cele zrównoważonego rozwoju

Obowiązek raportowania niefinansowego (ESG) od miesięcy absorbuje zarządy tysięcy europejskich przedsiębiorstw, w tym wielu krajowych spółek. Z czasem standardy ESG mogą być silnie odczuwalne przez polskich kontrahentów, szeregowych pracowników, wprowadzając rewolucję w kulturze korporacyjnej w całej Unii Europejskiej, która obejmie także programy studiów ekonomicznych i z zarządzania. 

Ponadto interpretacja niektórych ideologicznych postulatów zawartych w unijnych dyrektywach może znajdować się w kolizji z prawami i wolnościami gwarantowanymi przez polską Konstytucję oraz tradycyjnymi wartościami wyznawanymi przez miliony Europejczyków. 

W niniejszym komentarzu, po krótkim wprowadzeniu, zamierzam przybliżyć jak raportowanie niefinansowe ma wpłynąć na polski rynek pracy. Skupię się, w kontrze do głównego nurtu dyskusji, na przeglądzie zagrożeń. W ostatniej części sformułowałem wezwanie do pilnej debaty, aby przemyśleć i wytyczyć granice w raportowaniu ESG, które chroniłyby firmy w Polsce oraz rodzimą kulturę. 

Czym jest raportowanie ESG? 

Raportowanie ESG, czyli Środowiskowe (Environmental), Społeczne (Social) i dotyczące Ładu Korporacyjnego (Governance), to typ raportu niefinansowego. Obejmuje on dane przedsiębiorstwa, poprzez które można wykazać jego działania niezwiązane z czysto ekonomicznymi wskaźnikami rozwoju. Cyfrowe zestawienia danych, które za kilka lat będą pochodzić od ok. 50 tysięcy firm w UE, mają pomóc m.in. w podejmowaniu decyzji inwestorom, czy innym interesariuszom, na przykład lokalnej administracji. 

Przedstawiciele dużego biznesu z różnych branż, w tym także europejskie banki i fundusze inwestycyjne, zaangażowali się już w zeszłej dekadzie w koncepcję ESG. Deklarowane motywacje pionierów zmiany to długookresowa odpowiedzialność społeczna i ekologiczna, którą zbiorczo nazywa się zrównoważonym rozwojem. Koncepcji patronuje szczególnie ONZ. 

Jednakże podmioty na rynku europejskim – spółki notowane na giełdzie i duże przedsiębiorstwa – odczuwają od kilku lat rosnącą presję regulacyjną. Mapę sześciu regulacji unijnych związanych z ESG, z których część jest już stosowana, a część ma zacząć obowiązywać w bliskiej przyszłości, zestawia dobrze artykuł dr. Mirosława Kachniewskiego (1). Do dwóch fundamentalnych dyrektyw odwołam się w dalszej części. 

Kończąc wstęp warto nadmienić, że inwestowanie w ESG stało się w ostatnich latach powszechne w świecie zglobalizowanych finansów. Dobitnie świadczą o tym rynki giełdowe, m.in. w USA, Japonii czy Chinach (podejście chińskich spółek do ESG jest w wymiarze praw człowieka/mniejszości etnicznych wyraźnie selektywne). Obowiązek raportowania niefinansowego nie ogranicza się tylko do ambicji Brukseli. Wielka Brytania już wprowadziła do swojego porządku prawnego akty prawne w tym zakresie, a prace legislacyjne postępują m.in. w USA czy Kanadzie (2). 

ESG – eksperyment gospodarczy i ideologiczny 

Dyrektywa unijna CSRD (akronim od nazwy angielskiej) ukonstytuowała rewolucję w raportowaniu ESG (3). Wyznaczyła granice raportowania, porównywalność i wiarygodność danych. Prawo ma zastosowanie dla ponad 3600 firm w Polsce – wielu spółek giełdowych i nienotowanych dużych przedsiębiorstw, a pośrednio dla całych łańcuchów dostaw, czyli także kontrahentów. Akt prawny nakłada również obowiązki na podmioty spoza UE, posiadające na terenie UE jednostkę zależną i których obrót przekracza 150 mln EUR (4).  

