Macierzyństwo zastępcze: Czy Konwencja haska wymusi legalizację surogacji w państwach członkowskich?

Unsplash

• Haska Konferencja Prywatnego Prawa Międzynarodowego od kilku lat pracuje nad prawnym uregulowaniem praw rodzicielskich w przypadkach surogacji.

• W przygotowanym raporcie eksperci podkreślają, że w niektórych krajach osoby korzystające z surogacji mają trudności w uzyskaniu obywatelstwa dziecka i praw rodzicielskich.

• Eksperci proponują wypracowanie międzynarodowego instrumentu uznającego zagraniczne orzeczenia sądowe w sprawie rodzicielstwa i ujednolicenie regulacji.

• Zagadnienie surogacji nie jest wprost uregulowane w prawie polskim, ale obowiązujące regulacje krajowe pozwalają stwierdzić, że macierzyństwo zastępcze jest całkowicie zabronione. 

Nowa Haska Inicjatywa by ujednolicić prawa rodzicielskie w przypadkach surogacji

W bieżącym roku Haska Konferencja Prywatnego Prawa Międzynarodowego zdecydowała, że należy zwołać grupę ekspertów w celu kontynuowania prac w obszarze ujednolicenia kwestii międzynarodowego prawa prywatnego w zakresie surogacji. Już w 2015 roku w Hadze utworzono grupę ekspertów w celu zbadania tej kwestii, a spotkania odbywały się od tego czasu dwa razy w roku. Ich praca została zakończona raportem końcowym w listopadzie 2022 roku.

Celem nowego instrumentu miałoby być zapewnienie większej „przewidywalności, pewności i ciągłości” prawnego rodzicielstwa w sytuacjach międzynarodowych dla wszystkich zainteresowanych, biorąc pod uwagę prawa człowieka, w tym te zapisane w Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach dziecka.

W 2017 r. opublikowano raport grupy ekspertów, gdzie zasugerowano możliwość wdrożenia międzynarodowego aktu urodzenia. Treść raportu wskazuje na przyjęcie przez Grupę Ekspertów kierunku zmierzającego do zalegalizowania surogacji – choć w samej treści dokumentów z ostatnich lat (2020-2021) podkreśla się, że żadna z podjętych prac nie oznacza, że HCCH jest „za” lub „przeciw” surogacji.

Mimo tych zapewnień, Grupa Ekspertów chce zdefiniować surogację w prawie międzynarodowym, wypracować międzynarodowy instrument uznający zagraniczne orzeczenia sądowe w sprawie rodzicielstwa i zunifikować prawa jej dotyczące, sugerując „ominięcie” nielegalności surogacji adopcją przez nie-biologicznych rodziców, podkreślając przy tym, że to „interes dziecka jest najważniejszy”.

Eksperci podkreślają, że międzynarodowe umowy o surogację, dotyczące krajów, w których prawa rodzicielskie są niezbywalne, powodują trudności w określeniu obywatelstwa dziecka. Wskazują również, że ma to wpływ na przypisanie odpowiedzialności rodzicielskiej za dziecko lub tożsamość osoby (osób) zobowiązanych do finansowego utrzymania dziecka.

W marcu bieżącego roku Rada do Spraw Ogólnych i Polityki Konferencji Haskiej (CGAP) zleciła utworzenie grupy roboczej ds. kwestii prawa prywatnego międzynarodowego związanych z rodzicielstwem, co wynikało zasadniczo z ich dalszych intencji do utworzenia międzynarodowych regulacji dotyczących surogacji.

Konsekwencje potencjalnej Konwencji

Historycznie, rodzicielstwo – jako wynikające z uwarunkowań biologicznych - było stabilnie ustalone we wszystkich państwach członkowskich Konwencji - nie było zatem żadnych niejasności co do tego, kto mógł zostać zaklasyfikowany jako oficjalny, prawny i biologiczny lub adopcyjny rodzic dziecka - w ramach czego istniały pewne prawa i obowiązki. 

Jak wskazują autorzy raportu pt. “The feasibility of one or more private international law instruments on legal parentage”, ze względu na zmieniające się „wzorce rodzinne” i nowe osiągnięcia medyczne umożliwiające macierzyństwo zastępcze, pojawiły się wyraźne trudności w międzynarodowym prawie prywatnym, ponieważ nie wszystkie państwa konwencji uznają rodzicielstwo w wyniku surogacji.[1] 

HCCH chce pomóc w złagodzeniu „trudności” spowodowanych surogacją poprzez wprowadzenie nowej konwencji, co ostatecznie pomoże w rozwoju tego biznesu. Pragnąc uczynić legalnym, „zakup” dzieci, a oficjalnymi rodzicami tych, którzy je zakupili, pomijając biologicznych, nadaje się ludzkiemu życiu metkę z ceną.

Jeśli poszczególne państwa podpiszą, a potem ratyfikują proponowaną konwencję, w rezultacie będą musiały również zgodzić się na wszelkie potencjalne nieznane lub wprost nieetyczne konsekwencje jakie może przynieść poparcie macierzyństwa zastępczego.

Proceder ten nie zyskuje poparcia także na forum organów międzynarodowych. W żadnym z dotychczasowych orzeczeń Europejski Trybunał Praw Człowieka nie uznał, aby Konwencja chroniła subiektywną wolę stania się rodzicem w następstwie zawarcia umowy o macierzyństwo zastępcze. Przeciwnie – podkreśla się szeroki margines uznania poszczególnych państw, które wprawdzie powinny zapewniać procedury mające na celu prawne uznanie więzi między dzieckiem urodzonym przez surogatkę a zamawiającymi.

Z analizy orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej odnoszącego się do surogacji wynika, że prawa socjalne przewidziane w unijnych aktach prawnych nie mają zastosowania do osób „zamawiających” dziecko na podstawie umowy o surogację.

W niewiążącej rezolucji z 2014 r. Parlament Europejski potępił praktykę macierzyństwa zastępczego, która „podważa godność ludzką kobiety, ponieważ jej ciało i funkcje reprodukcyjne wykorzystywane są jako towar”.

Ponadto, według art. 21 Konwencji biomedycznej Rady Europy sprowadzanie ciała i płodności kobiety do przedmiotu komercyjnej transakcji jest niedopuszczalne, a w świetle art. 2 lit. a) protokołu fakultatywnego do Konwencji ONZ o prawach dziecka z 25 maja 2000 r.  macierzyństwo zastępcze nosi znamiona handlu dziećmi.

Instytut Ordo Iuris monitoruje prace Konferencji, jako że Polska, choć nie jest sygnatariuszem żadnego z dokumentów i nie brała udziału w pracach nad nimi, to jest członkiem Haskiej Konferencji Prawa Prywatnego Międzynarodowego (HCCH), a w prace Konferencji zaangażowana jest także UE.

- W przeciwieństwie do adopcji, trudno uznać bez cienia wątpliwości, że macierzyństwo zastępcze leży w najlepszym interesie dziecka. Z definicji „ciąże zastępcze” wiążą się z całkowitą separacją między surogatką a noworodkiem, podczas gdy badania potwierdzają, że nawet najwcześniejsze przywiązanie między dzieckiem a rodzicem jest ważne dla długoterminowego rozwoju dziecka. Zachodzi również związek między słabym przywiązaniem matki do dziecka przed urodzeniem, a późniejszymi problemami behawioralnymi dzieci[2]. Z uwagi na zobowiązania umowne, matka zastępcza często jest mniej przywiązana emocjonalnie do dziecka, które nosi, po to, aby poradzić sobie z oczekiwaną separacją.[3] – skomentowała Iga Malinowska, z Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris.