Komentarz do rządowego projektu nowelizacji Kodeksu karnego (druk sejmowy nr 3451) w kontekście konieczności walki z przestępstwami o charakterze pedofilskim

16 maja Sejm uchwalił rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy 3451). Zgodnie z uzasadnieniem do tego projektu jego głównym celem jest zwiększenie „ochrony prawnokarnej w zakresie czynów godzących w tak fundamentalne dobra prawne jak życie i zdrowie człowieka, wolność seksualna czy własność”. Cel ten ustawodawca postanowił osiągnąć przede wszystkim poprzez zwiększenie sankcji karnej za przestępstwa godzące w wymienione dobra prawne. Jednak procedowane obecnie w parlamencie prowadzą właściwie do gruntownego przeobrażenia polskiego systemu prawa karnego materialnego.

Jednocześnie w perspektywie toczącej się obecnie w Polsce dyskusji dotyczącej przestępstw o charakterze pedofilskim, przedmiotowe prace wzbudzają zainteresowanie opinii publicznej przede wszystkim w perspektywie zmian w kwestii tego typu czynów zabronionych. Niestety, jak dotąd, ustawodawca nie przedstawił systemowych rozwiązań pozwalających na skuteczne przeciwdziałanie zagrożeniom, jakie dla dzieci i młodzieży stwarzają osoby o skłonnościach pedofilskich.

1. Nowa typizacja czynów o charakterze pedofilskim

Przede wszystkim projektodawcy zaostrzyli karę grożącą za obcowanie płciowe z małoletnim poniżej lat 15 oraz wprowadzili nowe typy – zarówno podstawowe oraz uprzywilejowane – tego przestępstwa. Pierwszym z nowych typów podstawowych przestępstwa pedofilii będzie obcowanie płciowe z małoletnim poniżej lat 15, które zostanie zagrożone kara pozbawienia wolności od lat 2 do 15. Drugim natomiast ma stać się dopuszczenie się wobec małoletniego poniżej lat 15 innej czynności seksualnej lub doprowadzenie go do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania ma zostać zagrożone karą pozbawienia wolności od lat 2 do 12.  

Od powyższych przestępstw projektodawcy przewidują wprowadzenie ich typów kwalifikowanych: obcowania płciowego z małoletnim poniżej 7 roku życia – w takiej sytuacji sprawca będzie podlegał karze pozbawienia wolności od lat 3 do 20 – oraz dopuszczenia się wobec małoletniego poniżej lat 7 innej czynności seksualnej zostanie zagrożone karą pozbawienia wolności od lat 2 do 15.

Jednocześnie projektodawcy chcą wprowadzenia do Kodeksu karnego typu kwalifikowanego stypizowanych już przestępstw prezentacji małoletniemu treści i przedmiotów mających charakter pornograficzny, prezentowania mu w celu zaspokojenia seksualnego wykonania czynności seksualnej oraz prowadzenia reklamy lub promocji działalności polegającej na rozpowszechnianiu treści pornograficznych w sposób umożliwiający zapoznanie się z nimi małoletniemu poniżej lat 15. Jeżeli sprawca dopuści się tego przestępstwa  wobec małoletniego, który pozostaje w stosunku zależności od sprawcy, w szczególności pod jego pieczą lub z wykorzystaniem krytycznego położenia małoletniego, sąd orzeknie karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę (art. 1 pkt 71 projektu). Projekt zakłada także zwiększenie zagrożenia za publiczne prezentowanie treści pornograficznych z udziałem małoletniego lub posiadanie tego typu materiałów. Jeżeli nowela wejdzie w życie za popełnienie tego typu przestępstwa będzie grozić kara pozbawienia wolności od lat 2 do 15 (art. 1 pkt 73 projektu).

Warto zaznaczyć, że chęć wprowadzenia tych rozwiązań – zgodnie z deklaracjami projektodawców – została podyktowana, obok potrzeby wymierzenia kary adekwatnej do stopnia zawinienia, przede wszystkim względami prewencji ogólnej. Projektodawcy wyszli z założenia, że „bardziej lub mniej brutalny sposób działania sprawcy stanowi wskazówkę, pozwalającą oceniać stopień jego własnej bezwzględności, brutalności oraz braku szacunku dla ofiary”. Założenie to doprowadziło do znacznego rozbudowania hierarchii zagrożeń.

2. Środki karne związane ze skazaniem za przestępstwa o charakterze pedofilskim

Ponadto przyjęta przez Sejm nowelizacja Kodeksu karnego zakłada obowiązek orzeczenia przez sąd zakazu zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi na czas określony albo dożywotnio. Uprawnienie to sąd zyska w razie skazania na karę pozbawienia wolności za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu na szkodę małoletniego oraz za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego (art. 1 pkt 7 projektu).

Jednocześnie w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej sąd będzie zobowiązany do orzeczenia zakazu przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, jak również nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 1 pkt 8b projektu). Warto podkreślić, że zakaz kontaktowania się z określoną osobą w myśl noweli obejmie także wszelkie czynności związane z próbą nawiązania kontaktu z osobą chronioną, w tym podejmowane przez skazanego za pośrednictwem innej osoby lub z wykorzystaniem sieci teleinformatycznej (art. 1 pkt 8c projektu).