Największe polskie firmy już za 2024 r. muszą przedstawić raporty, które będą podlegały badaniu biegłego rewidenta. Wymagane przy tym wskaźniki są zdefiniowane w standardach zawierających ok. 1000 pozycji (sic!), stanowiąc wkład dla systemów informatycznych (5). Najnowsze postanowienia Brukseli mówią o odłożeniu w czasie części wymogów z dyrektywy (6). Zachowano jednak trzon przepisów, które od przyszłego roku stają się obowiązkowe. 

Inna dyrektywa, Due Dilligence, nad którą wciąż trwają prace legislacyjne, ma ustanowić wymogi stosowania procesów należytej staranności dotyczących zrównoważonego rozwoju, w tym w szczególności poszanowania środowiska naturalnego i praw człowieka. Zaniechanie działań wymaganych przez akt prawny będzie zagrożone konkretnymi sankcjami. 

W kontekście ofensywy legislacyjnej w UE warto pochylić się nad zrównoważonym rozwojem, do którego odwołują się obie dyrektywy (jak i strategia Zielonego Ładu). W debacie publicznej jest to generalnie pojęcie nieostre i pojemne. Dokumenty unijne nawiązują jednak w swej treści do konkretnej agendy zrównoważonego rozwoju – wypracowanej pod auspicjami ONZ. 

Marguerite Peeters od lat publikuje dokumenty poświęcone przemianom zachodzącym w ONZ. Zauważyła ona, że wśród Celów Zrównoważonego Rozwoju ONZ próbuje się forsować m.in. rewolucję genderową, promocję antykoncpecji, czy dostęp do tzw. legalnej aborcji (7). Peeters w kontekście presji wywieranej przez wąskie grona polityczne i finansowe na m.in. Afrykę, jasno stwierdza, że jest to forma neo-kolonizacji kulturowej (8).

Instytut Ordo Iuris wskazuje z kolei, że Polska w ramach realizacji Celów Zrównoważonego Rozwoju ONZ nie poddała się presji ideologicznej. Interpretacja Celów w ostatnich latach, zwłaszcza dotyczących praw prokreacyjnych czy równości, odbywała się przy zachowaniu tożsamości prawnej i kulturowej (9). 

Przeglądając najnowsze raporty ESG, opublikowane przez duże polskie spółki, można zauważyć, że występuje w nich różnorodne rozumienie Celów Zrównoważonego Rozwoju. Jedne polskie podmioty, jak grupa Orlen lub sieć handlowa Biedronka, zdają się w swoich raportach koncentrować na ochronie praw pracowniczych (10). Inne przedsiębiorstwa wychodzą poza ten standard. Nawiązując do podwskaźnika ESG „polityka zarządzania różnorodnością” podkreślają potrzebę zapobieganie jakiejkolwiek dyskryminacji, w szczególności ze względu na wiek, płeć, (...), czy tożsamość płciową, vide raporty McDonald’s Polska czy LPP S.A. (branża odzieżowa) (11). Niektóre działające w kraju spółki, jak PwC Polska lub bank BNP Paribas, posuwają się jeszcze dalej w rozumieniu zrównoważonego rozwoju. Deklarują w swoich raportach, jakie działania podejmują na rzecz poparcia środowiska LGBT+ (12).

Unijne dyrektywy dotyczące raportowania ESG, które odnoszą się bezpośrednio do Zrównoważonego Rozwoju ONZ, choć do różnych dokumentów tejże agendy (13), zważając również na krajową linię interpretacyjną w ostatnich latach, otwierają furtkę do wielorakich interpretacji ideologicznych, o czym świadczą referowane przykłady raportów. 

W związku z nasilającą się tendencją instytucji europejskich, jak i transnarodowych korporacji, do poszerzania zakresu praw człowieka (uznając za prawa postulaty ruchu LGBT, dostęp do tzw. legalnej aborcji, czy założenia ideologii gender) należy ostrzegać, że liczne polskie firmy, w tym poddostawcy, a także szeregowi pracownicy, mogą odczuć niektóre postulaty społeczne – obowiązkowego ESG – jako atak na wyznawane przez siebie wartości lub na wolność sumienia i religii, czy na wolność gospodarczą. Rysuje się także konflikt z prawodawstwem krajowym przy określonych interpretacjach. 

Świadomość ESG w Polsce – sporo mówi się o szansach, mało o zagrożeniach 

Nad Wisłą i Odrą powoli rośnie świadomość czym jest ESG. Dominuje mówienie o pozytywach płynących ze zmian w zarządzaniu dużymi podmiotami. Miałyby się one przełożyć, oprócz walki ze zmianami klimatycznymi, m.in. na oszczędność energii i zasobów materiałowych poprzez analizę korzyści i ryzyka wewnątrz organizacji i w łańcuchach dostaw. 

