanie tak”. Dla porównania, wśród mężczyzn odsetek zdecydowanych przeciwników zakazu aborcji wyniósł 30%, a zdecydowanych zwolenników – 16%.

Najliczniejszą grupę jednoznacznie popierających zakaz aborcji (odpowiedź „zdecydowanie tak”), stanowią osoby z wykształceniem podstawowym i zawodowym (44%). Badanie IBRIS pokazało jednak, że osoby z wyższym wykształceniem częściej deklarują stanowcze poparcie dla zakazu aborcji (19% odpowiedzi „zdecydowanie tak”) niż osoby z wykształceniem średnim (13% „zdecydowanie tak”).

Źródło: sondaż IBRIS dla Instytutu Ordo Iuris

Różne wyniki w zależności od rodzaju pytania

Odnosząc się do całokształtu badania wykonanego przez ośrodek IBRIS, trzeba zwrócić uwagę na jedną istotną kwestię dotyczącą różnic pomiędzy odpowiedziami na pytania o rozwiązania pozytywne (zapewnienie ochrony życia) i postulaty negatywne (zakaz aborcji).  Jak wskazują wyniki sondażu, poparcie dla ochrony życia wyraziło w sumie 45% badanych, a poparcie dla zakazu aborcji jedynie 35% respondentów. Z przytoczonych danych wynika zatem, że postawę popierającą ochronę życia pełną, czyli bez wyjątków, wyraziło aż 10% więcej badanych niż osób akceptujących zakaz aborcji z wyjątkiem w postaci możliwości ratowania życia matki. Oba pytania sprowadzały się zasadniczo do tej samej kwestii, mianowicie ochrony życia człowieka przed narodzeniem.

Podsumowanie

Wyniki badania IBRIS z 2023 r. wykazały spadek odsetka Polaków popierających ochronę życia od poczęcia (45% względem 60,4% w badaniu z roku 2019) oraz spadek liczby osób opowiadających się za zakazem aborcji z zachowaniem możliwości ratowania życia matki (35% w porównaniu z 57,9% w roku 2016). Czynników z pewnością jest wiele, nie można przy tym wykluczyć, że należy do nich głośny, wulgarny i niosący ze sobą populistyczny, ale fałszywy przekaz o aborcji tzw. strajk kobiet, zorganizowany po wydaniu wyroku przez Trybunał Konstytucyjny 22 października 2020 r. Wydaje się, że tego rodzaju wydarzenia, które dla części uczestników stanowiły formę rozrywki i możliwości wyrażenia swojego niezadowolenia z trwającego od dłuższego czasu „lockdownu”, jako elementu polityki antycovidowej państwa, szczególnie odcisnęły piętno na postawach ludzi młodych, jeszcze w 2019 r. w zdecydowanej większości (ponad 75%) opowiadających się za ochroną życia.     

Chociaż wyniki badania ukazały tendencję spadkową poparcia dla ochrony życia na prenatalnym etapie rozwoju człowieka względem lat 2016 i 2019, pokazują jednocześnie, że wciąż aż 45% Polaków opowiada się za tym pozytywnym postulatem ochrony życia w pełnym zakresie, pomimo trwającej od przeszło dwóch lat wzmożonej działalności publicznej środowiska proaborcyjnego.    

R.pr. Katarzyna Gęsiak – dyrektor Centrum Prawa Medycznego i Bioetyki Ordo Iuris