transparentność

· Europejska Rzecznik Praw Obywatelskich Emily O’Reilly opublikowała sprawozdanie roczne, dotyczące dochodzeń prowadzonych przez nią w roku poprzednim.

· Wśród kwestii poruszonych w sprawozdaniu, na szczególną uwagę zasługują sprawy dotyczące dostępu obywateli UE do dokumentów instytucji unijnych, tematyka związana z przestrzeganiem praw podstawowych czy zagadnienia z zakresu transparentności działań organów Unii Europejskiej.

· Cześć sprawozdania została poświęcona problemom związanym z występowaniem konfliktu interesów między zewnętrznymi ekspertami oceniającymi wnioski projektowe w ramach Europejskiego Funduszu Obronnego.

· Pojawiły się tam także liczne dane statystyczne, dotyczące m.in. tematyki i rodzajów składanych skarg oraz krajów pochodzenia obywateli zwracających się do ERPO czy współpracy pomiędzy ERPO a pozostałymi instytucjami unijnymi.

Nowy raport pani Rzecznik

Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich (European Ombudsman) to jeden z organów pomocniczych Unii Europejskiej, pełniący swój mandat w oparciu o przepisy Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej.  Do jego zadań należy badanie skarg, które dotyczą przypadków niewłaściwego administrowania w działaniach instytucji, organów lub jednostek organizacyjnych Unii, z wyłączeniem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, oraz sporządzanie sprawozdania na ich temat (art. 228 TfUE). Obecnie funkcję Rzecznika pełni Irlandka Emily O’Reilly, która została wybrana na to stanowisko przez Parlament Europejski po raz pierwszy w 2013 roku.

W najnowszym sprawozdaniu podsumowującym działalność Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich za rok 2023 odniesiono się do wielu ważnych kwestii, takich jak dostęp obywateli do dokumentów instytucji unijnych czy polityka migracyjna. Znaczna część sprawozdania została poświęcona zagadnieniu transparentności działań instytucji Unii Europejskiej.

Dostęp do dokumentów instytucji unijnych

Jedną z pierwszych kwestii poruszanych w sprawozdaniu ERPO jest sprawa dostępu obywateli do dokumentów instytucji Unii Europejskiej. Rzecznik wskazała na problemy związane z opóźnieniami co do rozpatrywania wniosków o dostęp do takich dokumentów, zaznaczając jednocześnie, iż mają one charakter systemowy. O’Reilly podkreśliła, że konieczny jest „gruntowny przegląd”, który zapewniłby przestrzeganie terminów i zasad określonych w prawie wtórnym oraz orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W sprawozdaniu pojawiają się również informacje o wszczęciu postępowania przez Rzecznika, którego przedmiotem jest sposób postępowania Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego oraz Rady Unii Europejskiej względem wniosków o dostęp do dokumentów tych instytucji - w opinii ERPO trzy wskazane powyżej gremia nie przestrzegają w pełni prawa UE.

Problem migracji

W dalszej części sprawozdania ERPO odnosi się do kilku kwestii związanych z przestrzeganiem praw podstawowych, w tym m.in. do działań Europejskiej Agencji Straży Granicznej i Przybrzeżnej (Frontexu) w kontekście wypadku z czerwca 2023 roku, kiedy to u wybrzeży Grecji zatonął statek z migrantami. Pojawiają się informacje o wszczęciu dochodzenia w tej sprawie oraz wizycie zespołu dochodzeniowego ERPO, przeprowadzonej w siedzibie agencji w Warszawie. „Migracja do Europy będzie trwać nadal i to UE musi zapewnić, aby w ramach podejmowanych przez nią działań przestrzegano praw podstawowych i zachowywano wrażliwość na ludzkie cierpienie, które sprawia, że ludzie postanawiają opuścić swój kraj w poszukiwaniu lepszego życia” – podkreśliła O’Reilly.

W sprawozdaniu pojawia się informacja o stanowisku ERPO, która zwróciła się do Frontexu o zwiększenie starań mających na celu przestrzeganie praw podstawowych migrantów o nieuregulowanym statusie. Zgodnie ze stanowiskiem Rzecznika, Agencja powinna m.in., informować migrantów o przysługujących im prawach oraz zapewniać im dostęp do „niezależnego mechanizmu rozpatrywania skarg”.