Zgłębiając szczegóły ESG w gremiach branżowych i ekonomicznych pojawiają się wyraźne znaki ostrzegawcze bądź sprzeciwu. Ad exemplum: Mirosław Kachniewski podkreśla, że te podmioty, które nie zdecydują się bądź „prześpią” fazę dostosowania do zarządzania zgodnego z ESG, prawdopodobnie wypadną z rynku (14). Wynikać to może z odcięcia dostępu do rynków zbytu lub finansowania. Banki, na skutek wejścia w życie unijnego prawa, są zobowiązane do identyfikowania ryzyka ESG (15). W praktyce sektor bankowy wpływa w taki sposób na kredytobiorców, aby przyspieszyć transformację biznesu. 

Raport Damiana Olko dla Warsaw Enterprise Institute przestrzega, że implementacja ESG będzie oznaczała miliardowe koszty dla polskich przedsiębiorstw (16). Dokument uzasadnia także zagrożenie, że dyrektywa CSRD może w praktyce realizować interesy ograniczonej grupy dużych podmiotów. 

Z kolei w stanowisku przygotowanym przez członków Krajowej Izby Gospodarczej odnotowano m.in., że informacje, których wymaga dyrektywa unijna CSRD, znajdują się w kolizji z potrzebą zachowania poufności między pracodawcą a pracownikiem (17). 

Warto też zwrócić uwagę, że w debacie o koncepcji ESG, jej filarze społecznym (S) i zarządczym (G), musi silniej wybrzmieć wątek etyczny. Głos do zabrania mają tutaj m.in. związki zawodowe czy związki wyznaniowe. Niektóre elementy rewolucji zrównoważonego rozwoju ONZ, które przesiąknęły do zarządów wielu transnarodowych korporacji, są jaskrawie sprzeczne choćby z katolicką nauką społeczną i jej rozumieniem solidarności pracowniczej. Ad exemplum chodzi o odgórną promocję przez kierownictwo firm akcji „afirmacyjnych” wobec środowiska LGBT wśród swoich pracowników (co gdyby było obowiązkowe, to wystąpiłby konflikt z konstytucyjnie chronionymi wolnościami sumienia i religii). 

Dyskusja o raportowaniu niefinansowym i jego społecznych postulatach nie ominie także wyższych uczelni. Jednym z powodów, dlaczego nowatorstwo koncepcji przyjmuje się z oporami w dużych polskich firmach, jest brak przyuczonych kadr. Wielka skala popytu będzie wymagała kształcenia studentów w zakresie ESG. Już postępują ku temu rozmowy z władzami polskich uczelni (18). 

Zakres debaty o ESG i potencjalne kontrdziałania 

W dyskusji w Polsce daje się w kontekście ESG zaobserwować niekiedy skrajne stanowiska. Wśród prawicowych komentatorów pojawiają się głosy, żeby zieloną transformację i biurokrację ESG całkowicie odrzucić. Nie dostrzega się, że ta rewolucja w wymiarze legislacyjnym czy zmian organizacyjnych w dużych podmiotach, już się w znaczącej mierze dokonała. Ponadto została mentalnie przyjęta przez polityków i koncerny na Zachodzie, od których Polska pozostaje gospodarczo zależna. Z drugiej strony wyraźny jest konformizm u części propagatorów raportowania niefinansowego, nie patrząc na interes narodowy, a nawet szerzej na przyszłość UE. 

Oprócz większej otwartości stron w debacie, z pewnością potrzeba pogłębionych analiz, które rozjaśnią opinii publicznej zachodzącą transformację społeczno-gospodarczą. Za pilne w dyskusji o ESG uważam podjęcie oceny etycznej niektórych postulatów społecznych zrównoważonego rozwoju oraz przedstawienie w tym kontekście analiz prawnych. Należałoby pokazać na ile dyrektywy unijne, ich prawdopodobne interpretacje, znajdują się w kolizji z prawami i wolnościami, które gwarantowane są przez polską Konstytucję. Otwiera to drogę do konkretnych kontrdziałań. Możliwym zdaje się dostosowanie raportowania ESG, jeśli chodzi o filar społeczny (S) i zarządczy (G), na potrzeby krajowe, chroniąc polskich przedsiębiorców (w tym kredytobiorców), poprzez dodatkowe akty prawne. 