Jednocześnie w każdym przypadku skazania za tego typu przestępstwa pokrzywdzony zyska prawo wnioskowania do sądu o orzeczenie zakazu kontaktowania się z pokrzywdzonym, zakazu zbliżania się do pokrzywdzonego lub nakazu okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Rozwiązania te będą mogły zostać połączone z obowiązkiem zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu, a zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego – również kontrolowany w systemie dozoru elektronicznego (art. 1 pkt 8a projektu).

Autorzy przedmiotowego projektu przewidzieli także specjalne środki represji skazanego za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, który ponownie popełnił tego typu czyn. Zgodnie z art. 1 pkt 14a noweli sąd wymierzy karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane przestępstwo w wysokości od podwójnej dolnej granicy ustawowego zagrożenia do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę, sprawcy skazanego za przestępstwo umyślne przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na karę pozbawienia wolności, który popełnił w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary ponownie umyślne przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności.

3. Nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym

Utworzenie w 2016 r. Rejestru Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym miało na celu przede wszystkim stworzenie mechanizmu umożliwiającego łatwe przeciwdziałanie m.in. dopuszczeniu do pracy z dziećmi osób skazanych z przestępstwa o charakterze pedofilskim. W obecnym stanie prawnym dane w rejestrze zamieszcza się jedynie wówczas, gdy sąd tak orzeknie. To z kolei powodowało sytuacje, w których dane zamieszczone w Rejestrze nie obejmowały wszystkich skazanych za tego typu czyny zabronione.

W związku z tym – w ramach przedmiotowej noweli – projektodawcy chcą doprowadzić do pewnych zmian w tej sytuacji. W myśl noweli w wyroku dotyczącym przestępstw o charakterze pedofilskim sąd obowiązkowo rozstrzygnie kwestię zamieszczenia danych sprawcy w Rejestrze. Jednocześnie wyłączenie wpisania danych tego typu sprawcy będzie mogło nastąpić jedynie w szczególnie uzasadnionych przypadkach na ochronę życia prywatnego lub inny ważny interes prywatny pokrzywdzonego lub jego osób najbliższych, a zwłaszcza dobro małoletniego pokrzywdzonego lub gdy zamieszczenie danych spowodowałoby niewspółmiernie surowe skutki (art. 11 pkt 4 projektu). W przypadku, gdy sąd nie zamieści w sentencji wyroku rozstrzygnięcia w kwestii wpisu do Rejestru, brak ten będzie uzupełniany poprzez wydanie postanowienia na posiedzeniu, w którym prawo udziału ma przysługiwać strony oraz pokrzywdzony. Poza tym na postanowienie to – analogicznie, jak na wpis do Rejestru na podstawie wyroku – będzie przysługiwać zażalenie (art. 11 pkt 5 projektu).

Podsumowanie

1. W ramach procedowanego rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 3451) ustawodawca chce w sposób zasadniczy przebudować system polskiego prawa karnego materialnego, dążąc przede wszystkim do zasadniczego zaostrzenia sankcji grożących za popełnienie przestępstw godzących w fundamentalne prawa człowieka, w tym w wolność seksualną.
2. W związku z tym projektodawcy zakładają znaczące rozbudowanie regulacji penalizujących czyny o charakterze pedofilskim, wprowadzając nowe ich typu oraz różnicując wysokość (ogólnie zaostrzonych) sankcji ze względu przede wszystkim na wiek małoletniego.
3. Biorąc pod uwagę szczególny ciężar tego typu czynów oraz nieskuteczność obowiązujących regulacji kierunek zmian należy uznać za słuszny.
4. Jednak same przepisy prawa karnego nie wystarczą do skutecznego przeciwdziałania zagrożeniom powodowanym przez osoby o skłonnościach pedofilskich. Konieczne jest zagwarantowanie efektywnego ich stosowania (zwłaszcza przez organy ścigania) oraz przekazywanie informacji o podejrzeniu popełnienia tego typu czynów.
5. W związku z tym należy wypracować standardy postępowania w przypadku stwierdzenia podejrzenia popełnienia czynu o charakterze pedofilskim.
6. Tego typu procedury powinni posiadać zwłaszcza wszystkie instytucje i organizacje w jakikolwiek sposób zajmujące się (nawet ubocznie) opieką i edukacją nad małoletnimi, a więc np. placówki oświatowe oraz sportowe.
7. Regulacje te winny koncentrować się zarówno na odpowiednim przeciwdziałaniu możliwościom popełnienia przestępstw o charakterze pedofilskim (np. poprzez odpowiednią weryfikację kandydatów do pracy) oraz na postępowaniu, do którego przeprowadzenia zostałaby zobowiązana osoba, która powzięła wiadomość o podejrzeniu popełnienia przestępstwa o takim charakterze (np. nauczyciel czy szkolny psycholog).
8. Istnienie takich procedur pozwoliłoby także ocenić zasadność złożenia stosownego zawiadomienia do organów ścigania, jednocześnie bez ryzyka narażenia się zawiadamiającego na popełnienie przestępstwa z art. 238 Kodeksu karnego, tj. fałszywego zawiadomienia o przestępstwie.
9. W związku z tym ustawodawca powinien rozważyć zobowiązanie podmiotów zajmujących się edukacją i wychowaniem do wypracowania tego typu procedur oraz stworzenie instytucji świadczącej profesjonalną pomoc w zakresie przeciwdziałania przestępstwom o charakterze pedofilskim.