Transparentność instytucji unijnych i afera Qatargate

Emily O’Reilly w sprawozdaniu przytacza działanie podjęte w następstwie afery Qatargate, dotyczącej nielegalnego wywierania wpływu na instytucje unijne przez Katar. ERPO z zadowoleniem przyjęła nowe wewnętrzne regulacje Parlamentu Europejskiego, takie jak bardziej szczegółowa definicja konfliktu interesów czy obowiązek publikowania przez posłów informacji o spotkaniach z zarejestrowanymi lobbystami i przedstawicielami dyplomatycznymi państw trzecich. Jednocześnie wyraźnie zaznaczyła, iż istnieją poważne obawy odnoście wprowadzania i egzekwowania powyższych zasad.

Irlandka poddała krytyce również działania Komisji Europejskiej, dotyczące potencjalnego konfliktu interesów między zewnętrznymi ekspertami oceniającymi wnioski projektowe w ramach Europejskiego Funduszu Obronnego (European Defence Fund) – w tym przypadku KE, w przeciwieństwie do ogólnie przyjętej praktyki, nie jest zobowiązana do publikowania ich nazwisk, co rodzi liczne wątpliwości. W związku z tym, ERPO wszczął dochodzenie w tej sprawie, wysyłając do KE szereg pytań dotyczących m.in. sposobu, w jaki pracownicy Komisji oceniają i weryfikują oświadczenia własne ekspertów, liczby wykrywanych przypadków konfliktu interesów oraz sposobu postepowania Komisji w sytuacji pojawienia się ostrzeżeń o konfliktach interesów. Postępowanie to jest nadal w toku, a jego następnym etapem będzie opublikowanie wstępnych wyników dochodzenia.

Pozostałe sprawy

Poza wskazanymi powyżej głównymi materiami działalności ERPO, w sprawozdaniu odniesiono się także do wielu innych spraw i zagadnień. Przykładem może być sprawa pracownicy Parlamentu Europejskiego, której ze względu na podstawę zatrudnienia (zlecenie zewnętrzne) odmówiono udzielenia dostępu do osobnego pomieszczenia, potrzebnego do karmienia dziecka piersią. Kobieta stwierdziła, że decyzja ta jest nieproporcjonalna i niesprawiedliwa, ponieważ Parlament zapewnia odpowiednie pokoje we wskazanym celu posłom i innym pracownikom (wewnętrznym) Parlamentu Europejskiego. W efekcie interwencji Rzecznik, PE zadeklarował podjęcie działań mających na celu jak umożliwienie kobiecie korzystania ze stosownych pomieszczeń oraz do wprowadzenia odpowiednich zmian w przepisach.

Dalsza część informacji zawartych w sprawozdaniu ma charakter statystyczny, informujący o źródłach i tematyce skarg, wskaźnikach akceptacji (odsetek pozytywnych odpowiedzi na łączną liczbę rozwiązań, zaleceń i sugestii przekazanych przez Rzecznik Praw Obywatelskich organom UE), czy o współpracy pomiędzy ERPO a różnymi instytucjami Unii Europejskiej. W tym kontekście warto zwrócić uwagę, iż ponad 40% skarg pochodziło z trzech państw członkowskich - Hiszpanii, Polski i Niemiec (z samej Polski 10%).

Zdecydowanie pozytywnie należy ocenić działania ERPO, mające na celu zwiększenie możliwości i przyśpieszenie trybu uzyskiwania dokumentów różnych instytucji unijnych. Poświęcenie temu zagadnieniu względnie dużej części komentowanego sprawozdania jest istotne, jako że od wielu lat organy UE mierzą się z zarzutami dotyczącymi braku przejrzystości czy niedostatecznego informowania o swoich działaniach. Z aprobatą można także podejść do działań podejmowanych w kontekście potrzeby zapewnienia odpowiedniego poziomu transparentności w organach takich jak Parlament Europejski.

Patryk Ignaszczak – analityk Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris

Głośnym echem odbił się niedawny wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego nakazujący Fundacji Batorego rozpatrzenie wniosku Instytutu Ordo Iuris o udostępnienie informacji publicznej. Orzeczenie jest zgodne z dotychczas stosowaną wykładnią przepisów o dostępie do informacji publicznej i służy transparentności życia publicznego. Mimo to Fundacja Batorego sugeruje, że rozpatrzenie przez nią wniosku nie musi oznaczać udzielenia informacji, o które zwrócił się do niej Instytut.

Co orzekł NSA?