Sama idea ESG doznawała już zresztą zmian, a nawet wstrząsów. Owo „etyczne podejście do inwestowania” nie przeszkodziło, aby fundusze ESG posiadały ponad 8 mld USD w rosyjskich aktywach tuż przed wybuchem pełnoskalowej wojny na Ukrainie (19). 

Dodatkowo proponowałbym rozważenie, aby powołać instytucję publiczną, która reprezentowałaby firmy zarejestrowane w Polsce w potencjalnych sporach dot. interpretacji przepisów ESG. Potrafię sobie wyobrazić, że np. polscy poddostawcy mogą spotkać się z jakąś presją ze strony zagranicznych koncernów, czy to wynikającą z różnic kultury korporacyjnej, czy z nadgorliwości sprawozdawczej, czy niewykluczone, że będzie to miało podtekst dominacji gospodarczej. Postulowana instytucja, przez odpowiednie wsparcie państwa polskiego, mogłaby brać na siebie pewne ryzyka, dopóki spór firmy z innym podmiotem, audytorami, bądź regulatorami nie zostanie wyjaśniony. Rzecz jasna do powołania instytucji trzeba by uzyskać przychylność decydentów, którzy podzielaliby rozumienie ochrony interesów narodowych. 

W niniejszym komentarzu celowo skupiłem się na zagrożeniach związanych z raportowaniem niefinansowym, w kontrze do głównego nurtu dyskusji. Generalną wadę w obecnej koncepcji ESG, która łączy w sobie trzy różne obszary (i wiele podobszarów), dostrzegam w jej technokratycznym podejściu do postulowanej „głębokiej transformacji społecznej”. Interdyscyplinarność sprawdza się świetnie na przykład w technice. W tym przypadku naukowcy z różnych dyscyplin mogą swoje postulaty i intuicje sprawdzić przy pomocy testów.

Z kolei przy reformach społecznych potrzebna jest nie tyle ilość wiedzy z wielu dyscyplin, a mądrość. Chodzi o antycypowanie przez decydentów długofalowych skutków swoich działań. Nie można przy tym pomijać antropologii (filozoficznej) czy szerzej kultury, którą w Polsce jak i w Europie, ukształtowało w dużej mierze chrześcijaństwo. 

Żywię nadzieję, że opinia publiczna zacznie przykładać większą uwagę do wymiaru etycznego postulatów zrównoważonego rozwoju, a w dyskusję włączą się przedstawiciele przedsiębiorców, związków zawodowych, władz uczelni, czy związków wyznaniowych. 

Autor: Jan Wudkowski – doktorant na UKSW, mgr ekonomii, absolwent II edycji Akademii Ordo Iuris 

Dostęp do linków: 28 października 2023.

1 M. Kachniewski, Tworzymy mapę ESG, https://www.parkiet.com/felietony/art38456401-tworzymy-mape-esg

2 A. Filipek, Raportowanie ESG: diabeł tkwi w szczegółach - wywiad z radcą prawnym Mateuszem Romowiczem, https://www.gospodarkamorska.pl/raportowanie-esg-diabel-tkwi-w-szczegolach-wywiad-z-radca-prawnym-mateuszem-romowiczem-73585

3 K. Kucharczyk, Nowe przepisy dużym wyzwaniem dla przedsiębiorców, https://www.rp.pl/analizy-rzeczpospolitej/art38680801-nowe-przepisy-duzym-wyzwaniem-dla-przedsiebiorcow

4 Departament Analiz Ekonomicznych PKO BP, Monitoring Branżowy - Raportowanie ESG w świetle dyrektywy CSRD, https://www.pkobp.pl/media_files/c34091cf-a104-4b7e-a85f-0ac7875abd80.pdf

5 liczba przeszło 1000 pozycji w raportach ESG pochodzi z dokumentu: D. Olko, Raport: Pod ciężarem ESG – Koszty raportowania ESG dla małych i średnich firm w Polsce, Warsaw Enterprise Institute, 2023, https://wei.org.pl/wp-content/uploads/2023/04/Pod-ciezarem-ESG.pdf

6 A. Myczkowska-Utrata, Sektorowe standardy ESRS przesunięte o 2 lata? Propozycja Komisji Europejskiej da oddech przedsiębiorcom, https://www.esginfo.pl/sektorowe-standardy-opoznione-o-2-lata/

