urlop macierzyński

W opublikowanym w poniedziałek w „Rzeczpospolitej” artykule „Nie ma cudu demograficznego” podano informację, że zaledwie połowa rodziców korzysta w całości z płatnego urlopu rodzicielskiego, a jego wprowadzenie w 2013 r. w ogóle nie wpłynęło na sytuację demograficzną. Obie te wiadomości są niezgodne z prawdą i opierają się na zaskakujących błędach metodologicznych. W rzeczywistości z całego urlopu rodzicielskiego korzysta zdecydowana większość uprawnionych do niego rodziców, a od czasu jego wprowadzenia poziom dzietności nieznacznie wzrósł. W przeciwieństwie do większości funkcjonujących obecnie nieefektywnych instrumentów prorodzinnych, płatny urlop rodzicielski zasługuje na pozytywną ocenę.

Autorka artykułu dokonując obliczeń popełniła zaskakujące błędy metodologiczne i nieprawidłowo zestawiła podstawowe dane. Podaje, że w 2014 r. zasiłek macierzyński pobierało 631 tys. kobiet, z czego – jak twierdzi – w całości urlop wykorzystało zaledwie 315 tys. Pierwsza z tych liczb – 631 tys. – odnosi się w rzeczywistości do wszystkich osób, które na przestrzeni 2014 r. pobierały różnego rodzaju zasiłki rodzicielskie z ZUS, w tym zasiłek z tytułu urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego, a nawet urlopu ojcowskiego. Co więcej, obejmuje także rodziców, których dzieci urodziły się w 2013 r., ale zasiłek przysługiwał im przez przynajmniej jeden dzień kolejnego roku. Druga – 315 tys. – odnosi się z kolei do osób, które na przestrzeni 2014 r. pobierały zasiłki z tytułu urlopu rodzicielskiego. Jest ona o połowę niższa od pierwszej, bo zasiłek z tytułu urlopu rodzicielskiego jest wypłacany przez ok. pół roku, a w sumie wszystkie zasiłki w związku z urodzeniem dziecka przysługują przez około rok.

Na podstawie tych danych w ogóle nie można określić, jaka część spośród kobiet, które urodziły dziecko w zeszłym roku, skorzystała w całości z urlopu macierzyńskiego. Wartość poznawczą będzie miało dopiero zestawienie liczby osób, które pobierały zasiłki macierzyńskie w grudniu zeszłego roku (275 300) z liczbą urodzeń w tym samym roku (375 200) – choć ze względu na szeroką definicję zasiłku rodzicielskiego także w tym przypadku będziemy mieli do czynienia z wartością przybliżoną. Wówczas okaże się, że pod koniec roku z zasiłku rodzicielskiego korzystali rodzice ok. 2/3 dzieci urodzonych w 2014 r., a nie niespełna połowa, jak twierdzi autorka [1]. Co więcej, rodzice 75 tys. dzieci (20% urodzonych w 2014 r.) z racji braku ubezpieczenia nie posiadali w ogóle uprawienia do zasiłków rodzicielskich. Osoby te nie pobierały zasiłków rodzicielskich nie dlatego, że nie chciały, ale dlatego, że nie mogły [2]. Najwięcej osób pobierało zasiłek w dużych miastach (w Warszawie ok. 85%, we Wrocławiu ok. 86%), a najmniej we wschodniej Polsce, gdzie wiele osób po prostu nie posiadało do niego uprawnienia (w Lubelskiem ok. 65%, w Podkarpackiem ok. 69%).

Trudno się też zgodzić z drugą podaną w tekście tezą, że od czasu wprowadzenia płatnego urlopu rodzicielskiego sytuacja demograficzna Polski nadal się pogarsza. Na dowód tej tezy autorka podaje, że w pierwszym półroczu 2015 r. urodziło się o 3 tys. mniej dzieci niż w podobnym okresie poprzedniego roku.

W rzeczywistości dłuższe urlopy weszły w życie w 2013 r., a nie, jak wynika z artykułu, w 2014 r. [3]. W 2014 r. urodziło się prawie 6 tys. więcej dzieci niż w 2013 r., podczas gdy prognoza GUS przewidywała spadek liczby urodzeń o 9 tys. [4]. Ta sama prognoza przewidywała, że w 2015 r. urodzi się o 16 tys. dzieci mniej niż w 2013 r. Tymczasem, jeśli liczba urodzeń w drugim półroczu się utrzyma na podobnym poziomie, jak w pierwszym, liczba dzieci urodzonych w bieżącym roku będzie podobna, jak dwa lata temu [5]. Biorąc pod uwagę, że zmniejsza się liczba kobiet w wieku rozrodczym, trudno mówić o pogorszeniu sytuacji demograficznej. Co więcej, wzrost liczby urodzeń był bardziej zauważalny w tych regionach, gdzie więcej osób posiadało uprawnienie do urlopu rodzicielskiego (Warszawa, Wrocław) niż w regionach, gdzie mniej osób miało takie uprawnienie (Lubelskie, Podkarpackie).

Dla oceny długoterminowych przemian demograficznych znacznie bardziej miarodajny jest ogólny współczynnik dzietności, który mierzy średnią liczbę dzieci urodzonych przez kobiety w wieku rozrodczym [6] (na liczbę urodzeń mogą wpływać cykle demograficzne). Współczynnik ten w 2014 r. wzrósł o 0,034 pkt. Dzietność nadal pozostaje w Polsce na bardzo niskim poziomie, ale – wbrew tezie postawionej w artykule – można dostrzec odwrócenie tendencji spadkowej.