W wyroku z 21 października (sygn. akt III OSK 4468/21), Naczelny Sąd Administracyjny oddalił skargę kasacyjną Fundacji Batorego od wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego nakazującego rozpatrzenie wniosku Ordo Iuris o udostepnienie informacji publicznej. Wyrok kończy postępowanie rozpoczęte wnioskiem złożonym przez Instytut Ordo Iuris 31 sierpnia 2017 roku o udostępnienie informacji publicznej przez Fundację Batorego. Naczelny Sąd Administracyjny zakończył trwający ponad 5 lat spór odnośnie do tego, czy Fundacja Batorego ma obowiązek merytorycznie rozpoznać wspomniany wniosek. Instytut Ordo Iuris wystąpił do Fundacji Batorego o udostępnienie informacji publicznej m.in. na temat szczegółów przyznawania środków poszczególnym projektom oraz informacji o ekspertach, którzy w tym uczestniczyli. Zdaniem Fundacji Batorego, która nie rozpatrzyła wniosku o informację publiczną, tzw. grantów norweskich nie można uznać za środki publiczne, a procesu ich rozdziału za realizację zadania publicznego.

Wobec rozstrzygnięcia Naczelnego Sądu Administracyjnego konieczne jest podkreślenie, że zobowiązanie do rozpatrzenia wniosku o dostęp do informacji publicznej nie może być rozpatrywane jako ewentualne zagrożenie dla działalności fundacji, a powinno być uznane za wyraz troski o zachowanie transparentności w zakresie realizacji zadań publicznych.

Nie tylko państwo realizuje zadania publiczne

Naczelny Sąd Administracyjny zwrócił uwagę na to, że obecnie mamy do czynienia ze zjawiskiem zbliżania realizacji zadań publicznych do obywatela, tzw. prywatyzacji zadań publicznych: Jedną z form decentralizacji administracji publicznej a także wyrazem zasady subsydiarności i wymaganego przez tę zasadę zbliżania administracji do obywatela jest prywatyzacja zadań publicznych, która polega m.in. na tym, że zadania te zachowując swój publiczny charakter wykonywane są przez inne podmioty niż podmioty władzy publicznej. Nie jest zatem trafne stanowisko strony skarżącej kasacyjnie, że podmiotami wykonującymi zadania publiczne, są wyłącznie "państwo oraz szeroko rozumiane podmioty władzy publicznej" skoro w procesie prywatyzacji zadań publicznych mogą być one przekazywane do wykonania nawet podmiotom prywatnym (zob. J. Zimmermann: Prawo administracyjne, Kraków 2022, s. 207-208). Należy przy tym podkreślić, że zadania władzy publicznej są również zadaniami publicznymi. Posłużenie się przez ustawodawcę w konstrukcji art. 4 ust. 1 pkt 1-5 u.d.i.p. pojęciem "zadań publicznych" uzasadnia tezę ugruntowaną już w orzecznictwie sądowoadministracyjnym, zgodnie z którą wykonywanie zadań publicznych jako wyznacznik katalogu podmiotów zobowiązanych do udostępniania informacji publicznej nie jest wyłącznym atrybutem władzy publicznej. Zadania takie mogą być wykonywane przez różne podmioty niebędące organami władzy, a cechuje je powszechność i użyteczność dla ogółu, a także sprzyjanie osiąganiu celów określonych w Konstytucji lub ustawie (zob. wyrok NSA z dnia 18 sierpnia 2010 r., I OSK 851/10, LEX nr 737513).

Tym samym zanegowane zostało stanowisko Fundacji Batorego, że realizacją zadań publicznych zajmuje się jedynie państwo oraz szeroko rozumiane podmioty władzy publicznej. Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził jednocześnie, że wystarczającą podstawą do zobowiązania do udostępnienia informacji publicznej jest art. 4 ust. 1 ustawy o dostępie do informacji publicznej, wskazujący, że zobowiązane do tego są władze publiczne oraz inne podmioty wykonujące zadania publiczne. Podstawą dla stwierdzenia, że Fundacja Batorego wykonuje zadania publiczne w ocenie Naczelnego Sądu Administracyjnego była już sama ustawa o fundacjach w art. 1 zawierającym wskazanie podstaw utworzenia fundacji oraz przykładowe wyliczenie jej celów społecznie lub gospodarczo użytecznych: Fundacja może być ustanowiona dla realizacji zgodnych z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, w szczególności takich, jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami.