7 M. Peeters, The 2016-2063 Sexual and Reproductive Health and Reproductive Rights Neo-Colonizing Plan for Africa, „Chrześcijaństwo-Świat-Polityka ”, (23), 2019, 85–100. https://doi.org/10.21697/CSP.2019.23.1.05

8 Tamże.

9 ordoiuris.pl, Komisja Europejska skontroluje realizację ideologicznych postulatów, https://ordoiuris.pl/ochrona-zycia/komisja-europejska-skontroluje-realizacje-ideologicznych-postulatow

10 - Raport Zintegrowany Grupy Orlen, https://raportzintegrowany2021.orlen.pl/wp-content/uploads/2022/07/ORLENRaportZintegrowany221.pdf - Raport zrównoważonego rozwoju sieci Biedronka za 2022 rok, https://cdn.biedronka.pl/newsletter/raport/59106_raport_biedronka_2022.pdf

11 Przykłady spółek, które w raportach ESG jako priorytet stawiają m.in. na brak dyskryminacji ze względu na tożsamość płciową: - Raport ESG McDonald’s Polska za 2021 rok, https://mcdonalds.pl/raport-esg/ - LPP Sprawozdanie zrównoważonego rozwoju za rok 2022/2023, https://www.lpp.com/wp-content/uploads/2018/02/LPP-Sprawozdanie-zrownowazonego-rozwoju-za-rok-2022-2023-PL.pdf

12 Przykłady spółek, które w raportach ESG deklarują jakie działania podejmują na rzecz poparcia środowiska LGBT+: - PwC Polska Sp. z.o.o., Raport Zrównoważonego Rozwoju PwC w Polsce za rok finansowy 2021/22, https://www.pwc.pl/pl/pdf-nf/Raport_Zrownowazonego_Rozwoju_PwC_Polska_FY22.pdf - BPN Paribas Bank Polska S.A., RAPORT ESG prezentujący informacje niefinansowe BNP Paribas Bank Polska S.A. oraz Grupy Kapitałowej BNP Paribas Bank Polska S.A. za rok 2021, https://www.bnpparibas.pl/_fileserver/item/1536862

13 Na przykład dyrektywa CSRD odnosi się m.in. do Celów Zrównoważonego Rozwoju ONZ, jak również do Wytycznych ONZ dotyczących biznesu i praw człowieka. Treść dyrektywy do pobrania z: https://www.gov.pl/attachment/a65956c9-880e-43bb-846e-dda0feb89370

14 M. Kachniewski, ESG jako biznesowa konieczność - dr Mirosław Kachniewski, Prezes SEG, https://www.youtube.com/watch?v=PjWBMj0-17k

15 Zmiany w rozporządzeniu dotczącym wymogów kapitałowych precyzują definicję ryzyka ESG. Zob: Komisja Europejska (2021). Wniosek ws. rozporządzenia PE i Rady zmieniającego rozporządzenie (UE) nr 575/2013 w odniesieniu do wymogów dotyczących ryzyka kredytowego, ryzyka związanego z korektą wyceny kredytowej, ryzyka operacyjnego, ryzyka rynkowego oraz poziomu wyjściowego, (art. 4(1)(52)(d) CRR), https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/ALL/?uri=CELEX:52021PC0664

16 D. Olko, Raport: Pod ciężarem ESG – Koszty raportowania ESG dla małych i średnich firm w Polsce, Warsaw Enterprise Institute, 2023, https://wei.org.pl/wp-content/uploads/2023/04/Pod-ciezarem-ESG.pdf

17 Red. członkowie komitetu ds. ESG KIG, Stanowisko KIG w sprawie ESRS, https://kig.pl/wp-content/uploads/2023/01/stanowisko-KIG-ESRS-10.01.2023-1.pdf

18 Zob.: - A. Domańska, Raportowanie ESG i nowe stanowiska pracy, https://www.youtube.com/watch?v=vXCjWgWry5E&t=255s - PRME Chapter Poland, https://www.unprme.org/chapter/prme-chapter-poland

19 D. Olko, Suplement do Raportu: Kapitalizm interesariuszy i ESG w nowej rzeczywistości – Interesariusze idą na wojnę, Warsaw Enterprise Institute, 2022, https://wei.org.pl/wp-content/uploads/2022/06/Interesariusze-ida-na-wojne.pdf