Wątpliwości budzi także przytaczana w artykule teza eksperta Instytutu Spraw Publicznych Izabeli Przybysz, że fundamentem skutecznej polityki rodzinnej jest państwowe finansowanie żłobków i innych form kolektywnej opieki nad dziećmi, a świadczenia, o których przeznaczeniu decydują sami rodzice mogą być „tylko dodatkiem”. Przeczy temu przykład państw, w których na przestrzeni ostatnich lat wzrosła dzietność. We Francji, gdzie współczynnik dzietności jest najwyższy w Europie, sami rodzice decydują, czy pieniądze przeznaczane na opiekę nad małym dzieckiem zostaną przeznaczone na żłobek, opiekę niani czy na opiekę sprawowaną przez członków rodziny. Mając wolny wybór, zaledwie 13% rodziców dzieci do lat 3 wybiera kolektywną opiekę żłobkową.

Także w Polsce nie widać korelacji pomiędzy jednostronnym rozwojem opieki żłobkowej a wzrostem dzietności. Najwyższy odsetek dzieci objętych opieką żłobkową jest na terenie Opola (30%), Koszalina (25%) i Zielonej Góry (22%). Jednocześnie w tych miastach ogólny współczynnik dzietności należy do najniższych w Polsce [7]. Współczynnik dzietności nie uległ na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat jakiejkolwiek istotnej zmianie, chociaż poczyniono w tym okresie poważne inwestycje w rozwój kolektywnej opieki instytucjonalnej nad dziećmi [8]. Większość polskich mam nie chce korzystać z opieki kolektywnej – aż 85% matek dzieci do trzeciego roku życia preferuje opiekę sprawowaną przez członków rodziny, a 52% w ogóle nie chciałoby posyłać swojego dziecka do publicznego żłobka [9].

Kolektywna opieka żłobkowa może być traktowana jako jedna z alternatyw, z której mogą korzystać ci rodzice, którzy ją preferują. Polityka rodzinna będzie jednak skuteczna, kiedy pozwolimy rodzicom decydować o formie opieki nad małym dzieckiem, dając im alternatywę pomiędzy opieką domową, opieką sprawowaną przez nianie i opieką żłobkową. Potwierdzają to przykłady państw, w których na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat współczynnik dzietności wyraźnie wzrósł. W przeciwieństwie do większości funkcjonujących obecnie w Polsce nieefektywnych instrumentów prorodzinnych, płatny urlop rodzicielski zasługuje na pozytywną ocenę i może być jednym z elementów nowoczesnego systemu wsparcia rodzin. Ważne, by towarzyszyły mu inne, przemyślane, rozwiązania prorodzinne.

1. Proste zestawienie tych wielkości wskazuje nawet na wartość ok. 73%. Rzeczywista liczba osób korzystających z urlopów macierzyńskich była jednak nieco niższa –zagregowane dane ZUS uwzględniają bowiem także osoby pobierające zasiłek z tytułu dwutygodniowych urlopów ojcowskich, z których można korzystać równolegle z zasiłkami macierzyńskimi i rodzicielskimi (w skali całego roku było ich ok. 129 tys.). Dane obejmują także część osób, które uzyskały uprawnienia do zasiłków macierzyńskich i rodzicielskich w grudniu 2013 r. 
2. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Nowa Polityka Rodzinna w Polsce 2011-2015, Warszawa 2015, s. 7.
3. Zob. Ustawa z dnia 28 maja 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy (Dz. U. 2013 poz. 675) oraz niektórych innych ustaw.
4. Główny Urząd Statystyczny, Prognoza ludności na lata 2014–2050, Warszawa 2014, s. 157, wariant średni. Nawet wariant bardzo wysoki prognozy zakładał wzrost liczby urodzeń o zaledwie 2 tys.
5. Główny Urząd Statystyczny, Prognoza…, dz. cyt., s. 157, wariant średni. Wariant średni prognozy zakładał, że w 2015 r. urodzi się o ok. 16 tys. Dzieci mniej niż w 2013 r. Jeżeli dynamika urodzeń utrzyma się na podobnym poziomie do końca roku, rzeczywista ogólna liczba urodzeń w 2015 r. będzie podobna, jak w 2013 r.
6. Ogólny współczynnik dzietności (Total Fertility Rate, TFR) dla danego roku jest definiowany jako średnia liczba dzieci rodzonych przez kobiety w wieku 15-49 lat przy założeniu, że do końca okresu rozrodczego natężenie urodzeń według wieku kobiet utrzyma się na poziomie z tego roku. 
7. W 2014 r. ogólny współczynnik dzietności wynosił w Opolu 1,11, w Koszalinie 1,10, a w Zielonej Górze 1,11 (dane Głównego Urzędu Statystycznego).
8. Na przestrzeni lat 2004–2013 odsetek dzieci objętych opieką przedszkolną wzrósł z 53,7% do 75,3%. Z danych MPiPS wynika, że od 2011 r. liczba miejsc w żłobkach podwoiła się, a liczba placówek wzrosła niemal sześciokrotnie – z 571 w 2011 r. do 2 910 w 2015 r. Zob. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Nowa PolitykaRodzinna w Polsce 2011–2015, Warszawa 2015, s. 30.
9. Badanie Postawy matek małych dzieci wobec rozwoju i form opieki nad małymi dziećmi zrealizowane przez MillwardBrown SMG/KRC na zlecenie Nutricia na próbie 734 matek dzieci w wieku 4-36 miesięcy. Badanie przeprowadzono między 30 maja a 24 czerwca 2011 r.