Na tej podstawie Sąd stwierdził w omawianym wyroku:

W świetle powyższych uwag należy przyjąć, że normą prawną dającą podstawę do przyjęcia, że fundacje realizują zadania publiczne jest art. 1 ustawy o fundacjach. Ustawa używa wprawdzie ogólnego określenia „zgodne z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej cele społecznie lub gospodarczo użyteczne", jednakże jednocześnie wskazuje przykłady tych celów, jakimi są „ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami". W doktrynie podkreśla się, że są to cele, do których realizacji została powołana również administracja publiczna (zob. Z. Leoński, Zarys prawa administracyjnego, Warszawa 2004, s. 85). Są to w istocie podstawowe cele państwa, co wynika z przepisów Konstytucji (np. art. 5 – "Rzeczpospolita Polska (...).

Dotychczasowe orzecznictwo podtrzymane

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego kończy się trafnym i zwięzłym stwierdzeniem, rozstrzygającym czy należało rozpatrzeć wniosek o udostępnienie informacji publicznej z dnia 31 sierpnia 2017 roku:

Z art. 1 ustawy o fundacjach wynika zatem, że określa on normatywne zobowiązania fundacji do realizacji wytyczonych celu państwa, a aktywność taka odpowiada wyżej wskazanym określeniom zadań publicznych. Wobec powyższego Sąd I instancji przyjmując, że pojęcie zadań publicznych jest szersze od pojęcia zadań władzy publicznej i cechuje je "powszechność i użyteczność dla ogółu, a także sprzyjanie osiąganiu celów określonych w Konstytucji lub ustawie" dokonał prawidłowej wykładni tego pojęcia zawartego w treści art. 4 ust. 1 u.d.i.p. Trafnie też przyjął, że "wystarczy, że dany podmiot wykonuje zadania publiczne, by uznać, że zobowiązany jest do udostępnienia informacji publicznych".

Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku tym konsekwentnie zachował stanowisko doktryny i orzecznictwa dotyczące prywatyzacji zadań publicznych. Decydujące znaczenie przy rozpatrywaniu wniosku o udostępnienie informacji publicznej ma bowiem nie tyle do kogo taki wniosek wpływa (kryterium podmiotowe), a to czego dotyczy (kryterium przedmiotowe).

Nie jest to żadna nowość, ponieważ nie tylko wynika to po prostu z przepisów ustawy o dostępie do informacji publicznej, ale też potwierdzane już to było przez orzecznictwo sądów administracyjnych. Przykładem może być niedawny wyrok w sprawie, w której adresatem zapytania o informację publiczną była nawet nie fundacja a spółka akcyjna działająca na rynku energetycznym. NSA powiedział w nim, że:

Wykonywanie zadań publicznych jako wyznacznik katalogu podmiotów zobowiązanych do udostępniania informacji publicznej nie jest wyłącznym atrybutem władzy publicznej. Zadania takie mogą być wykonywane przez różne podmioty niebędące organami władzy, a cechuje je powszechność i użyteczność dla ogółu, a także sprzyjanie osiąganiu celów określonych w Konstytucji lub ustawie (Wyrok NSA z 23.09.2022 r., III OSK 1972/21, LEX nr 3417952).

Wyrok, który zapadł w odniesieniu do Fundacji Batorego podtrzymuje tę, wydawałoby się oczywistą wykładnię przepisów ustawy o dostępie do informacji publicznej. Oprócz tego NSA poczynił rozważania dotyczącego tego, że fundacje z samego założenia realizują zadania publiczne, ponieważ działają w celach społecznie lub gospodarczo użytecznych zgodnych z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej. Również dlatego stanowisko Fundacji Batorego o nieprzystąpieniu do rozpatrzenia wniosku o udostępnienie informacji publicznej nie ostało się zarówno przed Wojewódzkim Sądem Administracyjnym w Warszawie (wyrok II SAB/Wa 121/20 z dnia 30 listopada 2020 r.), jak i przed Naczelnym Sądem Administracyjnym, który oddalił skargę kasacyjną Fundacji Batorego (omawiany wyrok III OSK 4468/21 z dnia 21 października 2022 r.).

Warto też przypomnieć, że Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie, co do którego wyrok NSA oddalił skargę kasacyjną Fundacji Batorego, wprost orzekł, że:

Fundacja Batorego, jako operator wyznaczony do realizacji programu dla Organizacji Pozarządowych w Polsce, jest zatem podmiotem realizującym zadania publiczne, o którym mowa w art. 4 ust. 1 pkt 5 u.d.i.p. i w tym zakresie jest także podmiotem zobowiązanym do udostępniania informacji publicznej, w oparciu o art. 6 ust. 2 u.d.i.p.

