Europejski Trybunał Praw Człowieka potwierdza autonomię wspólnot religijnych

12 czerwca 2014 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał orzeczenie w ważnej sprawie Fernández-Martínez v. Hiszpania (no 56030/07). W wyroku, jaki zapadł bardzo niewielką większością głosów (stosunek 9 do 8), potwierdzono zasadę instytucjonalnej autonomii wspólnot religijnych od państwa.

Sprawa dotyczyła katolickiego księdza, nauczyciela religii katolickiej i etyki, któremu nie przedłużono umowy o pracę po ukazaniu się artykułu ujawniającego jego małżeństwo i zaangażowanie w ruch sprzeciwiający się nauce Kościoła Katolickiego. W Hiszpanii nauczyciele religii są zatwierdzani przez właściwe organy kościelne, a następnie zatrudniane przez państwo. Po wydaniu publikacji, biskup nie odnowił zgody zezwalającej skarżącemu na nauczanie, co doprowadziło do nieprzedłużenia jego umowy o pracę z państwem.

Powód zaskarżył to nieprzedłużenie twierdząc, że decyzja państwa stanowiła pogwałcenie jego podstawowych praw, w szczególności prawa do prywatności i wolności wyznania, oraz że stanowi akt dyskryminacji.

European Center for Law and Justice przystąpiło do postępowania jako strona trzecia wspierająca Konferencję Episkopatu Hiszpanii jednocześnie go reprezentująca. 

Waga sprawy wynika z faktu, że dotyczy ona relacji pomiędzy Kościołem a państwem, w szczególności zaś wolności wspólnot religijnych do samodzielnego działania, w zgodzie z ich własnymi normami doktrynalnymi. Sprawa dotyczy granic tej wolności i w konsekwencji zakresu kompetencji, jakie przysługują państwu uwzględniając, że niekiedy może dochodzić do konfliktu między wartościami religijnymi i stanowiskiem władz.

Podsumowując, ETPCz potwierdził, że prawo osób wierzących do wolności wyznania oznacza, że ich wspólnota może spokojnie i samodzielnie funkcjonować bez samowolnej ingerencji państwa w jej działanie. Trybunał podkreślił także, że władza cywilna nie musi występować jako arbiter rozstrzygający wewnętrzne konflikty organizacji religijnych; prawo do wolności wyznania wyklucza jakiekolwiek uznanie państwa w odniesieniu do zasadności przekonań religijnych czy sposobu ich wyrażania.

Trybunał wskazał także, że prawo do wolności wyznania nie gwarantuje „prawa do sprzeciwu”. Tym samym w razie braku porozumienia między wspólnotą religijną a jednym z jej członków, wolność wyznania jednostki realizuje się przez gwarancję swobodnego wystąpienia ze wspólnoty. Ponadto, zasada autonomii religijnej zabrania państwu zmuszania wspólnoty religijnej do przyjmowania lub wykluczania z niej członków czy też powierzenia im funkcji wiążących się z odpowiedzialnością na gruncie tego wyznania.

Odnosząc się do stosunków między wspólnotą a jej członkami, Trybunał przyznał, że zależnie od pełnionych funkcji osoby pracujące i reprezentujące poglądy wspólnot religijnych mogą podlegać obowiązkowi szczególnej lojalności wobec wspólnot. Obowiązek jest rozszerzony do przestrzegania doktryny i zasad religijnych i przez to może przekraczać zakres tego, czego mógłby wymagać od swoich pracowników pracodawca nie mający charakteru wyznaniowego. Zezwala to Kościołowi na wymaganie od swoich współpracowników poszanowania jego nauki i zezwala na sankcjonowanie jej nieprzestrzegania. Władze religijne mogą powoływać się na ów obowiązek szczególnej lojalności wyłącznie pod warunkiem, że współpracownik świadomie i dobrowolnie się na niego zgodził.

Trybunał podkreślił, że współpracownik musi mieć możliwość zaskarżenia takiej sankcji do sądu, o ile narusza ona jego cywilne prawa. Sędziowie ETPCz sprecyzowali, że krajowy sąd może działać wyłącznie w granicach wynikających z poszanowania autonomii wspólnot religijnych. ETPCz podkreślił, że sąd cywilny musi ustalić, że złamanie obowiązku lojalności powoduje prawdopodobne i poważne naruszenie praw wspólnoty religijnej, że sankcja nie wykracza ponad to co konieczne w odniesieniu do tego naruszenia i że za nałożeniem sankcji przemawiają rację znajdujące się w zakresie autonomii Kościoła, tj. zasadniczo racje natury czysto religijnej.