Zważywszy zaś na fakt wykonywania przez Fundację Batorego zadań publicznych nie jest istotne, czy dysponuje ona majątkiem publicznym czy też środkami publicznymi. Wystarczy zatem, że dany podmiot wykonuje zadania publiczne, by uznać, że zobowiązany jest do udostępnienia informacji publicznych. Taka sytuacja zachodzi w niniejszej sprawie.

W świetle powyższego, obowiązkiem Fundacji Batorego było rozpoznanie wniosku skarżącej Fundacji Ordo Iuris z dnia 31 sierpnia 2018 r. o udostępnienie informacji publicznych (Wyrok WSA w Warszawie z 13.11.2020 r., II SAB/Wa 121/20, LEX nr 3110078).

Co zrobi Fundacja Batorego?

Rozstrzygnięcia WSA i NSA dają postawy do pełniejszego respektowania zasad jawności i transparentności w działalności podmiotów wykonujących zadania publiczne. Z oświadczenia ogłoszonego przez Fundację Batorego można jednak wywnioskować, że to nie zakończy sprawy. Fundacja ta stwierdziła bowiem, że „z wyroku nie wynika jednak obowiązek udzielenia informacji żądanych we wniosku – Fundacja rozpatrując wniosek może udzielić lub odmówić udzielenia informacji publicznej, również stwierdzając, że żądane informacje nie są informacją publiczną”. Można odebrać to jako zapowiedź odmowy udzielenia odpowiedzi na zapytanie Instytutu Ordo Iuris, tym razem uzasadnianego tym, że to o co pyta Instytut nie jest informacją publiczną.

Czego dotyczyło zapytanie skierowane do Fundacji Batorego?

Warto więc przypomnieć o udostępnienie jakich informacji do Fundacji Batorego wnioskował Instytut Ordo Iuris. Instytut zadał (31 sierpnia 2018 r.) Fundacji Batorego następujące pytania:

1. Jaka była dokładna treść umów zawartych między Fundacją im. Stefana Batorego a podmiotami zewnętrznymi (tj. przedsiębiorcami, osobami fizycznymi) dotyczących prac związanych z realizacją zadań operatora Programu dla Organizacji Pozarządowych w Polsce (w tym o przesłanie skanów tychże umów)?
2. Jakie były imiona i nazwiska członków gremium, dokonującego wyboru projektów, uzyskujących dofinansowanie z Mechanizmu Finansowego EOG?
3. Jak przebiegały prace gremium wskazanego w pkt 2 (w tym w szczególności, na jakiej podstawie finansowanie uzyskały poszczególne projekty i na jakiej podstawie odmówiono go pozostałym, także o przesłanie skanu sporządzanego obligatoryjnie protokołu oraz całej pozostałej dokumentacji prac gremium dokonującego wyboru)?
4. Jaki był tryb wyboru członków gremium wskazanego w pkt 2?
5. Jaka była wysokość wynagrodzenia członków gremium wskazanego w pkt 2?
6. Jaki był zakres obowiązków każdego z członków gremium wskazanego w pkt 2?
7. Jakie były imiona, nazwiska oraz ewentualne afiliacje ekspertów partycypujących w ocenie projektów?
8. Jakie było dotychczasowe doświadczenie zawodowe ekspertów wskazanych w pkt 7?
9. Jaki był zakres obowiązków ekspertów wskazanych w pkt 7?
10. Jaka była wysokość wynagrodzenia każdego z poszczególnych ekspertów, o których mowa w pkt 7?
11. Jaki był tryb powierzenia funkcji odpowiednio każdemu z poszczególnych ekspertów wskazanych w pkt 7?
12. Jaka była treść umów zawartych między Fundacją a podmiotami zewnętrznymi (zarówno przedsiębiorcami, jak i osobami fizycznymi), które dotyczyły prac związanych z realizacją zadań operatora Programu dla Organizacji Pozarządowych w Polsce (przesłanie skanów tych umów)?

Wyrok NSA stanowi istotny krok w stronę transparentności działań fundacji w Polsce. Reakcja na to orzeczenie pokazuje, na ile dla danego środowiska ważna jest przejrzystość i jawność jego funkcjonowania.

r.pr. Jakub Słoniowski – Centrum Interwencji Procesowej Ordo Iuris

r.pr. Wawrzyniec Knoblauch – Centrum Interwencji Procesowej Ordo Iuris