Stosując te kryteria do niniejszej sprawy, ETPCz uznał, że skoro u podstaw nieodnowienia umowy leżały względy natury religijnej, hiszpańskie sądy mogły zgodnie z prawem ograniczyć zakres swojej kontroli wyłącznie do zweryfikowania poszanowania podstawowych praw człowieka.

Omawiany wyrok Wielkiej Izby podtrzymał pierwsze orzeczenie z 15 maja 2012 przyjęte większością głosów 6 do 1. Jest to także konsekwencja wyroku Wielkiej Izby z 9 lipca 2013 w sprawie SindicatulPastorul cel bun v. Rumunia (no 2330/09), w którym Trybunał podtrzymał zasadę autnomii organizacji religijnych. Wydane po długich naradach wyroki Trybunału w sprawach Sindicatul Pastorul cel bun orazFernández-Martínez, a także liczne podobne sprawy (zob. Lombardi Vallauri v. Włochy, no 39128/05, 20 października 2009 ; Obst v. Niemcy, no 425/03, 23 września 2010 ; Schüth v. Niemcy, no 1620/03, 23 września 2010 ; Siebenhaar v. Niemcy, no 18136/02, 3 lutego 2011; a także wcześniejsze orzecznictwo przywoływane w sprawie Hassan and Tchaouch v. Bułgaria [GC], no 30985/96, oraz decyzji Komisji z 6 stycznia 1989, Rommelfanger v. Niemcy, no 12242/86), określają zakres i prawne granice wolności, jaką cieszą w swoim wewnętrznym funkcjonowaniu wspólnoty religijne w odniesieniu do władz cywilnych.

Niniejszy wyrok Trybunału należy przyjąć z uznaniem, jednak zaskakuje i jednocześnie martwi fakt, że został podjęty różnicą zaledwie jednego głosu. Podobne przypadki mające miejsce w sferze gospodarczej nie prowadzą do kwestionowania prawa pracodawcy do zwolnienia nielojalnego pracownika.

W związku z rozpoznawaniem przez Trybunał sprawy Stałe Przedstawicielstwo Stolicy Apostolskiej przy Radzie Europy opublikowało „Uwagi dotyczące wolności i autonomii instytucjonalnej Kościoła Katolickiego”. W obecnych czasach europejska kultura rozumie wolność w sposób przeciwny jej klasycznemu znaczeniu, do jakiego przywiązany jest Kościół. Korzystanie z wolności jego zdaniem przejawia się w osobistym zaangażowaniu, jak np. zaangażowanie religijne, podczas gdy w obecnej kulturze wolność wynika raczej z braku zaangażowania (np. wolność otrzymania rozwodu) i jest niezależna od prawdy.

Próba narzucenia nowoczesnej koncepcji wolności zwolennikom wolności klasycznej jest takim samym zagrożeniem, jakim w czasach francuskiej rewolucji było sprzeciwianie się osobom wierzącym poprzez „wyzwalanie” ich siłą z religijnego zaangażowania. Ponadto, na tle niniejszej sprawy uwidoczniło się, że niektórzy sędziowie chcieli, zgodnie z żądaniem skarżącego, przedmiotem zaskarżenia uczynić celibat kościelny. Dotyczyło to przede wszystkim rosyjskiego sędziego Dimitra Dedova, który, zapominając o szczególnych rygorach związanych ze specyfiką sprawowanej funkcji, nie wahał się stwierdzić, że „zasada celibatu (duchownych) jest sprzeczna z ideą praw człowieka i podstawowych wolności” oraz „stanowi naruszenie Konwencji”. Takie stwierdzenia dążące do podporządkowania religii swojemu osobistemu światopoglądowi nie tylko naruszają wolność wyznania, lecz także, jak czyniono to w czasach komunistycznych, godzą w samą ideę praw człowieka czyniąc z niej wulgarną i niebezpieczną ideologię.

Z niniejszej sprawy wynika, że prawem Kościoła jest wymaganie od swoich członków rzeczywistego religijnego zaangażowania, co w tej sprawie kwestionowano. Tak długo, jak Kościół i życie duchowe opierają się na osobistym i dobrowolnym zaangażowaniu, odbieranie Kościołowi prawa do sankcjonowania tego zaangażowania zaprzecza nie tylko samej wolności, lecz także istotnym warunkom dla jej funkcjonowania.

Powyższe orzeczenie rozpoczyna nowy etap jeśli chodzi o uznanie i poszanowania wolności Kościoła w centrum oraz na rzecz społeczeństwa europejskiego. ECLJ cieszy się z aktywnego udziału w tym procesie.